Hoxe dedicamos esta entrada a recompilar a suficiente información para ter unha visión global da grandeza e relevancia do Castro de Castromao. Como sinala o arqueólogo Luís Otero, que participou activamente na escavación deste castro, Castromao é un xacemento moi importante, porque chega desde o final da Idade de Bronce até a romanización. Outros castros só marcan unhas épocas concretas, de poucos anos.
Escondido baixo terra durante séculos e empezando a mostrar parte da súa riqueza histórica, o castro de Castromao atópase baixo a protección da Declaración xenérica do Decreto de 22 de abril de 1949, e a Lei 16/1985 sobre o Patrimonio Histórico Español.
Esta instalación foi ocupada de forma continuada desde a primeira Idade de Hierro, pasando pola Idade Media e chegando á actualidade. Entre todo o conxunto dos bens que conforman o xacemento, figuran unha serie de estruturas defensivas visibles na actualidade, como é o caso dos restos de murallas, covas e antecastros. É precisamente a gran cantidade de restos conservados do asentamento, o que fai que Castromao destaque entre os demais xacementos galegos.
O xacemento arqueolóxico de Castromao localízase na parroquia de Santa María de Castromao, termo municipal de Celanova, provincia de Ourense. Conta con vivendas circulares, elípticas e rectangulares.
O nome de Castromao (castro malo) débese, segundo fontes medievais, ao seu mal emprazamento para o aproveitamento agrícola.
Trátase dun Castro da cultura castrexa orixinario da Idade do Hierro, posiblemente do século VI a C., durante a época coñecida como cultura castrexa. Posteriormente pasou a romanizarse en torno ao século I d.C. debido á proximidade do paso da Vía XVII do itinerario Antonino, que discorría polo Val do Limia. Estando habitado até o século II d.C. e capital da tribo dos Coelernios.
Unha mostra da romanización da zona é presenza en Ou Freixo dun das poucas pontes de Galicia que se poden considerar de fábrica xenuinamente romana que pertencía a un ramal que desde o Aquis Querquennis de dirixía a Ourense.
Segundo Eduardo Breogán Neto, arqueólogo municipal de Celanova, Castromao era a capital dun dos poboados que habitaban ou norte dá antiga Gallaecia. Hai a hipótese de que a economía romana que xeraría ao redor das explotacións de ouro, aínda que non tanto como nas Medulas (León), levaría a esa procura do dominio do control da zona, por estar preto do rio Miño e de Braga.
O xacemento arqueolóxico de Castromao sitúase nun monte sobre o lugar de Santa María de Castromao, con 732 metros de altitude, a uns dous quilómetros da Vila de Celanova. Desde el domínase un amplo horizonte no val do rio Arnoia. Configúrase como un recinto fortificado, con restos de muros de contención, nivelación, muralla e construcións circulares e cadradas así como unha rúa pavimentada en lousa. A zona superior chaira de reducidas dimensións con restos da cimentación dunha ermida medieval na esquina SE xa destruída.
Ademais desta plataforma superior hai unha especie de anel máis ancho polas zonas N e E, ou plataforma chaira que rodea o cume. Esta plataforma presenta uns muros de contención pola parte superior, o que fai que a pendente sexa máis graduada, e unha forte muralla na zona inferior que a circunda e que determina a horizontalidade da plataforma. Esta muralla ten unha lonxitude de 485 m. A superficie da zona amurallada chegaría até os 20.000 m2, e o eixo máximo do recinto defendido pola muralla sería de 155 m. As escavacións levadas a cabo no castro deixaron ao descuberto máis de 70 vivendas e unha rúa enlousada.
Na zona alta do castro atopamos principalmente vivendas de forma circular, estas eran as usadas principalmente polos primeiros habitantes. Posteriormente, coa chegada dos romanos, pódese apreciar como na parte baixa de Castromao, predominan as construcións de forma rectangular. Estas novas construcións rectangulares que atopamos no castro de Castromao situámolas nos séculos I e II d.c.
Ademais de conxunto arqueolóxico é un excelente miradoiro cunha panorámica da comarca de Celanova e da Baixa Limia.
Estímase que este castro estivo habitado durante o período comprendido entre o século VI a.C. e o século III d.C. Desta época data precisamente o seu nome que se debe, segundo fontes documentais medievais, ao seu mal emprazamento para o aproveitamento agrícola.
En canto aos restos arqueolóxicos localizados, hai que dicir que a riqueza do conxunto arqueolóxico, concrétase nos achados de material cerámico, vasos, vaiselas, “sigillatas” romanas, tégulas, fíbulas de bronce, fornos de cerámica, moedas, elementos arquitectónicos decorados destacando un trisquel calado de pedra, e un conxunto de moedas do século I. Todo isto conservado no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense.
.
Trisquel calado de Castromao
A zona máis escavada do xacemento corresponde á época posterior á ocupación romana. Desde o ano 1875 empezouse a documentar o castro, podendo destacar entre as intervencións e autores que interviñeron, a García Rollan que no ano 1965 iniciou o labor de prospección sistemática, o que arroxou resultados como a localización de estruturas habitacionais e unha gran abundancia de materiais como: moedas, bronce, cerámicas, ferro, etc. Anos máis tarde, entre1969 e 1974 os encargados foron Ferro Couselo e Xaquín Lorenzo, quen descubriron novas estruturas, moedas do século I d.C. e, talvez o máis relevante, unha “Tessera Hospitalis” do ano 132 d.C. Aínda que hai discrepancias sobre se se trata dunha tessera ou unha tábula. Cuestión que abordaremos máis adiante. Esta peza atópase na actualidade dean o Museo Arqueolóxico de Ourense. Entre os achados arqueolóxicos hai que destacar tamén o trisquel calado, posiblemente configurado no seu día como parte dunha xanela.
Nos anos 70 e 80, xa baixo a dirección do Museo Arqueolóxico de Ourense fixéronse novas escavacións arqueolóxicas que deron como resultado a localización de restos cerámicos do século VI a.C. Os traballos de escavación e mantemento, seguen, con variacións en intensidade até a data, posibilitando ademais da consolidación e delimitación do Castro, a obtención dunha gran cantidade de materiais: fíbulas de bronce, fornos de cerámica, esculturas zoomorfas, etc.
Outras pezas moi interesantes que se acharon en Castromao foron a escultura do simio, unha figura zoomorfa do século I a.C., atopada na campaña arqueolóxica de 1993, ademais de material cerámico de moi diversa procedencia, con algunhas pezas datadas en Francia. Tamén se recuperaron ferramentas de uso cotián, trisqueis de todo tipo, cerámicas procedentes de moitas partes do imperio (o que referenda os contactos e fluxos comerciais de longo alcance)
Zoomorfo. 43x42x21 cms
Retomando o tema da tessera (ou tábula?), hai que dicir que a de Castromao é un documento de extraordinaria importancia para o estudo da organización social e do proceso de romanización do Noroeste peninsular.
Para algúns autores, de forma inexacta vénselle denominando tessera de hospitalidade, cando tanto pola forma como pola función, respondería a unha tábula de hospitalidade.
Tábula (¿ou Tessera) de Castromao
É preciso sinalar que tessera e tábula de hospitalidade son expresións que fan referencia a realidades diferentes, en canto á súa forma e función, aínda que a miúdo úsanse de forma confusa, como vén ocorrendo coa tábula de Castromao, coñecida tanto a nivel divulgativo como en publicacións científicas como tessera.
Morfolóxicamente, as tesserae son de pequeno tamaño e formas variadas: xabaril, peixe, golfiño, mans entrelazadas, etc.; mentres que as tabulae, de forma laminar, rectangular ás veces rematada en frontón triangular como a do Courel ou as de Vila Nova de Gaia, son de maior tamaño e peso.
Polo que respecta á súa función, as tesserae teñen o labor de identificar ás partes que interveñen no pacto, a modo de documento de identidade, de aí o seu carácter portátil, facilmente transportable, fronte á tábula que serve para dar fe pública da relación que se establece, e como tal é custodiada nun edificio público da comunidade, nun lugar visible para todo os membros.
No caso concreto da peza de Castromao este carácter de tábula está aínda máis acentuado se cabe, polo feito de que a asa de bronce aparecida na estancia da tábula pertence a esta, como pon de manifesto os restos de soldadura que se poden ver no seu reverso, unha vez sometida a un proceso de limpeza e consolidación, o que facilita que poida ser colgada e exposta facilmente.
Todo este tipo de documentos, ben sexan de hospitalidade ou de padroado, están redactados polo xeral da mesma forma: Data polo consulado, nome do primeiro suxeito, tipo de pacto e segundo suxeito, concluíndo coa fórmula final na que se indica o delegado que intervén no pacto.
Sábese que este pacto tivo lugar no ano 132 d. C. porque este ano corresponde aos cónsules que aparecen nel: Gneo Xullo Serio Augurino e Gneo Trebio Sergiano, xa que en Roma os anos datábanse co nome dos cónsules que eran elixidos cada ano.
Esta peza foi descuberta con motivo das escavacións que en 1970 realizaron, o entón director do Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, D. Xesús Ferro Couselo e D. Xaquín Lorenzo Fernández.
Os traballos, que se centraron na zona norte da plataforma protexida pola muralla, exhumaron un complexo e interesante conxunto habitacional. Xunto á estancia na que apareceu a tábula, rectangular, con dúas xanelas, unha na parede norte e outra no sur a nivel do pavimento, destaca unha particular construción circular, sobre a que se edificou outra rectangular con vestíbulo, na que se atopou un pequeño tesouro formado por 63 denarios e un áureo de Claudio.
A tábula é unha placa rectangular de bronce, con marco moldurado, e cun apéndice a modo de lengüeta na parte superior, na que se recolle un pacto de hospitalidade entre os coelernos e un prefecto da primeira Cohorte dos Celtíberos, cun texto epigráfico no que se pode ler:
Reproducción do texto da Tábula de Castromao
G(neo) IVLIO. SERVIO. AUGURINO. G(eneo) TREBIO.SERGIANO. CON El(n)S(ulibus).
COELERNI. EX-HISPANIA. CITERIORE.
CONVENTUS. BRACARI. CVM. G( neo). AN
TONIO. AQUELLO. NOVAUGUSTANO
PRAEF(ecto). COH(ortis). I. CELTIBERORUM.
LIBERIS. POSTERISQUE. EIVS. HOS
PITIUM. FECERUNT.
G(neus). ANTONIVS. AQVILVS. CUM. COELER
NIS. LIBERIS. POSTERISQUE. EORUM.
HOSPITIUM. FECIT.
LEGATUS. EGIT
P(ublius). CAMPANIVS. GEMINVS.
Sendo cónsules Gneo Xullo Augurino e Gneo Trebio Sergiano, os “Coelerni” da Hispania Citerior e do convento de Braga, fixeron un pacto de hospitalidade con Gneo Antonio Aquilino Novaugustano, prefecto da primeira Cohorte dos Celtíberos cos seus fillos e descendentes. Gneo Antonio Aquilo fixo pacto de hospitalidade cos “Coelerni”, cos seus fillos e descendentes. Actuou como legado Publio Campanio Gémino.
Este texto serviu para fixar o nome dun dos cónsules como Xullo e non como Xuño, como viña facendo até o momento. Outra forma para contar os anos era “ab urbe condita” é dicir, desde a fundación da cidade, que segundo a tradición foi no ano 753 a. C.
En canto aos intervintes no pacto, hai que dicir que dos Coelernos tíñanse noticias polas fontes literarias, sobre todo Plinio e Ptolomeo, e por aparecer entre o dez civitates do convento de Braga, no denominado Padrao dous Povos de Chaves, columna inscrita na que estes pobos renden homenaxe a Vespasiano. A tábula permite situar o seu capital Coeliobriga no recinto castrexo de Castromao.
Reproducción do edificio onde se atopou a Tábula
A práctica do hospitium está ben testemuñada no mundo antigo, tanto en Grecia como en Roma, o mesmo entre comunidades, como estas con particulares, e particulares entre si, por medio da que un cidadán romano e un estranxeiro, comprometíanse a representarse nas súas respectivas comunidades.
Chama a atención na “tábula de Castromao” que en datas tan tardías como o ano 132 d. C. sígase mantendo a figura do hospitium en lugar do patronatus, máis usual nestes momentos, por medio do que o acordo non se realiza entre partes iguais, senón que unha das partes, a de maior importancia, é nomeada patroa da comunidade, o que implica un sometemento, a cambio de que os represente ante o poder romano.
Polo que respecta á outra parte do pacto, Gneo Antonius Aquilus Novaugustanus, prefecto da primeira Cohorte dos Celtíberos, pénsase que puidese ser fillo de Lucio Antonio Aquilo, que aparece nunha inscrición de Barbadillo del Pez (Burgos), o que permitiría situar o municipio de Nova Augusta, coñecido tanto polos testemuños epigráficos como polas fontes literarias, nunha área, cuxo centro urbano estaría na actual localidade burgalesa de Lara dos Infantes.
Da Cohorte I dos Celtíberos sabemos que a finais do século I d. C. estivo no norte de África (Mauritania), instalándose anos máis tarde, a principios do século II, no campamento romano de Cidadela (A Coruña), onde permanece até o IV, en que pasa a Iuliobriga en Reinosa (Santander).
Mapa de presenza da Cohors I Celtierorum na Península Ibérica
Como notario para autentificar o pacto actuou un representante do poder político-administrativo, o legado Publius Campanius Geminus
Doutra banda, cabe apuntar que desde o Concello de Celanova impulsouse a recreación do poboado ficticio, creando unha réplica do asentamento poboacional, para efectuar nel a rodaxe dunha película (“Galaicus”, da produtora española ZircoZine, que estaría interpretada polo actor Luís Tosar no papel do xeneral romano Décimo Xuño Bruto) e, posteriormente, dedicalo ao turismo.
Desta maneira, a escasos metros do complexo arqueolóxico de Castromao, asoman estas reproducións de vivendas castrexas e de influencia romana.
Celanova. Recreación del poblado castrexo
Ademais, o Concello de Celanova puxo en marcha a campaña Revive Castromao, por medio do vídeo “Revive Castromao 2020” para enxalzar o valor deste importante castro.
E para finalizar, cabe dicir que durante uns anos, cada mes de agosto, normalmente o segundo sábado, con ocasión das festas de Celanova, celebrábase o Folión Castrexo para conmemorar o pacto de hospitalidade que se asinou entre romanos e castrexos no ano 132 d. C., formalizado entre un prefecto da primeira Cohorte dos Celtíberos (Cohors I Celtiberorum) e representantes do poboado castrexo, do cal quedou constancia a través da Tessera Hospitalis, que comentabamos en parágrafos anteriores.
Se estades interesados no mundo dos castros, recomendámosvos a lectura dalgúns dos nosos post xa publicados:
- O Castro de San Cibrán de Lás
- O Castro de Viladonga, unha viaxe ao pasado
- O Castro de Elviña. A Coruña
- O Castro de Baroña. Legado histórico
Bibliografía:
García Rollan. M. “Memoria de la excavación arqueológica de Castromao (Caeliobriga)”. Archivo Español de Arqueología 44.
García Rollan. M. “Hitos importantes ehttps://recreacionhistoria.com/el-castro-de-viladonga-un-viaje-al-pasado/?lang=gln la excavación de Castromao (Caeliobriga)”. Boletín Auriense 34.
Fariña Busto, Francisco “Dos notas a propósito de Castromao”, en Cuadernos de Estudios Gallegos, Tomo XXXIX, Fascículo 104.
Enlaces web:
https://elretohistorico.com/tabula-de-hospitalidad-romana-castromao/
https://viatorimperi.es/castromao/
http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/OURENSE/celanova/castromao.html
http://castrosgalaicos.blogspot.com.es/2008/03/yacimiento-castreo-de-castromao.html
