Continuando cunha das nosas liñas temáticas, a dedicada aos castros en Galicia, con esta publicación achegámonos ao Castro “A Cidá de Borneiro”, un magnífica exemplo deste tipo de asentamentos propios da cultura castrexa.
Como xa comentamos en publicacións anteriores, hai numerosos castros en terras galegas, e que segundo a estimación de Barros Silvelo, habería que situalo nun mil trescentos castros, aínda que outros autores como Vaamonde falan de cinco mil.
Os castros e a cultura castrexa
Aínda que fixemos, con anterioridade, publicacións explicando as características dos castros e da cultura castrexa, imos facer un breve repaso das principais. No entanto, ao final deste post deixámosvos as ligazóns relacionadas con esta publicación.
Os castros son as construcións características da cultura castrexa, que se desenvolveu desde finais da Idade do Bronce até principios de nosa era no noroeste da Península Ibérica.
Estes asentamentos están situados en zonas altas desde as cales dominan todas as súas terras e, xeralmente, preto das canles dos ríos onde se fornecían da auga necesaria. Os castros son, en realidade, aldeas fortificadas que nos trasladan ao noso pasado. Algúns deles están situados en zonas altas para poder vixiar a contorna e poder defenderse en caso de ataques inimigos. Os seus habitantes escollían lugares con condicións naturais para resgardarse. Desde as zonas máis elevadas dominaban a contorna e estaban seguros, ademais reforzaban estes emprazamentos con elementos de protección como murallas, fosos, parapetos e terrapléns.
A cultura castrexa ou cultura castrexa, como se coñece en Galicia, desenvolveuse na zona Noroeste da Península Ibérica e no Norte de Portugal durante a Idade de Hierro. Xurdiu como consecuencia do abandono da vida nómade e, por tanto, pola sedentarización dos pobos. Unha cultura prerromana, algúns din que de influencias celtas, aínda que non todos están de acordo con esta afirmación.
Coa chegada dos romanos, a partir do século I d.C., estes asetamentos do Noroeste son abandonados ou van sufrindo transformacións.
O castro de Borneiro
O Castro de Borneiro foi descuberto no ano 1924 por Isidro Parga Pondal e Ciriaco Pérez Bustamante. Este castro é coñecido como A Cidá ou A Cibdá (cidade en castelán antigo).
Está considerado como un dos castros máis antigos e mellor conservados de Galicia, coa particularidade engadida de que é un dos poucos que, segundo parece, non foi ocupado polos romanos.
É un gran exemplo da cultura da forma de vida na segunda Idade de Hierro. Atópase situado no alto dunha colonia.
Trátase dun castro de tipo sublitoral, caracterizado por estar sobre unha elevación do terreo a modo de espolón, de 90 metros no eixo N-S e 55 no E-W. Para situarnos xeograficamente, en primeiro lugar diremos que este magnífico xacemento atópase a apenas tres quilómetros do mar, na parroquia de Borneiro, na localidade coruñesa de Cabana de Bergantiños.
Situado a 212 metros de altitude e na proximidade dun regato, o Castro de Borneiro é un poboado fortificado permanente, característico da Idade do Hierro, no que viviron entre 300 e 400 persoas, que se dedicaban principalmente á agricultura e a gandaría. Desde o castro podíase controlar o territorio que o rodea, sobre todo a desembocadura do río Anllóns e a ría de Corme-Laxe.
Podemos afirmar que a situación do castro de Borneiro, al que os aldeáns chaman “Cidade Celta”, reúne todas as condicións para ser un emprazamento case inaccesible, militarmente. Colocado na cima do montículo, está rodeado por unha serie de accidentes xeográficos que favorecen non só a súa calidade de posible emprazamento militar, senón tamén as súas condicións de habitabilidade, xa que nos contornos, do mesmo xeito que en case todos os castros, hai auga potable.
A zona foi habitada polos xenros, tribo que, xunto aos brigantes, artabros, celtinerios, tresamecos, caporos, jiadones e tamarices, repartíanse a extensión territorial da provincia da Coruña.
Tamén sinalaremos a presenza de Roma nas proximidades do castro, xa que soamente a catro quilómetros del atópase a localidade de Ponteceso (Pons Caesaris dos romanos), unha das máis importantes estacións da calzada romana que, desde Lugo, ía por Betanzos, Ponteceso e Cebora Portus cara ao Sur.
Este castro corresponde á Idade de Hierro e permítenos ver a estrutura do que no seu día foi un asentamento habitado entre os séculos VI a.C. e o I d.C. Hai que dicir que esta cronoloxía hoxe en día está a ser bastante discutida, debido ao estudo dos restos materiais que situarían o seu asentamento inicial en torno ao século II a.C.
Estructura do castro de Borneiro
O castro conta cunha estrutura complexa xa que estaba fortificado por diversas partes e conta con diversos recintos. Tamén se poden recoñecer o que no seu día foron edificacións equivalentes a saunas, cuadras, almacenes talleres, etc. Esta construción supón toda unha experiencia, e o bo estado no que se conservou permítenos observar e imaxinar como sería a vida fai miles de anos.
As dimensións do castro son, na súa acrópole, 90 m. no seu eixo maior (Norte-Sur) e 55 m. no menor (Este-Oeste).
O poboado presenta un complexo sistema de defensas con tres liñas de murallas e fosos, a excepción ao lado leste, onde a forte pendente do noiro actúa como defensa natural. Ademais atopamos dúas portas monumentais, unha delas con corpo de garda. No castro pódese distinguir, na parte superior, o recinto principal ou “croa”, onde se atopan as construcións domésticas, e o antecastro, dedicado aos labores agrícolas. Na entrada principal, destaca o barrio exterior, que sería un espazo balneario con fins rituais.
As murallas marcaban o territorio, eran un símbolo nos castros e un elemento para protexerse dos posibles ataques. Poderían dispor de empalizadas de madeira e alcanzar o cinco metros de altura nalgúns puntos. Ademais hai dúas portas monumentais, unha delas con corpo de garda.
A maioría das vivendas teñen forma circular, duns 5 metros de diámetro, conservándose a parte baixa de moitas. Ademais destas vivendas, aparecen restos doutras zonas do pobo onde se realizaban algunhas das tarefas comúns da poboación.
As casas son circulares ou cuadrangulares con esquinas redondeadas, destacando polo seu gran tamaño en comparación con outros sitios. En cada unha das vivendas compartían espazo familias de entre catro e seis acodes, que vestían roupas de la ou liño, elaboradas en teares de madeira. Os homes lucían unha túnica de cor escura (sagum) que lles chegaba aos pés, e as mulleres vestidos con adornos florais.
En calquera caso, non todas as construcións do castro eran vivendas. Algunhas serían cuadras, almacéns, ou mesmo talleres de artesáns (ferreiros, oleiros, carpinteiros, cesteiros, etc).
No barrio exterior ou extramuros, hai un espazo de sauna con dúas fontes e un desaugadoiro con lousado de pedra, un forno circular para a fundición de metais, unha laxa de entrada á sauna, unha do catro aparecidas nos castros galegos, unha das zonas estrelas do xacemento. A sauna presenta varias salas diferenciadas por temperatura, entre as que destaca a zona de vapor e o forno. Para acceder á sala de vapor habería que facelo tombados, por baixo dunha gran laxa denominada Pedra Formosa.
Castro de Borneiro, Pedra Formosa
Poida que a función destes espazos podería non fose balnearia sen máis, senón que tivese un marcado obxectivo ritual. Crese que albergaban celebracións relacionadas con elites guerreiras, ou mesmo poderían funcionar como un santuario no que se veneraría aos deuses e faríanse ritos comunitarios tales como vodas ou selado de pactos.
No segundo nivel de entrada existen dous corpos de garda. Á esquerda atópanse dúas casas cuadrangulares que puideron ser obradoiros de ferreiro. Nesta zona tamén se atopan muros de contención de terra, apareceu un concheiro e hai un espazo que puido ser utilizado como cuadra para os animais.
Os seus habitantes eran agricultores (cereais, legumes) e gandeiros (vacas, cabalos, porcos, ovellas), como o demostra o descubrimento de varias pezas cerámicas e de bronce que utilizaban no seu labor diario. Poida que tamén practicasen a caza e a recolección de frutos. Debido á proximidade do mar é moi probable tamén que realizasen actividades de pesca e marisqueo. Home e muller repartíanse as tarefas e os bens nunha sociedade onde a idade era un dos maiores rangos. Home e muller repartíanse as tarefas e os bens nunha sociedade onde a idade era un dos maiores rangos.
Excavacións no castro de Borneiro
As distintas escavacións realizadas permiten ver na actualidade unha gran parte do castro e estudar como era a forma de vida daquelas xentes. Unha maneira de achegarnos á vida cotiá dos seus habitantes e as súas actividades económicas e espirituais.
Foi o primeiro castro en ser datado co método do Carbono 14.
Foi obxecto de diversas obras de escavación e reforma para habilitar as visitas
Empezouse a escavar en 1932, baixo a dirección de Sebastián González García-Paz. Os traballos duraron pouco e renováronse nos anos 60-70, da man de Ana Romero Masiá. A partir de 1980 iniciouse unha terceira e máis longa etapa de traballos arqueolóxicos, durante 11 anos.
Os materiais que se atoparon nas escavacións foron na súa maioría fragmentos de cerámica indíxena, urnas de bronce e ferro, muros de pedra, ferramentas en pedra (muíños de man, pedras de afiar), moldes de fundición de metais, contas de vidrio, adornos, armas, adornos personais e mesmo unha machada de tipoloxía neolítica), cerámica (pratos, cuncas, decoracións moi variadas,) e restos metálicos en bronce e ferro. A maioría destes restos están actualmente expostos no Museo Arqueolóxico da Coruña, sito no Castelo de San Antón, na cidade da Coruña.
Os materiais achados son fundamentalmente:
- Orgánicos: lixo de cunchas de marisco mesturadas con espiñas de peixe.
- En pedra: muíños de man, pedras de afiar, moldes de fundición, contas de colar…
- Cerámicos: crisois de fundición, fusaiolas, fichas de xogo, pratos, cuncas, potas, xerras.
- Metálicos: en bronce apareceron agullas, aneis, fragmentos de caldeiro, fíbulas. En ferro, follas de coitelo ou puñal, fouces, cinceles, picos, machadas…
Visitar o castro de Borneiro
Declarado Ben de Interés Cultural, BIC, o 10 de marzo de 2011.
A visita ao Castro de Borneiro é gratuíta e libre.
A vila de Lage, situada a un sesenta quilómetros da Coruña, seguindo a costa cara a Finisterre, é a localidade máis importante próxima ao castro de Borneiro, ao cal se chega, partindo da vila de Lage, pola estrada da Coruña, tomando unha desviación no lugar denominado “A Telleira”, en dirección a Baio. Concretamente, no quilómetro 3,700 da estrada da Telleira a Baio, antes de chegar á aldea de Borneiro, que se atopa a menos dun quilómetro do castro. As localidades máis próximas ao lugar son, despois de Borneiro, Briño, Dombate e Fontefría.
O castro está a un catro quilómetros da costa, situado nunha pequena elevación do terreo, dun cincuenta metros de altura, aproximadamente, e moi preto da estrada mencionada anteriormente.
É un castro de moi fácil acceso para os visitantes e cun aparcadoiro a apenas uns 500 metros del, o cal veremos xa desde a estrada. Unha vez alí tan só hai que seguir as indicacións e nuns 5 minutos veremos o castro.
Veremos o castro escavado nun setenta por cento e que conta con máis de 40 construcións.
Ademais das vivendas e o muro defensivo pódense ver canalizacións, un forno circular e unha pedra que demostra a funcionalidade dun dos puntos como sauna.
O castro está localizado en:
Latitude: 43.1947582598
Lonxitude: -8.95278990269
Aproveitando esta visita, é recomendable coñecer tamén o Dolmen de Dombate, un monumento megalítico espectacular, que se gañou o título de Catedral de Neolítico en Galicia.
Dolmen de Dombate
Uns lugares máxicos, rodeados de natureza e de historia, sen dúbida, unhas visitas imprescindibles en Galicia.
A lenda do castro de Borneiro
Como acontece en numerosos xacementos, no caso deste Castro tamén se centran numerosas lendas, e unha das máis coñecidas é a que conta que existe unha enorme viga de ouro que atravesa Borneiro, está vai desde o fantástico Dolmen até o Castro. Ninguén a viu xamais pero cóntannos, que hai moito tempo os carros de vacas que pasaban polo lugar, en múltiples ocasións notaban como as súas rodas rozaban con algo moi duro e deste rozamento xurdía un ruído moi peculiar e difícil de esquecer. Os aldeáns crían atopar a viga de Ouro, pero esta, nunca foi vista por ninguén. A lenda conta que quen a atope, vivirá na abundancia o resto dos seus días.
Pero non é esta a única lenda, hai outra que conta que un día dúas veciñas da zona saíron a dar un paseo pola zona, era na proximidade da noite polo que había pouca iluminación natural. Ambas as mulleres ían charlando tranquilamente cando de súpeto escoitaron o piar duns poliños. A orixe destes sons parecía que era no interior do Castro, intrigadas as mulleres buscaron de onde procedían os sons e o que sucedeu é que se atoparon unha galiña acompañada de nove poliños, que como adoita ser habitual, piaban para reclamar a atención da galiña. A presenza destas aves resultoulles moi estraño, dado que nesa zona non vivía ninguén. Intrigadas, regresaron a casa. Horas máis tarde, xa a medianoite, unha das mulleres decidiu ir buscar a galiña e as súas crías. Ao atopalas, recolleunas e púxoas no seu mandilón. De regreso a casa quixo ensinarlle o achado ao seu marido, pero ao abrir o mandilón, en lugar da galiña e as súas polliños, o que había era… unha chea de pedras.
Hai que ter presente que en moitos lugares de Galicia crese que os castros foron creados por mouras, seres mitolóxicos galegos que vivían baixo terra e lanzaban os seus encantamentos ás xentes para premialos con riquezas ou, ao contrario, escarmentalos polos seus actos codiciosos. Por iso é polo que se consideres que as mouras non son nin boas nin malas, so o que ti lles fagas ser.
Mouras
Os castros son lugares relacionados con seres míticos nas lendas galegas: as mouras, as serpes, os tesouros e trabes. No caso das mouras, tamén chamadas doa, encanto ou señorita, son entes femininos de natureza mítica, de gran beleza e, ás veces, notable estatura, que vive ou se fai presente ao pé de correntes de auga, mananciais e castros. Pero a estes seres máxicos, polo seu gran atractivo xa lles dedicaremos un post proximamente.
Castro Animado no castro de Borneiro
Unha vez ao ano, que adoita coincidir a finais do mes de Xullo, celébrase no Castro de Borneiro o “Castro Animado”. Esta festa, na que participan os veciños dos pobos dos arredores, pretende devolver a vida a este máxico lugar. Artesanía, recreacións dos costumes de outrora, gastronomía, artesanía, animación musical, circo, teatro e maxia únense para pasar unha xornada marabillosa e histórica.
A vida regresa por un día á antiga aldea animada por unha feira castrexa, sempre co máximo respecto á contorna. A xente vístese de época para trasladarnos a outros mundos afastados, unha gran iniciativa que vale a pena coñecer e visitar.
Rutas na contorna do castro de Borneiro
O Castro de Borneiro é tamén a última etapa dunha ruta de sendeirismo que transcorre seguindo o curso do río, a ruta Rego dúas Muíños ou do Roncadoiro. Unha ruta fácil e ben sinalizada que toma o seu nome do son da auga que descende de fervenza en fervenza, e que axuda a pór en marcha os 24 muíños que nela se conservan. Unha boa maneira de coñecer este poboado de máis de 2.000 anos de antigüidade á vez que se goza da natureza. Ademais, polo Castro de Borneiro pasa a segunda etapa do Camiño dos faros, entre Niñóns e Ponteceso.
Otros castros na zona
O Castro de Borneiro ou o Dolmen de Dombate que é un dos máis importantes que podemos atopar en terras galegas, atópanse separados por apenas dous quilómetros de distancia. Ambos son dous valiosos exemplos da rica cultura arquitectónica da zona. Con todo, Cabana de Bergantiños é rica neste tipo de xacementos e nas súas terras podemos atopar moitos outros exemplos con maior ou menor conservación. Hai que lembrar que Galicia é unha terra de labranzas e que, en moitos casos, durante centos de anos esnaquizáronse este tipo de construcións simplemente polo feito de labrar a terra. Algúns exemplos próximos son:
Castro de Sinde. Trátase dun asentamento fortificado da Idade de Hierro emprazado nos arredores do lugar de Sinde. Conta cunha croa de forma case circular, rodeado no seu perímetro por un terraplén que a separa do terreo circundante. Conta cun foso e dous antecastros.
Castro de Folgoso. Ten unhas dimensións considerables, cunha croa ovoidal, de 122 metros de longo e 103 metros de ancho. Está defendida por un parapeto duns 7-8 metrosde alto e na propia croa, levántase a capela de San Brais. Contra o noroeste aparecen dous antecastros duns 70 metros de longo e 20 metros de ancho. Presenta bo estado de conservación.
Castro de Corcoesto. Conta cunha croa circular duns 95 metros de diámetro. O parapeto que a rodea posúe moi pouca altura. O estado de conservación é excelente, a pesar de que a croa utilízase como terras de cultivo.
Castro de Anido. Castro moi degradado por padecer ao longo dos anos tarefas mecánico agrícolas. Aínda que deteriorado, conserva restos defensivos nos lados noroeste, leste e suroeste.
Castro Guisande ou castro de Anos. É un castro de dimensións reducidas, pois a súa croa ovoidas ten uns 63 metros de lonxitude por 52 de ancho. A lenda conta que os mouros tenderon unha viga de ouro subterránea entre castro Guisande e o Castelo de Borneiro. Esta é recíproca, dado que do castro borneirense cóntase a mesma lenda.
Castro do Piñeiro. Castro tamén de reducidas dimensións, cunha croa, neste caso circular, duns 50 metros de diámetro. Atópase nun excelente grao de conservación.
Castro de Beres. De pequena dimensión.
Conclusións
Cada recuncho atesoura as súas historias e as dos seus habitantes, pasados e presente, pero sen dúbida, este lugar da Costa da Morte, unha terra chea de brumas e bañada pola forza dos seus mares salvaxes, atopamos os alentos daqueles habitantes, xentes recias, que construíron as bases da nosa cultura.
A cibdá de Borneiro, hoxe chamada castro, pero non entón, é un asentamento rodeado de bosques, coa proximidade do río, coas súas casas e dependencias aparentemente escondidas baixo o verde perenne das terras do norte. Un xacemento que parece descansar, repousar tras os seus anos de vitalidade, recolleito e silencioso, mostrándonos unha face resultado do repouso e carencia de vida humana nos últimos séculos.
A súa espectacular beleza nos retrotrae e fai imaxinar a grandeza do seu pasado, e hoxe convive, orgullosa e espléndida, arrullada polo canto dos paxaros e acariñada pola visita dos habitantes do bosque, eses pequenos animais que tamén poderían contarnos moitas cousas sobre a vida nestas terras.
Un territorio e unha cultura froito de homes e mulleres que ademais de procurar a súa subsistencia, vivían en paz coa natureza, buscando algo no mundo que lles rodeaba que lles axudase a entender o motivo da súa existencia, entender o seu pasado e presente e tentar adiviñar o que lles depararía o futuro, e para iso non dubidaron en adorar a todo aquilo que facía posible que cada mañá visen de novo a luz do día, dirixindo a súa mirada e o seu agradecemento a uns deuses que identificaban coa Natureza: os seus bosques, árbores, augas, mananciais, pedras,…
Sen dúbida, a cibdá de Borneiro é un exemplo máis para entender parte do noso presente , os nosos costumes e nosa propia forma de ser.
E isto é todo por hoxe. Confiamos en que esta publicación resultase do voso interese. E se queredes estar ao día das nosas publicacións podedes subscribirvos gratuitamente para recibir información periódica coas novas publicacións.
Ligazóns, dentro deste Blog, relacionados
Se tedes interese neste tema, recomendámosvos a lectura dos nosos post anteriores:
Castro de Castromao. Un magnífico xacemento en terras de Celanova
O castro de Baroña, legado histórico
O castro de Viladonga, unha viaxe ao pasado
Símbolos da cultura celta. Orixe e significado
Breogán, o gran caudillo celta
Lendas galegas. Criaturas presentes na mitoloxía galega
Lendas galegas III. As pedras e as rocas na mitoloxía galega
Lendas galegas IV. San Andrés de Teixido
Lendas galegas. O panteón galaico
Merlín, o poderoso meigo da lenda artúrica.
A nosa recomendación
Referencias
Campañas 1983–84». De Romero Masiá, A. En Arqueoloxía. Memorias 7. Xunta de Galicia. 1987.
Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V. En Editorial Galaxia. 2011
