A forma en que o home veu afrontando o feito ineludible da morte, ha #ir variando ao longo da historia. En leste mesmo Blog xa escribimos sobre esta cuestión en varias publicacións, pero hoxe ímonos a centra en facer algunhas “Consideracións sobre a morte durante a Idade Media”.
Ao longo de toda a Idade Media, a morte foi un aspecto da vida que dominou mesmo sobre aqueles como o amor o nacemento ou a guerra.
No século III de nosa era, San Cipriano, bispo de Cartago (200-258),escribiu: “todos nacemos cunha soga ao pescozo. Comezamos a camiñar sen saber que lonxitude ten a corda”. Con estas palabras resumíase perfectamente a desazón que produce a incerteza ante a morte.
A Idade Media non foi un período alleo, nin moito menos, a esa preocupación, e é que a morte sempre estaba presente en todas as capas da sociedade medieval. Unha sociedade na que se convivía coa morte, pois todo acontecíao ou rodeaba no día a día, podía “matarche”: as enfermidades, a peste, os asaltantes de camiños, as guerras, os axustizamentos, as malas colleitas, a fame negra,… e mesmo o feito de pecar podía levarche ao final dos teus días.
Lembremos que naqueles tempos aínda pervivían numerosos rituais pagáns relacionados coa morte, polo que o cristianismo tentou combatelas, pero ás veces, cando non lle resultaba posible, incorporábaas. Desta maneira, un bo número de supersticións e tradicións manteríanse no Medievo.
Ademais hai que ter presente os cambios que tivo na imaxinaría sobre a morte na Baixa Idade Media, a consecuencia dos eventos catastróficos polo que pasaba o home, produto da terrorífica peste negra.
Actitude ante a morte
Na Idade Media, a morte chegaba moito máis cedo que na actualidade, a súa presenza era habitual pois a esperanza de vida era moito menor e había unhas altísimas taxas de mortalidade.
A morte estaba presente no día a día, era un acontecemento público, era un aspecto da vida máis. Pensábase que a morte levase unha vida ultraterrea igualitaria. En todo caso, a morte era un símbolo de igualdade fronte á enorme diferenciación social existente. Pero non era a única idea ao redor da morte, pois por ela a importancia do terreo non era máis que algo transitorio, e que debido á fugacidade da vida, o corpo perdía a súa enteireza e beleza, por iso, a incorruptibilidade do corpo dos santos, xa que se entendía como o premio que Divos dáballes pola súa vida virtuosa.
Se cabe, houbo na Idade media unha maior sensibilidade cara á morte individual, e é que desde o século XIII comeza a tomar forza a idea do purgatorio, polo que en consecuencia toma gran relevancia o xuízo individual. Esta toma de importancia do individuo vese ben reflectida no cambio de actuación da nobreza que xa non buscará tanto a súa salvación a través da fe e as obras piadosas, senón que, agora, busca reafirmar a súa honra e gloria, recuperación de valores grecolatinos, como unha forma de obter unha inmortalidade terreal.
No estudo das actitudes ante a morte ten vital importancia a combinación dos aspectos máis puramente espirituais e as prácticas que se realizaron cos mortos. Nin o espiritualismo nin as prácticas van por se soas, ambos os aspectos relaciónanse recíprocamente e hai que comprendelos como un conxunto sociocultural.
Na Idade Media atopámonos ante dous tipos de problemas. Nun primeiro termo, a morte crea un gran desconcerto e angustia. Nun segundo termo, e quizais o máis importante, créase o temor cara ao que morreu. De certa maneira, este medo fai que o defunto perviva, aínda que iso si, no mundo dos mortos.
O mundo dos mortos será un concepto polo que a sociedade medieval estea tremendamente aterrorizada. Non se teme a todos os mortos en xeral, pero se a aqueles que entran nas características da mala morte. A sociedade chega mesmo a preparar defensas ante eles, porque están seguros de que estes mortos poderán saír daqueles lugares onde levou a cabo o seu enterramento. É por iso polo que é habitual que se tentase obstruir as tumbas daqueles que se consideraban propicios para vir do mundo dos mortos a atormentar aos vivos. Era moi común a colocación de pedras ou mesmo fixar as tumbas.
O rito funerario durante a Idade Media
Como é lóxico, tras o falecemento dunha persoa, os seus achegados dispúñanse a realizar os trámites e preparativos para preparar o cadáver. Como resulta tamén obvio, a forma en que se facían estes preparativos e a súa propia composición variaban substancialmente segundo a clase social e posibilidades do falecido e os seus familiares.
O habitual sería proceder en primeiro lugar a lavar o corpo do falecido, para iso adoitábase utilizar auga ou viño. Ao cadáver tapábanselle as fosas nasais, e adoitaban atarse os dedos pulgares de pés e mans cun anaco de corda ou un rosario. Unha vez que o corpo estaba xa disposto, vestíanse coas pezas de maior calidade que tivese o defunto, e xa dependendo da súa condición económica, poderían engadirse xoias ou elementos decorativos. O seguinte paso era envolver o corpo nun sudario.
O paso seguinte sería dispor o corpo do falecido para ser velado. Podía ter lugar en propia casa, ou nunha igrexa. Simultaneamente anunciábase o seu falecemento para coñecemento da comunidade; habitualmente facíase mediante o repicar das campás.
Aos poucos foise consolidando o costume de que, na estancia en que se dispuxese o corpo do falecido, contásese coa presenza dalgún representante relixioso e dispuxésense as condicións para que os conveciños e familiares puidesen achegarse a despedirse do defunto e acompañar aos familiares máis directos. Leste era un período de dor que se puña de manifesto a través do respecto, o silencio e as oracións.
Cando chegaba o momento do traslado do defunto até o lugar do seu inhumación, formábase o cortexo fúnebre que o acompañaría, sendo habitual a presenza de plañideras (mulleres que manifestaban a súa pesar a través de choros e queixumes incesantes.
Neste punto hai que dicir que a práctica preferida para dar descanso ao falecido, a principal era a inhumación, aínda que en períodos nos que as poboacións padecían enfermidades epidémicas, a cremación tiña moita máis presenza. Hai que lembrar que se pensaba que durante o Xuízo Final as almas regresarían aos seus corpos terreais para ser xulgados polos seus actos, polo que era mester non incineralo e optar por enterrar o corpo nun lugar onde o demo e ningunha outra forza maligna puidesen apoderarse del.
O habitual era que os lugares de enterramento estivesen fose da cidade, pero co paso dos anos, empezou a verse unha tendencia a facelo nun lugar próximo a un lugar sacro.
No lugar que ocupaba a tumba definitiva do defunto, colocábanse algunhas ofrendas, pero en tempos máis avanzados, durante a Baixa Idade Media, empezáronse ademais a adornarse cunha serie de elementos ornamentais e relixiosos.
Os arqueólogos asumiron a miúdo que a finais da Idade Media non era costume deixar ofrendas funerarias e que todos os cristiáns da época recibían sepultura envolvidos nun simple sudario, sen presentes, sen cadaleito, sen mausoleo.
Unha vez enterrado, a familia ofrecía unha comida e despois iniciábase o tempo de duelo. A demostración da dor pola perda, que se manifestaba a través do loito (negro para as familias nobiliarias e branco para o resto) e das honras con misas anuais en honra do falecido, especificadas previamente no testamento.
Ao mesmo tempo que se xeneralizaba o uso de cadaleitos de madeira e lápidas onde se escribía o nome do defunto, entre o estamento nobiliario e a realeza as tumbas foron gañando en esplendor e riqueza, colocándose figuras xacentes sobre a lápida moi detalladas que simbolizaban a riqueza e predominancia social que tivo o individuo en vida.
Exceptuando o caso dos favorecidos pola propia igrexa, que só requirían a autorización do bispo para ser enterrados no cemiterio parroquial, aos servos, escravos e miserables estáballes reservada a fosa común. Un recente estudo demostrou que a práctica de enterrar ás persoas acompañadas dun ajuar funerario foi practicamente abandonada en toda Europa occidental entre os séculos VI e VIII, nun período de tempo moi curto, o que convida a pensar que Europa estaba amplamente interconectada, o que facilitaba a difusión de novas ideas para crear unha cultura compartida.
No caso de falecemento de reis ou de membros da nobreza ou altos dignatarios, o proceso cambiaba lixeiramente pois adoitaban ser embalsamados, podendo, no caso de ser eclesiásticos, ser enterrados dentro das igrexas, ou se eran grandes señores que por facer unha importante doazón tivesen acceso tamén a dispor dunha sepultura nun lugar sacro.
Dado o medo que se tiña ás ánimas en pena, a crenza pagá de que, realizando estas accións, imposibilitaríase o regreso da alma do falecido ao seu corpo terreal foi tomando forza paulatinamente.
Concepción cristiá da morte
A vida terreal sería considerada na Idade Media como un mero tránsito cara á eternidade. O ceo era o destino desexado por todos pero por moito que o individuo preparásese o camiño para a salvación nada estaba asegurado e o inferno constituía un serio perigo.
Por unha banda, atopábase o enfoque do alto clero, que estaba directamente ligado coa concepción dual que se tiña do corpo humano. O cal, estaba composto polo corpo, que era a prisión e o recipiente que contiña no seu interior o sagrario, a alma. Así, seguindo esta visión, existían dous tipos de mortes; a primeira morte /morte natural do corpo e a segunda morte/ morte espiritual. Esta última era a máis temida, posto que era causada pola traizón a Deus e supuña non poder acceder ao mundo celestial, que era o fin último da vida (peregrinación nun val de bágoas)…. “A morte é fin dunha prisión sombría para as almas nobres, e amargura, para aqueles que viven no lodo…” (Os Triunfos, F.Petrarca)
Doutra banda estaba o baixo clero, cuxa concepción variaba da oficial, pois nela mesturábanse rituais e costumes pagáns (condenadas pola Igrexa) coa versión eclesiástica.
Existe a convicción entre a poboación da Idade Media da existencia doutra vida, a vida eterna, tras o tránsito, polo que temen falecer sen aviso, repentinamente, e verse privados dun tempo precioso para repartir os seus bens, avalar a boa convivencia familiar e arranxar os trámites do Máis aló, é dicir, asegurarse o arrepentimento final e o cumprimento de ritos e axudas para que a súa alma garántase o purgatorio. No Máis aló existe o paraíso ou o inferno que constitúen os dous destinos extremos, que foron únicos durante moito tempo para os cristiáns, aínda que a partir do século XIII adquire forza a idea dun terceiro lugar, o purgatorio, intermedio entre ambos, onde as almas que necesitan un tempo de expiación para acceder á gloria agardan e benefícianse dos actos piadosos feitos na terra, segundo a concepción dos santos. Tamén nestes momentos formúlase a existencia do limbo como lugar particular para as almas dos nenos non bautizados.
Os que morren sen pecado reúnense con Deus, os anxos e os santos no Paraíso. En xeral leste é descrito como un xardín pracenteiro (etimoloxicamente vén do persa pardesos que significa horto de flores) no centro do cal está Deus sentado no seu trono. Pola contra os pecadores que non se arrepentiron son arroxados ao Inferno. As descricións do mesmo son moi abundantes e diversas ao longo do período así que trataremos de sintetizar: o inferno ten un tempo propio segundo o cal se administra os castigos aos pecadores. De forma tardía (séculos XIV e XV) comézase a concibir diversos tipos de castigos específicos para cada pecado. Por exemplo no Xuízo Final de Fra Angélico vemos como os avaros tragan ouro fundido. Ante todo pero o inferno é un taller de máquinas que reflicten o desconcerto da poboación ante a rápida industrialización de Europa despois do ano 1000 e unha cociña, onde os condenados son servidos nos banquetes de Satán. Con todo, a finais do século XII engádense dúas localizacións máis: o Purgatorio onde os pecadores máis leves se purifican para entrar no ceo e o Limbo onde descansan os nenos que non coñeceron a Cristo ,é dicir, que non foron bautizados.
A morte era considerada como a separación da alma con respecto do corpo e o tránsito cara a unha vida mellor, morrer no mundo terreal para renacer no mundo celestial. Con todo, a pesar de que esta visión “pura” (creada pola Igrexa) mantívose durante toda a Idade Media, no século XIV tendeuse cara a unha máis escura e tétrica. Causada, pola consecución de tráxicos acontecementos, como: as fortes fames negras de 1316, a Guerra dos 100 anos e sobre todo en 1348 a gran epidemia da Peste Negra. Á súa vez, estes feitos provocaron un forte impacto no home do Medievo, que empezou a desenvolver unha visión e actitude profana da morte, fronte á visión oficial da Igrexa que primou durante o século XIII.
Para conseguir a salvación dos defuntos era necesaria a mediación dos clérigos o que motivaba o encarecemento da morte. Cando o corpo non podía sanar e o auxilio médico xa non podía facer nada pola persoa enferma, a familia recorría á axuda espiritual. Era entón cando o sacerdote, coa sacra forma nas súas mans e unha campanilla, dirixíase á casa do moribundo para socorrer a súa alma, evitar a presenza de espíritos malignos, preparar o seu encontro con Deus e darlle a extremaunción.
A misa era a fórmula de conectar o mundo dos vivos co dos mortos e aí tamén atopamos unha evidente diferenciación social xa que os ricos podían ofrecer máis misas polos seus defuntos á vez que tiñan máis posibilidades de realizar a caridade cos pobres.
Non houbo un medio máis efectivo que o sermón para entrar na parte máis profunda do individuo medieval. Os sermóns medievais tiveron tres obxectivos: En primeiro lugar, eliminar ou rectificar os males que están presente na sociedade; en segundo lugar, castigar a aqueles que o merezan, e en terceiro lugar, acabar con todo o que parecese oposto á moral cristiá. Ademais, saben perfectamente a que público dirixirse, van a por as capas populares.
O principal elemento que se usa no sermón medieval é o medo a Deus. Condúcese o discurso cara ao temor sobre a vida despois da morte que lles espera se non se distancian dunha vida pecaminosa. O temor a deus é propio de toda a Idade Media, pero a partir do século XII inclúese tamén o medo ao Xuízo Final. O predicador dedícase a advertir á poboación dos pecados que atentan contra Deus. Fala de pecados graves, como a luxuria ou as vaidades, moi presente nos seus sermóns, pero tamén leva ao discurso outros pecados que son máis amplos entre a poboación (e menos graves) como non practicar as festas de gardar ou ir á taberna. Desta maneira a maior parte da poboación medieval, e en especial das cidades, víase identificada cos pecados que o predicador condenaba. E por tanto alagáballes un sentimento de culpabilidade e medo, xa que serían xulgados por un Deus severo e firme.
Doutra banda, está a imaxe do demo, que se presenta como aterradora. Ademais, o demo está presente na vida das xentes medievais, cren que convive na súa contorna tentando desvialos da rectitude cristiá. Mesmo se lle chega a temer polo seu aspecto. A partir do século XIII empezan a darse detalles sobre unha figura con ollos vermellos e ás de lume. O medo que trae consigo o demo vai conectado co temor aos mortos. O motivo é pola crenza de que pode facerse coa alma dos que están a morrer e levarllos consigo ao inferno. En grandes trazos, a finalidade do demo na Idade Media é a de tentar a través de trucos enganar ao ser humano e levalo cara ao mal, corrompelo, e por último, condenalo eternamente.
Estaba moi estendido o culto a determinados santos, Santa Bárbara, Santa Ana ou San José, como protectores fronte á morte súbita, ou San Cristobalón, presente en todas as igrexas xunto á porta de saída, como encargado do tránsito, ao que se lle pide lentitude no traslado da alma.
O concepto da morte como porta a unha ulterior vida, foise autoafirmando até o século XV, fundíndose co aspecto meramente relixioso, outros como a fama, o poder, a inmortalidade no recordo…, etc. Así pois, a constante presenza da morte nesta sociedade, deu lugar na arte española, ao desenvolvemento dun vasto capítulo, tanto no que se refire ás artes plásticas como á literatura, onde as danzas macabras ocupaban un posto de honra en festas relixiosas e profanas nas que fluía a entraña do pobo.
Rituais de enterramento islámicos no Al-Ándalus
A sociedade do Islam é unha sociedade profundamente relixiosa, que recolle as tradicións xudeo-cristiás onde Deus é o eixo principal de todo, pero cunhas achegas orixinais respecto das outras rexións monoteístas. A vida dun musulmán está condicionada pola súa limitada existencia terreal, todo o que fai e di terá a súa recompensa ou castigo no Máis aló, así que, gran parte da súa literatura será de tema escatolóxico.
O tratamento da morte física, a terreal, queda regulada a través dos hadices, unha vez a persoa faleceu, mesmo antes, coa agonía do enfermo establécense unha serie de disposicións que ten que cumprir todo bo musulmán.
Moitos dos ritos que se describen nos hadices e nos tratados escatológicos, así como o Xuízo Final, o Paraíso e o Inferno no Corán, teñen un forte compoñente preislámico, todos os seres vivos resucitarán, incluídos os animais. O espírito, a alma, é eterna, a noción da morte será borrada, por iso os bienaventurados serán ditosos e os reprobados sumiranse na desesperación. Aínda que Deus é omnipotente e se El quere perdoará aos condenados, xa que todo é perecedoiro excepto El.
Os árabes preislámicos rabuñábanse a cara en sinal de duelo, profesionalizaran o traballo das plañideras que se lamentaban, arrincábanse o cabelo ou parte del, axitando panos de cor azul escuro, eloxiaban as virtudes do falecido, despois lavaban, perfumaban e amortallaban ao morto. Era costume levar ás tumbas comida e bebida como ofrenda ao falecido, e sacrificábanse animais sobre estas. A Tradición do Profeta tentou eliminar esas “prácticas da ignorancia” con castigos e condenas na vida do Máis aló pero algunhas estaban fortemente arraigadas nos costumes populares: o sacrificio do pelo, o costume de depositar cando se visitaba a tumba algunha pedra sobre esta até formar unha chea, a construción de mesquitas sobre personaxes con virtudes piadosas da comunidade musulmá, entre outras, son algunhas dos costumes que non se conseguiron erradicar e que foron asimiladas, iso si, con algunhas matizacións á Tradición polos doutores da lei.
Está acreditado o uso de cadaleitos a partir do século *IX, así como a prohibición de construír sobre as tumbas e a clasificación destas en tres tipos:
- a tumba tipo ladh, un nicho, protexido por adobes, ladrillos, tellas ou madeira
- a Shaqq, un espazo ou tumba, consistente nunha escavación no fondo da tumba e que debe quedar protexido do resto da fosa
- a fosa simple, de paredes rectas, ou darih
O único que lexitima o enterro islámico é a orientación da tumba e a do falecido. Ao exterior, todas as tumbas son visibles porque están indicadas por un túmulo de terra ou pedras, cumprindo coa taswiyat ao-kubur e a orientación é cara á alqibla; ao interior, a fosa responde a unha destas tipoloxías, lahd, shaqq e darih, sendo a máis abundante a fosa lahd, que para os teólogos é a máis piadosa. A tipoloxía destas tumbas é claramente preislámica, Mahoma está enterrado nunha fosa tipo lahd, ao estilo da Medina. Nalgunhas delas púidose documentar restos de cadaleitos.
En canto aos moriscos, a chegada dos cristiáns aos seus lugares de orixe supón unha catástrofe a todos os niveis para este grupo, as conversións forzosas, o esquecemento da súa lingua, o abandono dos seus costumes, dos seus ritos e das súas crenzas. Toda a súa vida viraba ao redor das súas crenzas que deben abandonar taxativamente. Así que, integrados na sociedade cristiá, conservan paralelamente os seus costumes, existen gran cantidade de documentos que así o demostran como vimos ao longo deste traballo. Denuncias ante o tribunal da Inquisición, achados de manuscritos escritos en aljamía que conteñen os seus textos sacros, personaxes da época que describen os usos moriscos ou testemuños de persoas que por diversas circunstancias conviven con eles no exilio africano.
Iconografía da morte durante a Idade Media
Nova ou vella, home ou muller, é na Idade Media onde a morte ten unha das súas maiores transformacións iconográficas. Hai que ter en conta a rechamante obsesión medieval coas características que trae consigo a evocación da morte. Así, a imaxe deixa de ser a dun anxo e afástase case por completo do ideario feminino polo que a súa representación cobra unha forma masculina moldeada nun esqueleto e vestido cunha capa negra. A morte vólvese todopoderosa, unha gadaña na súa man, o pecado de Adán superando ao de Eva.
Durante a Baixa Idade Media, o home non só afaise á súa mortalidade, senón que devandito fenómeno vólvese un rol en si mesmo, empoderado por aquela cotidianidade que só pode provocar unha pandemia de tal magnitude como o é a peste negra. É esta imaxinaría a que subxace na cultura macabra, na danza da morte dos esqueletos bailaríns.
Como diciamos ao principio deste post, a situación que durante a Idade Media podíase cualificar de crise, unha crise froito das guerras, os problemas sociopolítico e a fame negra na poboación, pero quizá a razón fundamental na transformación e fortalecemento da imaxe que se vai forxando sobre a morte, provócao de forma masiva a epidemia da peste negra, unha verdadeira catástrofe para o home medieval.
Unha pandemia de proporcións que derivou en que durante estes anos da Baixa Idade Media a mortalidade tivese un aumento coa expansión da praga, un horror que ben describe Bocaccio no Decamerón:
“(…) Chegou a mortífera peste que ou por obra dos corpos superiores ou polas nosas accións inicuas foi enviada sobre os mortais pola xusta ira de Deus para a nosa corrección (…) nin valendo tampouco as humildes súplicas dirixidas a Deus polas persoas devotas non unha vez senón moitas ordenadas en procesións ou doutras maneiras, case ao principio da primavera do ano antes devandito empezou *horriblemente e en asombrosa maneira a mostrar os seus dolorosos efectos.”
A epidemia estendeuse desde China até Europa. Posiblemente esta epidemia causou o falecemento do 30% da poboación europea, sendo as cidades máis afectadas aquelas que tiñan comercio e portos, por exemplo Marsella e Albi, doe morreu máis do 60% dos seus habitantes.
O efecto da enfermidade na mentalidade do home medieval é primordial para comprender como configura o seu mundo interior onde a morte vólvese cada vez máis icónica. É inevitable pensar nunha morte máis presente que nunca. Entón, a actitude ante ela faise máis obsesiva e nos séculos posteriores aprópiase da arte a literatura e fanse tratados para procurar o morrer ben, é dicir tranquilamente e coa alma purificada das súas faltas. A morte pasa de ser un personaxe secundario, tratándose máis dun destino en si mesmo que un protagonista -sempre detrás de escena, esperando o seu momento- a ter un cambio de rol pola cotidianeidade e masividade na que se experiencia día a día, converténdose nun rol principal, cunha figura intimidante a todo cidadán sen importar o seu berce, volvéndose unha obsesión para o home medieval.
Durante a Alta Idade Media, a morte represéntase por medio dun home pequeno, grotesco e de barba, que en ocasións aparece aos pés de Cristo: a morte é derrotada por un concepto de fe.
Será a partir da propagación da peste, cando empeza a tomar a forma de esqueleto, que hoxe coñecemos, adquirindo así o status de personaxe independente. Pero esta morte, poderosa e independente, non discrimina ás súas vítimas. De feito, Jorge Manrique en Coplas á Morte do seu Pai fai alusión a este poder, unha reflexión acerca da morte e a misión que leva a cabo e que cae en todos os homes por igual, sen importar as súas accións en vida xa que cada un, independente do seu berce, terminará morrendo:
“As nosas vidas son os ríos/que van dar ao mar/que é o morrer:/alí van os señoríos/dereitos a acabar/e consumir:/alí, os ríos caudais/alí, os outros, medianos/e máis mozos/achegados, son iguais/os que viven polas súas mans/e os ricos”
Os cambios na imaxe encarnada da morte teñen está conexión á mentalidade medieval, ao efecto da mortalidade na teoloxía, relixión e sociedade da época.
É por tanto, durante a Idade Media, que a visión máis coñecida na actualidade: a do esqueleto con fouce en man e vestido con roupas negras, comeza a cobrar protagonismo cara ao ocaso da época, superando ao ente faunesco e débil que fora vencido por Cristo nos primeiros séculos medievais. Aquela loita teolóxica dá paso á morte como un personaxe independente que sega a todos por igual, sen importar de quen se trate.
E isto é todo por hoxe, se estás interesado nesta materia, podes atopar outras publicacións no noso Blog:
Como afrontaban a morte na Antiga Grecia
As cerimonias funerarias na antiga Roma
Da orixe do velorio e outras crenzas relacionadas coa morte, en Galicia
A orixe do símbolo da Cruz cristiá
A escultura románica como medio divulgativo relixioso
A representación do mal na arte medieval
As pandemias e epidemias no devir histórico
Se a publicación gustouvos, agradecemos indiquédesnolo pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
A nosa recomendación de hoxe
Referencias
Ensayos sobre la muerte. De Ariès, P.
Historia de la muerte en Occidente: desde la Edad Media hasta nuestros días. De Ariès, P.
Espacios de vida y muerte en la Edad Media. De Bueno Domínguez, M.L.
Morir en la Edad Media: los hechos y los sentimientos. De Mitre, E.
La imaginería de la Muerte en la Baja Edad Media. De Herrera, J. en Revista Orbis Terrarum
https://historia.nationalgeographic.com.es/
https://historiaybiografias.com/
https://lahistoriaheredada.wordpress.com/
