Achegámonos á figura dun home que deixou unha fonda e importante pegada na historia de Galicia, hoxe imos escribir sobre “Castelao, talento e compromiso”.
Un home polifacético, médico, etnógrafo, pintor, debuxante, caricaturista, narrador, ensaísta, columnista, escritor, pensador, político etc.
Castelao foi un gran difusor e intérprete dos ideais de Galicia como nación, como a súa lingua, cultura e personalidade como pobo.
Considerado un dos principais creadores da prosa galega moderna xunto con Ramón Otero Pedrayo, foi así mesmo o máximo representante do nacionalismo galego de signo progresista.
No ano 2011 a súa obra foi declarada Ben de Interese Cultural, de carácter inmaterial, pola Xunta de Galicia.
No ano 2016, a Real Academia Galega de Belas Artes dedicoulle o Días dás Letras Galegas.
Biografía de Castelao
Daniel Rodríguez Castelao, naceu o día 30 de xaneiro do ano 1886 na localidade coruñesa de Rianxo. Os seus pais eran Mariano Rodríguez Deus e Joaquina Castelao Genme.
Sendo aínda un neno, Castelao, xunto coa súa nai emprendeu o camiño que tantos outros galegos percorrerían a finais do século XIX e as primeiras décadas do século XX, o camiño da emigración. Concretamente o seu primeiro destino foi Buenos Aires, onde os esperaba o seu pai, quen emigrara o mesmo ano do nacemento do seu fillo. Desde alí dirixíronse á Pampa arxentina, concretamente á localidade de Bernasconi, onde os pais rexentarían unha polbeira. Permaneceron nestas terras durante uns cinco anos, sendo alí onde, segundo contou o propio Castelao, descubriu o valor da caricatura lendo o semanario “Caras e Caretas”. Ao cabo dos cales retornou toda a familia ás súas terras de orixe, Rianxo.
Tras finalizar os seus estudos de bacharelato, Castelao matriculouse na Facultade de Medicina da Universidade de Santiago, obtendo a licenciatura no ano 1909, cando contaba 23 anos de idade.
O seu desempeño en calidade de médico apenas durou no tempo, exercendo o seu labor na súa terra natal ao pouco de finalizar os seus estudos, e brevemente, en 1918, durante uns meses, con motivo de manifestarse unha epidemia de gripen Rianxo. Finalizada esta etapa nunca máis volvería exercer a medicina.
En 1912 contraeu matrimonio con Virginia Pereira, coa que tería ou n fillo que desgraciadamente falecería cando contaba con tan só catorce anos de idade.
Un desprendemento de retina déixao cego en 1914; recupérase tras unha operación, pero a vista será un gran problema ata a súa morte.
Anos máis tarde de contraer matrimonio, aprobou as oposicións para incorporarse, como funcionario, na delegación do Instituto Xeográfico Estatístico, en Pontevedra. Ese mesmo ano, 1916, obtén tamén o cargo de profesor auxiliar de debuxo no Instituto Nacional de Segundo Ensino de Pontevedra, cidade na que vivirá durante vinte anos.
A sublevación militar que deu orixe á Guerra Civil sorprendeulle en Madrid, instalándose en Valencia a finais de 1936 e posteriormente en Barcelona. En 1938 exiliouse en Nova York e participou na campaña das eleccións ao Centro Galego da Habana.
Faleceu en Buenos Aires en 1950.
A Dirección Xeral de Prensa do Goberno de España despachou instrucións aos medios acerca de como tratar a noticia:
Falecendo en Buenos Aires o político republicano e separatista galego Alfonso Rodríguez Castelao advírtese o seguinte:
A noticia da súa morte darase en páxinas interiores e a unha columna. Caso de inserir fotografía, esta non deberá ser de ningún acto político. Eloxiaranse unicamente do falecido as súas características de humorista, literato e caricaturista. Poderase destacar a súa personalidade política, a condición de que se mencione que aquela foi errada e que se espera da misericordia de Dios o perdón dos seus pecados. Da súa actividade literaria e artística non se fará mención algunha do libro “Sempre en Galiza” nin dos álbums de debuxos da guerra civil.
Calquera omisión destas instrucións dará lugar ao correspondente expediente.
Treinta e catro anos máis tarde, concretamente o 28 de xuño de 1984, os restos de Castelao chegan a Galicia para descansar no Panteón de Galegos Ilustres, na capital de Galicia.
Obra artística e literaria de Castelao
Durante o seu período universitario, a pesar da pouca vocación que tiña polos asuntos vinculados á súa carreira, marcaron a súa personalidade pois participou en numerosas actividades e sociais, a saber: participou nunha tuna, frecuentou grupos de faladoiro nas cafeterías compostelás e mesmo chego a realizar as súas primeiras caricaturas, na que os protagonistas eran os seus profesores e amigos. Tal sería esta una das súas auténticas vocacións, que no ano 1908, pouco antes de licenciarse, participaría nunha exposición de humoristas nunha sala en Madrid.
Empezaría gradualmente a participar de maneira máis activa naquelas iniciativas que máis lle satisfacían, como ilustrar unha das portadas da revista Vida Galega, traballar como deseñador nun semanario da súa terra natal, escribindo artigos políticos, realizando debuxos, caricaturas, viñetas, escribindo narracións, … en diferentes medios de comunicación escrita como O Pobo Gallego, A Gadoupa, Galicia, Faro de Vigo, O País, O Noroeste, O meu Terra, A Tempada de Mondariz, El Ideal Gallego, Diario de Pontevedra, A Nosa Terra, Noticiero de Vigo etc. Xa durante o período da Guerra Civil, a partir de 1936, colaborou coa prensa republicana.
No ámbito artístico participou en diferentes exposicións en varias cidades galegas e tamén en Madrid, presentando os seus óleos e debuxos. Ademais, as súas ilustracións e colaboracións escritas son reflectidas en medios de Galicia, Madrid, Buenos Aires, a Habana, … Destaca a súa colaboración coa Revista Nos, Ourense, da que sería o seu director artístico.
Complementaba a súa actividade artística con colaboracións, en calidade de ilustrador, en diferentes publicacións de libros de autores como Sofía Casanova, Otero Pedrayo, Fernández Flórez, Ramón Cabanillas, Pérez Lugín, etc.
No ano 1911 comeza a participar en exposicións en diferentes localidades galegas, nas que presenta as súas caricaturas.
En 1917 abandonou definitivamente a pintura de gran formato, para dedicarse especialmente no debuxo e a obra gráfica.
Como narrador hai que citar o relatos “Un ollo de vidro”, “Retrincos”, “Cousas”, “Vos dous de sempre”, …
No ano 1925 ingresaría no Seminario de Estudos Galegos.
En 1926 fundou a Coral Polifónica de Pontevedra e ademais, foi elixido membro de número da Real Academia Galega.
En 1930 foi nomeado vicepresidente segundo da Asociación de escritores galegos.
En 1931 publicou en Vigo un conxunto de sesenta e tres viñetas co título de “Cousas dá vida. Almanaque 1931”, que apareceu nas páxinas do Faro de Vigo.
En xaneiro de 1933, durante unha estancia en Madrid, deseñou os bosquexos para os decorados da obra Divinas palabras, a pedimento do propio Valle-Inclán.
En 1945, na capital arxentina, verdadeira quinta provincia de Galicia, estreou “Os vellos non deben de namorarse”, a súa única obra teatral. Trátase dunha comedia que conta os amores tardíos de tres vellos con tres mozas novos, e que incorporaba tendencias renovadoras do teatro europeo xunto coa tradición popular galega.
Ademais, Castelao puido ampliar a súa formación mercé a que foi pensionado pola Xunta para a Ampliación de Estudos da Institución Libre de Ensino, viaxando por Europa, e que lle permitiu coñecer as escolas artísticas da vangarda. Con todo, o seu maior interese foi captado por unha técnica que coñeceu en Alemaña, a do gravado en linóleo, técnica que implantou enseguida na arte galega.
Como escritor, Castelao comeza dedicándose á narrativa, máis tarde inicia o seu labor como ensaísta e, por último, como dramaturgo. A súa obra caracterízase pola crítica social, o humor acedo, e o lirismo. A súa prosa caracterízase pola concisión e brevidade, eliminando todo o innecesario.
A súa obra literaria é case toda en lingua galega, fóra de varios discursos e algún artigo), e na maioría das súas obras expresou fielmente a súa vontade de denuncia das inxustizas.
A súa obra poética reflicte o seu compromiso coa defensa da identidade e os valores do pobo galego. A través da súa poesía, transpórtanos a paisaxes bucólicos e permítenos coñecer de preto as tradicións e a idiosincrasia de Galicia. Nos seus poemas, Castelao aborda temas universais como o amor, a nostalxia e a procura da transcendencia. Os seus versos convídannos a reflexionar sobre a condición humana e transpórtannos a un mundo cheo de emocións e sentimentos. Na súa poesía utilizaba principalmente o estilo literario do romanticismo, un movemento que xurdiu no século XIX, que se caracteriza polo seu enfoque na expresión de emocións intensas e a exploración da natureza e o amor.
Na súa obra poética, Castelao utilizaba unha linguaxe poética rico en imaxes e metáforas, creando así unha atmosfera sentimental e evocadora.
Algúns dos seus poemas máis destacados son: “Vos amores libres”, “Negra sombra”,
“Ante e negrura”, …
Doutra banda, hai que dicir que a tradución ao castelán da súa obra non é unha tarefa fácil, porque o galego conserva eses conceptos sintetizados nunha soa palabra, para os cales a lingua de Cervantes non posúe análogos.
En canto aos seus debuxos e pinturas, testemuñan a mesma posición de realismo crítico que atopamos nos seus escritos, marcados como están uns e outros polo humor e a ironía, á vez que pola tristeza e a melancolía ou morriña. Os seus debuxos entroncan a miúdo coa tradición do gravado popular e caracterízanse por unha acentuada estilización en branco e negro.
Na súa obra influíron notablemente a fotografía, os debuxos satíricos da prensa europea e, en opinión dos críticos máis familiarizados coa súa técnica, a estampa xaponesa.
A súa habilidade e dominio de diferentes soportes, recursos e materiais queda reflectido desde o inicio da súa bagaxe artística visual ata o final da súa vida na que deixou constancia da destreza no uso tanto da tinta, óleo, gravado, acuarela ou debuxo a lapis en diferentes formatos. Perseguiría a sinxeleza e a esquematización das composicións sen deixar de lado o compromiso dos seus temas nos que o labor comunicativo e de transmisión de ideas será fundamental.
Castelao parece que pinta cando debuxa e parece que debuxa cando pinta. Adapta as necesidades da pintura á súa persoal maneira de contar. Castelao foi capaz de construír unha crónica fiel do seu tempo, empregando os medios artísticos ao servizo dun fin. E fíxoo sen desatender a calidade da súa pincelada nin a potencia da súa mancha. Era, non hai dúbida, pintor.
Para comunicarse co seu pobo Castelao non cae no folclorismo nin en solucións amables. É como un gran observador barroco das clases populares. Hai máis épica na emigración que nun gran cadro bélico ou relixioso concibido para maior gloria da alta burguesía que, ao cabo, é quen paga. Os personaxes de Castelao son humildes, pero non exentos de dignidade. As caras arrasadas dos cegos e a fonda pincelada, que nada ten que envexar a un Zuloaga, retratan a terra e quen a habita. O labrego é o protagonista. E o pescador. E o traballo e os oficios.
As escenas que Castelao empregou como forma de mostrar o seu compromiso político son imaxes directas da guerra, os mártires, o exilio e a dureza do devir da Galicia de mediados do século XX. Na obra de Castelao móstrase a desesperación e tortura aos perdedores, especialmente a través das figuras femininas.
Ademais, na vida de Castelao, tan polifacética, non podía faltar a emigración e o exilio.
Actividade política de Castelao
En materia de activismo político estímase que se iniciou no ano 1912 ao unirse ao movemento de Acción galega, cuxo obxectivo era espertar a conciencia de clase do campesiñado galego.
En 1916 afíliase á agrupación “Irmandades da Fala”. E entre os anos 1921 e 1930 participou en movementos de signo nacionalista, en aras de reivindicar a defensa dos intereses e a personalidade histórica, cultural e lingüística de Galicia. Faríao pronunciando numerosas conferencias e participando, en calidade de orador, en mitins políticos das forzas nacionalistas.
Xa no ano 1931, Castelao é un dos fundadores do Partido Gallegista, do que é nomeado secretario en 1933. Obtivo o escano de deputado a Cortes nas eleccións de xuño de 1931 e ese mesmo ano interveu no Congreso dos Deputados en defensa do idioma galego. Viaxou a Barcelona en 1932, convidado por Francesc Macià, e en Madrid entrevistouse en 1933 con Azaña. Participou activamente no chamado Pacto de Compostela, onde se fundou Galeuzca, que pretendía consolidar unha España autonómica e federal no ámbito da Segunda República.
Ademais, empezou a traballar na campaña en prol do Estatuto de Galicia, cuxo anteproxecto se fixo en 1932 e foi aprobado en xuño de 1936.
En 1934 foi desterrado a Badaxoz polos seus supostos ataques a Lerroux. Dous anos despois volveu obter escano de deputado a Cortes (pola provincia de Pontevedra) polo Partido Galeguista, integrado na coalición da Fronte Popular.
Ao estalar a Guerra Civil viaxou a Barcelona e Valencia, tentou crear as milicias galegas e colaborou co Goberno republicano. Quixo lograr o referendo oficial polo Goberno do Estatuto de Galicia pero, a pesar dos seus esforzos ao longo de varios anos, non vería cumprida esta aspiración.
Enviado polo Ministerio de Propaganda republicano, viaxou en 1938 a Moscova, Nova York e A Habana.
En 1940 viaxou a Buenos Aires, onde proseguiu a súa tarefa política no exilio, entre o afecto e a admiración das comunidades galegas de Arxentina e Uruguai. Foron constantes e multitudinarios as homenaxes que recibiu.
En 1944 publicou Sempre en Galiza, libro fundamental do pensamento nacionalista do autor, que ese mesmo ano era elixido en Montevideo presidente do Consello de Galiza, representante do pobo galego no exilio.
En 1946, era ministro sen carteira do Goberno no exilio que presidía José Giral. Ao ano seguinte embarcou cara a Marsella e dirixiuse a París onde asistiu a unha reunión do Consello de Ministros do Goberno de Giral, que acabou por caer. Castelao regresou a Buenos Aires, onde reencontrou ao seu vello amigo Ramón Otero Pedrayo, gran figura do galeguismo.
Afectado dun cancro de pulmón, logrou acabar, en 1949, o seu monumental estudo “As cruces de pedra na Galiza”, que se publicaría, póstumo, en 1950, ano en que Castelao faleceu, o día 7 de xaneiro, sendo enterrado o día 9 no panteón do Centro Gallego do cemiterio bonaerense da Chacarita.
Conclusións
Sen dúbida Castelao, noutros lugares do mundo, sería un home máis lembrado e estaría moito máis presente na vida do pobo. Pero por diferentes motivos, o seu legado non aparece demasiado vívido na sociedade galega, e moito menos nas organizacións políticas e sociais, que en moitos casos, como pasou con outros moitos grandes homes da historia, a súa figura foi incorporada e apropiada por diferentes entidades, partidos e persoas cun pensamento e unha conciencia de pobo moi distante da que Castelao tiña.
Un home envorcado na súa actividade artística, comprometido e loitador polo benestar, a xustiza e a liberdade do pobo galego, e que por circunstancias da vida (seguir o mandato do seu pai) fíxose médico, profesión que apenas exerceu porque como el mesmo afirmaba, e é unha mostra do seu indubidable gran humor, afirmaba os seguinte: “fíxenme médico por amor ao meu pai, e nunca exercín por amor á humanidade”.
E finalizamos coa esperanza de que esta publicación resultouvos e se así foi pedímosvos que pulsedes o botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Tomás Fernández y Elena Tamaro. «Biografia de Alfonso Rodríguez Castelao» [Internet]. Barcelona, España: Editorial Biografías y Vidas, 2004. Disponible en https://www.biografiasyvidas.com/biografia/r/rodriguez_castelao.htm [página consultada el 2 de diciembre de 2024].
El primer Castelao. Biografía y antología. De Durán, J.A.
O exilio de Castelao. De Alonso Fernández, B.
https://dbe.rah.es/biografias/11386/alfonso-daniel-rodriguez-castelao
