Breogán, o gran caudillo celta

Dedicamos unha entrada neste Blog a recompilar algunha da numerosa información que existe ao redor da suposta existencia de Breogán, o gran caudillo Celta, ao que se asocian numerosas lendas/historias e cuxa área de actuación situariamos fundamentalmente na área comprendida polo Noroeste da Península Ibérica, Inglaterra, Irlanda,…

Nunha primeira aproximación ao personaxe, empezaremos dicindo que Breogán sería un guerreiro galego, mítico fundador da cidade da Coruña, no noroeste da Península Ibérica. A tradición di que os seus antepasados foron expulsados de Exipto e que tras numerosas odiseas vividas en terras dos mares Caspio e Mediterráneo, xeracións despois, chegarían á Península Ibérica, ao mando do seu caudillo Brath. O seu fillo, Breogán, co tempo, faríase co reinado e fundaría a cidade de Brigantia. Breogán tería dez fillos: Bregh, Cuala, Cuailnge, Blad, Fuad, Muirthemme, Eble, Nar, Ith e Bile. Máis tarde, os seus descendentes conquistarían Irlanda construíndo un novo reino hispano na illa. O seu capital estaría en Tara, na zona norte de Irlanda, e alí reinarían sucesivos reis descendentes dos habitantes de Brigantia.

Os brigantes británicos e irlandeses puideron ser os brigantes da cidade estado de Brigantia (próxima á Coruña ou Betanzos) e os brigantes  do Cantábrico (Asturias). Estes pobos do norte e noroeste de Hispania despois da súa derrota ante as lexións romanas, ante a posibilidade de ser escravizados ou masacrados polos romanos, navegarían desde España ás Illas Británicas onde fundaron novos asentamentos.

Pero vaiamos por partes. O nome de Breogán aparece asociado na historia do mundo celta cos asentamentos (topónimos) en briga.  Así, segundo a lenda, Breogán sería o fundador do asentamento de Brigantia (actual A Coruña) e construiría a torre de Brigantia ou de Breogán (actual Torre de Hércules). Todos os manuscritos escritos por escribas celtas das Illas Británicas, en latín e celta irlandés, dinnos que Breogán, como figura histórica, foi un rei ou caudillo que levou ao seu pobo até Galicia durante un periplo marítimo que empezou nos territorios do Mar Negro, no mundo escita. Até aquí todo parece bastante claro pero pouco crible xa que os datos destes manuscritos non aparecen como autenticamente históricos, aínda que se mencionan na Historia de Alfonso X o Sabio e noutras historias ou crónicas españolas.

 

A existencia de Brigantia está testemuñada nos clásicos. Tolomeo (século II d. C.) dinos que é o porto dos galaicos lucenses. O porto de Brigantia existiu na época dos romanos no noroeste da península Ibérica nunha zona próxima á cidade actual da Coruña. Mesmo, hoxe en día e  próxima á cidade da Coruña  existe unha rexión chamada dos Bergantiños.

 

Di este manuscrito que Breogán, fillo de Brath, foi un caudillo celta que someteu a parte das tribos da península ibérica. Fundou Brigantia, a actual A Coruña e un territorio que podería alcanzar até a ría de Betanzos. Segundo o mundo romano, nese lugar onde se fixo a torre está enterrada a cabeza do malvado rei Gerión, ao que Hércules derrotou nunha das doce probas a que foi sometido e que desenvolveu por todo o mundo coñecido por aquel entón. Pero a innegable procedencia latina da construción, independentemente de mitos ou non, non exclúe que se fixese sobre unha anterior realizada por Breogán. La Torre de Hércules, declarada Patrimonio da Humanidade, é o faro en activo máis antigo do mundo.

En Brigantia, Ith, o noveno fillo de Breogán, divisou desde o alto da Torre de Breogán unha illa verde, Irlanda, e emprendeu unha expedición na que lle acompañaba o seu fillo Lagaid. Ao chegar entrevistáronse os tres reis daqueles territorios, cos que chegaron a bo entendemento. Pero no camiño de regreso aos seus barcos, foron emboscados e asasinados. O seu corpo foi devolto a Brigantia para ser despedido e honrado cos ritos habituais daquel pobo.

Pero o certo é que resulta certamente difícil contrastar historicamente a existencia dun rei ou caudillo celta chamado Breogán. Pola contra se parece confirmarse que existiron uns clans primitivos que tomaron o nome do seu caudillo que os uniu formando un reino.

En todo caso, o verdadeiramente importante é a conexión entre estes pobos atlánticos e a súa relación coa cultura celta. O que está claro é que a última semente céltica de Irlanda proveu do noroeste de España. Así, estudos da Universidade de Oxford confirman e amplían a sorprendente revelación de 2006, tras realizarlle a proba a 10.000 británicos, segundo a cal o ADN maioritario dos poboadores destas illas procede de tribos navegantes do noroeste da península ibérica. Breogán, ao que agora o informe de Oxford achega luz científica, foi retomado no XIX por Leabhar Ghabhála Érenn (Lebor Gabála Érenn) ou “Libro das Invasións”, escrito no século XI e conservado no Trinity College de Dublín, e que é unha recompilación de lendas realizada no século XI, considerada en Irlanda como a fonte para explicar a construción do seu país e o seu pasado céltico.

“Pero do mesmo xeito que ocorre coa Ilíada de Homero, que recolle tradicións orais moito máis antigas, o Leabhar Gahbala indicábanos xa que os primitivos poboadores de Irlanda procedían do norte da península Ibérica”, sostén o erudito historiador coruñés Felipe Senén. Primitivos navegantes megalíticos, fenicios, celtas, romanos e viquingos, franceses e ingleses frecuentaron un camiño marítimo que comunicou o antigo mundo de Oriente e o Mediterráneo co norte de Europa e as Illas Británicas; un camiño cuxo nó foi desde a remota antigüidade o faro de Hércules e a illa de Far -o actual barrio coruñés de Monte Alto- que aparece citada como base viquinga nas sagas nórdicas. “Ese camiño do mar, o mellor que sempre tivo Galicia, vén da época do megalitismo e nunca deixou de estar aí. Era a ruta do estaño ás antigas illas Casitérides ás que chegou o emperador Adriano, por algo está aquí a Torre de Hércules, controlando desde sempre ese camiño do mar, que é un constante fluír dado polas condicións naturais xeográficas”, explica Felipe Senén. A lenda de Breogán é un mito paralelo ao de Saint Brendan, o druída navegante que foxe de Irlanda ante o empuxe da invasión saxona e descobre unha gran illa idílica -o chamado paraíso celta- ao oeste do Atlántico.

 

Por outra banda, abe lembrar a existencia dunha gran atracción de Galicia para os pobos antigos do continente europeo e do Mediterráneo non se debía unicamente á fama dos seus metais (ouro, estaño…), con ser isto moi importante, senón a unha crenza arraigada no máis fondo dos sentimentos da vella Europa. Gallaecia (a forma Gallaike  presente xa no século V a.C na obra de Herodoto) era o fin do mundo, o Finis Terrae, lugar onde morría o Sol e onde a antiga Xeografía Sacra situaba a porta do Paraíso.

 

E ao redor diso desenvolveuse un corpo de historias e lendas. Galicia, a atalaia pola que descendía ao mar o Sol a tomar a súa barca, e a onde conducía o camiño das estrelas (a Vía Láctea), foi na antigüidade considerada a antesala do “Alén” e un importante lugar de acceso ao “Outro Mundo”. A mitoloxía grega concibía o Alén, os Campos Elíseos, como o Paraíso das virtuosas almas que, despois de beber no río Lethes, esqueceran o seu paso polo Inferno. O río Lethes era unha das portas ao Paraíso que, para os autores antigos grecolatinos, estaba en Occidente, no fin do mundo coñecido, en Galicia, e era seguramente o que hoxe coñecemos como Limia, preto do  municipio de Xinzo de Limia (na provincia de Ourense), onde se situaría a entrada, por conseguinte, ao mundo dos mortos.

Historias e lendas que, para algúns autores se enraízan con desenvolvementos conceptuais posteriores, como é o caso do Camiño de Santiago. O ancestral camiño de peregrinación aos finisterres galaicos, isto é, ao cabo do mundo, foi para os antigos, a viaxe ao lugar onde morre o Sol e embárcase para as Illas dos Benaventurados, a viaxe tras o ronsel  solar que algún día terían que facer as súas ánimas. O Camiño de Briareo / Berobreo / Breogán / Hércules… do pasado pagán non se perdeu no tempo e continuouse no mundo cristián co Camiño de Santiago, un santo que, ligado á Vía Láctea, cumpre tamén as funcións dun antigo deus solar.

Desta maneira, o Carreiro de Jano, el “Callis Ianus”, é el antecedente do Camiño de Santiago. Así, o Códex Calixtinus que se atribúe ao Papa Calixto II posúe varias claves. Os monxes de Cluny con ese nome cristianizan un camiño antigo de enorme poder e tradición que recibía el nome en latín de “Callis Ianus”, forma composta por de os nominativos, Callis: carreiro e Ianus, Jano.

 

Doutra banda, debemos dicir que para moitos autores e historiadores, o personaxe e a lenda de Breogán foron creados polos eruditos irlandeses medievais, fundamentalmente a partir de dous fragmentos contidos na “Historia adversum pagáns” de Orosio. Neses fragmentos facíase mención da cidade galaica de Brigantia, da súa torre e da relación xeográfica das dúas con Irlanda e con Britania. Ese material foi o que levou á invención da figura de Breogán e da historia da construción da torre e a posterior invasión da illa polos descendentes de Míl. Habería, pois que dicir, por tanto, que Breogán non existiu ata que os eruditos gaélicos discorreron a lenda probablemente durante os séculos VII e VIII. Con todo Orosio non foi a única fonte na que se basearon. Tamén debeu de ser importante, no intre de imaxinar as relacións entre Irlanda e a Península Ibérica, unha información contida nas “Etimoloxías” de Isidoro de Sevilla. Alí afirmábase que o nome latino de Éire (Hibernia) procedía do antigo nome de España (Hiberia, tal e como o escribía Isidoro), debido á proximidade xeográfica entre as dúas terras. Por tanto, Orosio e Isidoro foron as fontes fundamentais na articulación da lenda de Breogán. E así o recoñecen moitos dos investigadores modernos.

 

En todo caso, a figura de Breogán correspóndese coa dun personaxe, real ou inventado, que deu pé a numerosas lendas que nos falan duns tempos nos que se enraízan algúns das orixes da nosa civilización occidental.

 

A Nosa Recomendación:

 

O pobo galego témolo presente mesmo no noso himno, obra que recolle a importancia do caudillo celta e reflícteo como pai da patria. O himno conxuga o poema “Os pinos”  de Eduardo Pondal, e a música de Pascual Veiga, e no que non aparece o nome da nosa terra, Galicia, utilizando no seu lugar o de Fogar de Breogán. Foi interpretado por primeira vez en 1907 na Habana, Cuba.

Que din os rumorosos

na costa verdescente,

ao raio transparente

do prácido luar?

Que din as altas copas

de escuro arume arpado

co seu ben compasado

monótono fungar?

Do teu verdor cinguido

e de benignos astros,

confín dos verdes castros

e valeroso chan,

non des a esquecemento

da inxuria o rudo encono;

esperta do teu sono

Fogar de Breogán.

Os bos e xenerosos

a nosa voz entenden

e con arroubo atenden

o noso rouco son,

mais só os iñorantes

e féridos e duros,

imbéciles e escuros

non nos entenden, non.

Os tempos son chegados

dos bardos das idades

que as vosas vaguedades

cumprido fin terán;

pois, onde quer, xigante

a nosa voz pregoa

a redenzón da boa

Nazón de Breogán.

 

 

Bibliografía:

Víctor Vaqueiro,en “Mitoloxía de Galicia”.

Ramón Sainero, en “El libro de los orígenes de la leyenda de Breogán”.