Hoxe toca falar de algo moi grande e fermoso.
O principal conxunto escultórico do romĆ”nico estĆ” conformado pola maxestuosa composición creada polo xenio do Mestre Mateo para o Pórtico da Gloria, na Catedral de Santiago de Compostela. Ć, sen dĆŗbida, unha obra cume da arte universal.
Entre os eruditos compostelĆ”ns Ć© ben sabido que o nome āPórtico da Gloriaā Ć© unha denominación contemporĆ”nea derivada das lecturas iconogrĆ”fricas do sĆ©culo XIX, xa que atĆ© entón coƱecĆase mĆ”is ben como o āPórtico da Trindadeā.
Devandito nome, documentado polo menos desde Ć©poca moderna, explĆcase polo feito de que devandito acceso Ć” catedral atopĆ”base practicamente enfronte da porta medieval da cidade dedicada Ć” SantĆsima Trindade, tamĆ©n chamada porta do Sancto Peregrino, que se situaba entre a actual rĆŗa dĆ”s Hortas e o Obradoiro, e que conducĆa aos peregrinos cara a Finisterre.
O Pórtico da Gloria atópase na entrada occidental da Catedral. Lembremos que o templo romĆ”nico, iniciado cara ao ano 1075, rematarĆase coa obra do Mestre Mateo, entre os anos 1168 e 1211.
O documento de concesión dunha pensión vitalicia por parte de Fernando II de Galicia e León, datado o 23 de febreiro de 1168 e a inscrición dos dinteis do Pórtico da Gloria, de 1 de abril de 1188, onde se deixa constancia que Mateo dirixiu a obra ādesde os cimentosā, son as dĆŗas Ćŗnicas referencias contemporĆ”neas que existen sobre un personaxe crave na historia da arte que, con todo, mantĆ©n un halo enigmĆ”tico. Pero sobre a figura do Mestre Mateo, xa desenvolveremos, mĆ”is adiante, unha entrada en leste mesmo Blog.
Como diciamos antes, o Pórtico da Gloria Ć© unha creación artĆstica e monumental da arte romĆ”nico, unha corrente que se desenvolve entre o sĆ©culo XI e o XIII. A obra estivo destinada a āelevar o espĆrito a travĆ©s dos sentidos, desde o mundo terreal cara Ć” gloria do final dos temposā.
En todo caso, o visitante actual, seguramente, non sexa capaz de alcanzar a comprender a interpretación completa deste colosal conxunto escultórico, pero tan só con atoparse fronte ao Pórtico da Gloria, a experiencia resulta, de todo punto, abafadora.
Hai que ter presente que, naqueles tempos, atopĆ”monos cunha sociedade na que practicamente ninguĆ©n sabĆa ler,Ā e na que a inmensa maiorĆa dos asistentes aos oficios relixiosos que tiƱan lugar nas igrexas, non alcanzaban a entender o que se dicĆa, pois se oficiaban en latĆn, polo que a Ćŗnica maneira de ilustrar e āadoutrinarā ao pobo, era mediante esta especie de ācómic escultóricoā. AsĆ Ć© o caso do Pórtico da Gloria, onde atopamos numerosos sĆmbolos, figuras relixiosas, seres e animais fantĆ”sticos,Ā todos eles relacionados, estĆ” claro, coa idiosincrasia cristiĆ”, e que iremos debullando mĆ”is adiante.
Os devotos peregrinos que chegaban a Santiago de Compostela, a finais do sĆ©culo XII quedaban pampos ao atoparse fronte Ć” Apocalipse; mostrĆ”baselles gravado en granito en propia entrada da Catedral. Para a inmensa maiorĆa daqueles piadosos camiƱantes, a visión dese pórtico colosal, presidido por un enorme PantocrĆ”tor, e acompaƱado por mĆ”is de cen figuras policromadas con pan de ouro e lapislĆ”zuli, de expresións tan vivas, era a primeira ocasión en que podĆan ler por si mesmos unha boa parte do Antigo e o Novo Testamento
TrĆ”tase dunha obra, artisticamente abafadora, fronte Ć” cal numerosos peregrinosĀ dan por concluĆdo o CamiƱo de Santiago e deixan sentir toda a emoción relixiosa polos seus fatigados corpos.
RÔpido repaso Ô historia da súa construcción
As obras do Pórtico da Gloria iniciÔronse no ano 1075, baixo o reinado de Alfonso VI e a dirección e patronazgo do bispo Diego PelÔez. Un feito que chegaba décadas despois de que Almanzor arrasase a cidade.
As obras avanzaron bastante rĆ”pido atĆ© 1110, cun novo impulso do arcebispo de Compostela Diego XelmĆrez (de quen podedes atopar mĆ”is información no noso post: Diego XelmĆrez, primeiro arcebispo de Compostela)
O Mestre Mateo, en 1168, dirixiu o proxecto de remodelado e finalización do templo, āa fundamentisā, Ć© dicir, desde os cimentos. O primeiro que fai Ć© rematar a arquitectura do final das naves e empezar a cripta ou piso inferior do pórtico occidental. Vinte anos mĆ”is tarde, o 1 de abril de 1188, colócanse os dinteis sobre os que se monta o tĆmpano, continuando en anos seguintes, xa en inicios do sĆ©culo XIII, co resto das obras de escultura e arquitectura atĆ© completar o nartex, a tribuna, a fachada e as torres. Este frontis occidental estĆ” composto por unha estrutura arquitectónica de tres plantas, nas que por primeira vez en EspaƱa emprĆ©ganse como cubertas bóvedas de crucerĆa, por influencia do primeiro gótico, como a abadĆa de Saint-Denis, construĆda nos arredores da capital francesa, a catedral de NĆ“tre-DĆ”me de ParĆs e outros edificios franceses realizados entre 1135-1170.
O declive cara ao oeste do terreo en que levante a catedral, alcanza ao final das naves a altura suficiente para facer posible e necesaria unha cripta. A cripta do pórtico, unha sólida arquitectura creada entre os anos 1170 e 1175, para salvar o desnivel de terreo que hai entre as naves da catedral e a futura praza de Ou Obradoiro. Este piso baixo conta con planta de cruz latina, comunĆcase co exterior por medio de dĆŗas portas de arco de medio punto, e coa catedral por unhas escaleiras interiores que conducen Ć”s naves laterais.

Praza Obradoiro
O segundo piso, o Pórtico da Gloria propiamente devandito, estaba orixinalmente unido -sen follas de madeira que pechasen as entradas- a unha terraza aberta Ć” praza; descendĆase desde a devandita terraza por medio de dĆŗas escaleiras laterais de tres tramos. Ć importante dicir que a segunda planta funcionaba como entrada principal da gran igrexa de peregrinación, e sempre estaba aberta ao exterior. A sĆŗa composición formalizouse cun amplo nĆ”rtex de tres arcos, decorado con estatuas-columnas e relevos de granito e mĆ”rmore, na sĆŗa orixe, policromados. Este segundo piso cóbrese con bóvedas nervadas sobre as que se eleva a tribuna, unha alta superestructura que Ć© continuación do piso de tribunas da catedral, cuberta por unha gran bóveda de crucerĆa cuxa clave estĆ” decorada co Cordeiro mĆstico.
A estrutura arquitectónica do Pórtico da Gloria asume as caracterĆsticas xerais do proxecto catedralicio iniciado en 1075, dando as solucións definitivas para a sĆŗa conclusión.
Orixinalmente, o Pórtico abrĆase por unha fachada exterior, que continuaba o programa iconogrĆ”fico do conxunto e que foi modificada no sĆ©culo XVI para colocar unhas portas que pechasen o templo, que atĆ© entón estaba aberto permanentemente; por fin, na mediados do sĆ©culo XVIII, esta fachada substituĆuse pola actual, barroca, quedando o Pórtico mutilado e encaixonado tras ela.
O proxecto mateano tamĆ©n incluĆu a construción dun coro de pedra, que ocupou os primeiros tramos da nave central e no que se daba continuidade ao programa iconogrĆ”fico do Pórtico. Este coro foi derrubado en 1604 e substituĆdo por outro de madeira, hoxe tamĆ©n retirado da sĆŗa localización orixinal. AsĆ mesmo, o taller dirixido por Mateo realizou a escultura de Santiago do altar maior -hoxe moi modificada- marcando con ela un eixo longitudinal oeste ā este en o templo, con dĆŗas esculturas sedentes de Santiago o Maior en cada un dos seus extremos.
Todo estarĆa concluĆdo o 21 de abril de 1211, en que tivo lugar a solemne consagración da catedral de Santiago.
A mensaxe do Pórtico da Gloria
Hai que lembrar que a mensaxe do Pórtico da Gloria levaba centos de anos no esquecemento. Dato en 1870 D. Bernardo FernĆ”ndez tenta explicar o Pórtico da Gloria, dicindo textualmente: āObrigoume a tomar a pluma o devandito dun prateiro, de que era vergoƱoso, o non haber nesta Cidade Santa un home que explicase este monumento cristiĆ”n, e ter que andar mendigando dos reformadores do sĆ©culo XVI, para saber o que temos na nosa casaā,Ā e cunha certa ironĆa continĆŗa: āNon Ć© o meu Ć”nimo emendar aos sabios espaƱois, que falaron deste pórtico; senón copiar o bo que eles nos deixaron, e aumentar o que omitiron por estar ocupados en asuntos de mĆ”is intereseā.
No Pórtico da Gloria, o Mestre Mateo desenvolveu un complexo programa iconogrĆ”fico de contido apocalĆptico e salvĆfico centrado na visión da XerusalĆ©n celeste, completando a historia da salvación do home iniciada nas portadas laterais da catedral romĆ”nica.
A decoración escultórica deste pórtico monumental presenta, a travĆ©s da sĆŗa abundante figuración, un sentido simbólico en relación co programa iconológico xeneral da basĆlica xacobea. O estilo desta humanidade esculpida Ć© eclĆ©ctico, froito das mĆŗltiples influencias que asume o taller mateano para crear unha arte orixinal e Ćŗnica, con acenos de identidade profundamente europeas, cuxas fontes se atopan nos principais focos culturais dos camiƱos de peregrinación.
Na cripta conviven unha corrente tardorromĆ”nica de evocacions helenĆsticas, e outra protogótica, mĆ”is naturalista e moderna. O escultor tardorromĆ”nico, coƱecido como āmestre dos panos molladosā, Ć© capaz de elevar atĆ© altas cotas de refinamento a imaxinarĆa pĆ©trea do Ćŗltimo romĆ”nico; pero conta con seguidores menos dotados, cuxo estilo se perde na planta superior. O outro estilo, tradicionalmente identificado co mozo Mateo, Ć© mĆ”is naturalista, busca un verismo que lograrĆ” o seu punto vinte anos mĆ”is tarde, no piso nobre do pórtico, ao que xa non chegou a tendencia helenĆstica do artista que traballou na cripta.
O Pórtico da Gloria representa a segunda vinda de Xesucristo Ć” terra para xulgar aos homes. O tratamento do tema estĆ” baseado na Apocalipse e nos libros profĆ©ticos de IsaĆas, Daniel, Ezequiel e EsdrĆ”s. Seguindo a lectura iconogrĆ”fica do pórtico de abaixo arriba, Ć”chase a Ć”rbore xenealógico de Xesucristo na base do parteluz, seguido pola figura de Santiago vestido de peregrino, situado aos pĆ©s da figura de Cristo, que ocupa a zona central do tĆmpano. Na parte posterior do parteluz, Ć© dicir, de face ao altar, distĆnguese a efixie do Mestre Mateo, autor do conxunto. Visualmente, seguindo a composición iconogrĆ”fica desde a base do parteluz cara ao tĆmpano, o espectador vai pasando da representación do Ć”mbito terreal Ć” representación do Ć”mbito celestial. No centro do tĆmpano Ć”chase a figura de Cristo rodeado do catro evanxelistas, que ao mesmo tempo, estes atópanse acompaƱados de anxos. Nas arquivoltas se esculpiron vinte e catro anciĆ”ns da Apocalipse celebrando a gloria celestial. Na porta lateral esquerda, represĆ©ntase a Cristo con AdĆ”n e Eva, NoĆ©, MoisĆ©s, Abraham e algĆŗns profetas do antigo testamento. Na porta dereita, se describle o XuĆzo Final, Cristo e o arcanxo San Miguel indĆcannos que Ć” sĆŗa dereita situaranse os elixidos, e Ć” sĆŗa esquerda, os condenados ao inferno.
Vexamos con mĆ”is detalleā¦
O material en que estĆ”n talladas as diferentes figuras que conforman o Pórtico da Gloria Ć© o granito. As figuras atópanse idealizadas, cun canon bastante esvelto, son estĆ”ticas, expresivas, estĆ”n individualizadas e teƱen relación entre elas. Os panos estĆ”n a realizar de forma mĆ”is naturalista aĆnda que aĆnda aparecen fórmulas anteriores (como os pĆ©s danzantes das figuras das xjambas)
En canto Ć” sĆŗa composición Ć© pechada e ten unha acusada frontalidade (pensada para a sĆŗa visión desde un Ćŗnico punto de vista). Presenta simetrĆa e estatismo, colocando aos personaxes segundo a ālei de adecuación ao marcoā (tratar de introducir as figuras ocupando todo o espazo ou āmarcoā dispoƱible) e utiliza a perspectiva xerĆ”rquica.
O Pórtico orixinalmente estaba pintado con policromĆas que o tempo foi cubrindo de roƱa. Coa recente restauración finalizada no 2018, descubriuse gran parte deste policromado. Coas tarefas de restauración comprobouse que baixo a pĆ”tina preservouse por completo o azul lapislĆ”zuli, un pigmento que xunto co ouro cegaba aos peregrinos que pisaban o nĆ”rtex romĆ”nico.Pero, ademais, puidĆ©ronse identificar como correspondentes a aquela etapa outras cores, sempre aglutinados con aceite de liƱo, como o cardenillo, o resinato de cobre, o bermellón, os pigmentos de terras ou o albayalde. As vestimentas decorĆ”banse con medias lĆŗas, cadrados, cĆrculos e formas polilobuladas mediante estampillado sen relevo. As encarnaduras coas que se deu vida aos rostros no sĆ©culo XII aplicĆ”banse en capas moi finas e eran dun rosado claro.

Recreación policromĆa Pórtico da Gloria
O uso de lapislĆ”zuli e as lĆ”minas de ouro puro utilizĆ”banse case exclusivamente para iluminar códices e escritos. Polo que o seu uso nas esculturas do Pórtico foi unha prĆ”ctica non habitual naqueles tempos. No caso de LapislĆ”zuli, segundo algĆŗns autores, utilizĆ”ronse uns 100 kgs traĆdos desde PaquistĆ”n, acción que de ser certa, o seu custo debeu de ser verdadeiramente āastronómicoā.
A mensaxe inĆciase na cripta do Pórtico, onde se representa o mundo terreal, que necesita dos astros para iluminarse ā nas claves das bóvedas ā, ao contrario que a nova XerusalĆ©n, cuxa luz Ć© o Cordeiro ā na clave da tribuna-.
O Pórtico asĆ©ntase directamente sobre unha serie de animais, reais e fantĆ”sticos, procedentes do bestiario medieval, cada un deles co seu propio significado; serĆan os sĆmbolos do mal oprimidos pola Gloria de Deus.

O Ɣrbol de JesƩ.
No parteluz, columna que se pon xusto no medio da portada central, atopamos a Santiago o Maior, patrón da Catedral. Sobre o capitel da Trindade atópase o santo titular do templo, o apóstolo Santiago o Maior sentado na sĆŗa cĆ”tedra, resaltando o seu papel de intercesor dos fieis ante o Salvador que preside o tĆmpano da Gloria. O Apóstolo presĆ©ntase maiestĆ”tico, sentado nunha cadeira apoiada sobre leóns, vestido como Apóstolo evanxelizador, con tĆŗnica e manto, pĆ©s espidos, portando un bĆ”culo en forma de tau na sĆŗa man esquerda e un rolo de pergamiƱo na dereita, cun pequeno texto que alude Ć” sĆŗa misión: Misit me Dominus [Envioume o SeƱor]. Sobre a imaxe do Apóstolo sitĆŗase o capitel das tentacións de JesĆŗs no deserto, que soporta o dintel sobre o que se monta o colosal tĆmpano do arco central.

Parteluz Pórtico da Gloria
No basamento do parteluz hai un home robusto, melenudo e barbado, que obriga coas súas mans a que dous leóns abran os seus fauces. Esta representación foi interpretada co triunfo do profeta Daniel, vitorioso tras pasar a terrible proba do foso dos leóns, e que se presenta no conxunto como prefiguración da Resurrección de Cristo. No lado oposto ao profeta e os leóns atópase unha figura orante, tocando o seu peito coa man dereita para exteriorizar a sinceridade da súa fe. TrÔtase do popular Santo dous Croques, identificado por moitos co mestre Mateo.

Basamento Parteluz
A ambos os dous lados do parteluz desprĆ©ganse, a esquerda e dereita, e Ć”s costas do espectador, unha serie de estatuas-columnas que inaugura este tipo de soporte na PenĆnsula IbĆ©rica. Ć dereita do parteluz atópanse os apóstolos de Cristo, Todos eles animados nunha sorte de conversación discreta mantida por parellas, un sutil diĆ”logo entre imaxes que rompe co tradicional hieratismo romĆ”nico. RecoƱecemos a Pedro, coas chaves, Pablo cun libro e Santiago e Juan, novo e riseiro. E Ć” esquerda do parteluz atopamos a serie de profetas -destacan MoisĆ©s, IsaĆas, Daniel e JeremĆas-, anunciadores da chegada do MesĆas. Desta forma nas xambas Ćŗnense o Vello (profetas) e o Novo Testamento (apóstolos).
Os arcos laterais carecen de tĆmpano; no esquerdo, de complexa interpretación. Na arquivolta superior, suxeito Ć” lei mosaica, vemos a representación das tribos de Israel; e, na inferior, o descenso de Cristo ao limbo.

Cristo rescatando a AdÔn e Eva. Representación no arco esquerdo do Pórtico da Gloria, onde se representa o descenso ao limbo.
Vemos a representación do descenso de JesĆŗs ao Limbo, nos dĆas que permanece no seo da terra, antes da Resurrección. Nesta viaxe de ultratumba o Salvador libera aos xustos do seo de Abraham, entre eles AdĆ”n, Eva, e oito personaxes, sete deles coroados, que representan aos patriarcas eterotestamentarios e Ć”s tribos de JudĆ” e BenjamĆn. As outras dez tribos de Israel tamĆ©n estĆ”n representadas nesta parte do pórtico, oprimidas polo moldura tórica da arquivolta externa do arco esquerdo, simbolizando asĆ o cativerio de Babilonia.

Detalle arco esquerdo Pórtico da Gloria
No arco da dereita, represĆ©ntase o XuĆzo Final Universal, a Apocalipse, coa resurrección dos mortos, representada no fuste marmóreo situado baixo a imaxe de San Pablo, o paso dos xustos desde as arquivoltas ao tĆmpano, acompaƱados de anxos que os arroupan, e o triste final dos pecadores que son levados e devorados por demos.Ā Nas claves do arco atopamos as cabezas de Cristo e San Miguel na clave, separando os benaventurados, que son conducidos Ć” contemplación da Gloria e os condenados, merecedores de toda sorte de suplicios, que sofren tormento. A representación de personaxes espidos simbolizarĆa as almas dos defuntos.

Detalle arco dereita Pórtico da Gloria
A unidade conceptual do Pórtico, como mĆstico espazo continuo no que todo estĆ” relacionado, refórzase con este movemento de figuras entre as arquivoltas laterais e o tĆmpano, e coa posición no catro Ć”ngulos do nĆ”rtex -o catro esquinas do universo- dos anxos trompeteiros enviados polo Redentor para reunir aos elixidos no Ćŗltimo dĆa.
A Gloria do tĆmpano central estĆ” presidida por unha imaxe de Cristo en Maxestade, que mostra as chagas da Paixón no torso, mans e pĆ©s. Sobre esta escena hai diversidade de opinións, por unha banda, algĆŗns expertos din que na escena central do tĆmpano represĆ©ntase a Cristo exercendo de XuĆz, encargĆ”ndose de dicir quen obterĆ” a salvación, e quen a dor eterna. Por outra banda, outros expertos defenden que o fillo de Deus non estĆ” en posición de xulgar, sosteƱen que estĆ” a esperar ao peregrino na catedral convidĆ”ndolle amablemente a entrar.
Como anticipabamos en parÔgrafos anteriores, Cristo atópase rodeado polo catro evanxelistas, identificables polas representacións dos atributos habituais: San Marcos (León), San Mateo (Caixa de impostos), San Lucas (Toro) e San Juan (Aguia) escribindo o evanxeo. E alén, Ô esquerda sitúanse profetas destacados do Antigo Testamento. Na parte inferior, represéntanse anxos cos diferentes instrumentos da Paixón: a columna, a cruz, a coroa de espiñas, a xerra de auga coa que Pilatos lavouse as mans, a esponxa, os cravos, a lanza, o azoute e o martelo.
Na arquivolta que enmarca o tĆmpano, atopamos vinte e catro anciĆ”ns que afinan os seus instrumentos para tocar mĆŗsica celestial, pero que tamĆ©n conversan en parellas, Ć” vez que preparan o novo cĆ”ntico que lle ofrecerĆ”n ao Cordeiro. AlgĆŗns deles portan redomas de vidro, evocación das copas de ouro cheas de perfumes, metĆ”fora que alude Ć”s oracións dos santos, segundo a visión de San Juan.

Detalle representación músicos no Pórtico da Gloria
O tĆmpano sustĆ©ntase sobre os dinteis, coa inscrición conmemorativa da sĆŗa colocación en 1188 e un parteluz presidido por unha imaxe sedente de Santiago o maior coroando a columna coa Ć”rbore de JesĆ©. Cristo. No alto do fuste aparece a Virxe MarĆa ataviada con fina tĆŗnica e veo cinguido por unha diadema, compondo coas mans un xesto de humildade que evoca o momento da Anunciación. O capitel desta columna presenta a xenealogĆa divina de Cristo, a SantĆsima Trindade na sĆŗa versión de paternitas: Deus Pai, coroado, sostendo no seu colo ao Fillo, que adopta a premonitoria pose da Crucifixión, e sobre eles o EspĆrito Santo en forma de pomba.
En todo caso, o Pórtico da Gloria actual non Ć© do todo o orixinal, xa que algunhas das sĆŗas figuras orixinais foron retiradas ao construĆrse a actual fachada do Obradoiro, podendo visitarse no Museo Catedralicio.
Analizando o estilo escultórico vemos un antecedente do gótico, pois a figura empeza a independizarse do marco arquitectónicoĀ nas xambas e parteluzĀ onde adquiren un volume ou corpo que antes non tiƱan (exemploĀ apóstolo Santiago) ; a representación anatómica Ć© mĆ”is realista, natural, de canon mĆ”isestilizado.Ā e os pregues son mĆ”is voluminosos, dinamĆzanse caen elegantemente;Ā os rostros son mĆ”is naturais, exprĆ©sanse, sorrĆn, dialogan, outorgando Ć”s figuras unha humanidade e unha sensibilidade, e os personaxes empezan a individualizarse, non todos os rostros son iguais, cada un mostra a sĆŗa personalidade.
Atopamos ademais unha humanización na figura de Cristo, feito que estĆ” en sintonĆa coa nova sensibilidade desenvolvida en Occidente ao longo do sĆ©culo XII. Unha espiritualidade que busca un achegamento do fiel Ć” figura da divindade, a travĆ©s da representación sufrinte e humana de JesĆŗs, motivando unha contemplación emotiva e piadosa.
O pórtico constitúe unha visión humana, crente e optimista do triunfo da fe sobre a dor e a morte. A individualización dos rostros e a complicidade, case representacións de supostos diÔlogos, entre os personaxes do Pórtico da Gloria, constitúe unha das principais achegas do Mestre Mateo Ô historia da arte.
O aparente murmurio mantido entre apóstolos e profetas consegue un efecto de vida poĆ©ticamente expresado por RosalĆa de Castro (podedes ver mĆ”is sobre esta escritora galega no noso post: RosalĆa de Castro. SĆmbolo da cultura galega), ademais de potenciar o efecto envolvente dun espazo non compartimentado, no que debĆan integrarse fieis e peregrinos. Aproveitamos paraĀ reproducir os enigmĆ”ticos versos que dedicou a este lugar a gran RosalĆa de Castro:
Santos e apóstolos, mĆraos !, parece / que os beizos se moven, que aĆnda falan / entre eles [?] / EstarĆ”n vivos ?, serĆ”n de pedra / os que sementan tan certo, / eses mantos marabillosos, / eses ollos cheos de vida.
AlgĆŗns dos āsegredosā do Pórtico da Gloria
- A praza do Obradoiro. Dise que en 1521 modificouse esta fachada facendo desaparecer unha antesala, que incluĆa un gran arco central, custodiada por dĆŗas portas laterais menores, ademais de diversas esculturas de profetas. Estas se desperdigaron. De feito, de todas as figuras orixinais só consĆ©rvanse nove: catro no museo da catedral, dĆŗas no Museo Provincial de Pontevedra, outra nunha colección particular e as de Abraham e Isaac, acabaron en mans da familia do ditador Francisco Franco.

Vista da Praza do Obradoiro, coa fachada da Catedral, nun debuxo de 1656-57
- Hai unha cabeza que podemos cualificar de intrusa. Para algĆŗns autores poderĆa representar a san AndrĆ©s. Pero hai algo raro, a cabeza Ć© de mĆ”rmore, en contraste co resto do Pórtico, integramente tallado sobre granito. Descubriuse ao desaparecer a policromĆa.

ĀæCabeza intrusa?
- Os instrumentos que sustentan os vintecatro anciĆ”ns, Ć© un testemuƱo Ćŗnico que permitiu, mercĆ© Ć” sĆŗa excelente reprodución en tres dimensións feita polo Mestre Mateo, a recuperación e reprodución dos mesmos, e que tras un laborioso traballo de luthiers e outros especialistas, fai posible que na actualidade, con carĆ”cter periódico progrĆ”mense concertos para gozar dos sons habituais no medievo. Como nota curiosa dicir que ao facer estas reproducións descubriuse que unha das arpas estĆ” investida, de modo que só podĆaa tocar un zurdo.

RƩplica instrumento musical, Portico da Gloria
- O sorriso do profeta Daniel Ć© seguramente o primeiro sorriso do romĆ”nico. Vemos unha expresión de animados sentimentos, que segundo contan os guĆas e algĆŗns autores poderĆa deberse Ć” presenza en fronte del, da reprodución dunha fermosa muller, que poderĆa ser a raĆƱa de Saba, EsthĆ©r ou SalomĆ©. Sexa a muller que sexa representada, parece ser que o mestre Mateo a esculpiu voluptuosa e provocativo, vestindo un cinguido vestido, fazulas ruborizadas e uns seos voluptuosos. Pero un arcebispo frustado, mandou rebaixar varias tallas os seus bonitos peitos. Tal atrocidade pódese descubrir vendo detidamente a figura, xa que se nota o cambio da cor da pedra nesa zona do torso. Dise que o queixo de ātetillaā, dos mĆ”is representativos da gastronomĆa galega, leva o nome polos peitos da raĆƱa de Saba.

O sonrriso de Daniel
- Cada pecado coa sĆŗa penitencia. Vemos como os demos cómense a cabeza de quen pecaron con ela; o glotón debe morder unha empanada, pero non a pode tragar porque ten o pescozo estrangulado; as serpes morden o peito dos luxuriosos e os covizosos aparecen coas mans atadas⦠Vemos que a āsupostaā raĆƱa de Saba aparece coroada e levado unha luxosa indumentaria rexia. O rubor que se suporĆa terĆa que ter como consecuencia da emocionada mirada de Daniel, parecese cobrar vida coas tarefas de restauración, que deixaron sonrosadas as sĆŗas fazulas.

Detalle representación do inferno,Pórtico da Gloria
- A gastronomĆa galega tamĆ©n aparece representada. A empanada galega Ć© un produto tĆpico de Galicia. CoƱƩcense referencias desde a Ć©poca dos godos no sĆ©culo VII, aĆnda que outros din que a introduciron os Ć”rabes no sĆ©culo VIII. Este alimento aparece no pórtico na zona onde se representan os pecados capitais. Como diciamos no parĆ”grafo anterior, unha figura tenta comela pero Ć©lle imposible porque ten unha corda atada ao pescozo. Representa a gula.

ĀæComendo empanada galega?
- O Pórtico da Gloria ten presenza atĆ© en Londres. Con motivo dos traballos de restauración recentemente finalizados, apareceron nunha xunta do tĆmpano do arco central dous obxectos curiosos: unha caixa de mistos do sĆ©culo XIX e un coitelo que tiƱa restos de escaiola. Estes obxectos pertencĆan a un traballador que participou na realización dun baleirado en ieso para fabricar uns moldes. Estes fixĆ©ronse para construĆr unha rĆ©plica do pórtico, que actualmente estĆ” no museo āVitoria and Albert Museumā de Londres.
- O mestre Mateo aparece representado aos pĆ©s do Pórtico da Gloria, Ć”s costas do parteluz. . CoƱƩcese como o āsanto dos croquesā. EstĆ” de xeonllos mirando cara ao altar maior cun cartel que di āarchitectvsā. A lenda conta que o mestre habĆa esculpido unha figura que o representaba no tĆmpano central, pero o arcebispo recriminoulle a sĆŗa falta de humildade. Debido a esta rifa, Mateo destruĆuna e esculpiu outra arrodillada e sen luz para representar a sĆŗa humildade e arrepentimento. Converteuse en obxecto de veneración dos peregrinos e dos estudantes, que facĆan chocar a cabeza coa estatua, como propiciador do desenvolvemento do bo entendemento e a sabedorĆa.

Santo dos croques
Ć dubidoso que represente ao mestre Mateo. No seu tempo debeu de identificarse perfectamente porque o seu nome figurarĆa na cartela que leva na man esquerda, pero o tempo borrouno Probablemente foi unha adición tardĆa, incluso decimonónica, porque en tempos do mestre Mateo o seu oficio mĆ”is ben describĆase como magister operis (mestre de obras) ou caementarius (masón). Segundo unha nota Ć” marxe do Codex Calixtinus, gardado na catedral, esta figura non representa a Mateo, senón a unha muller chamada Compostela.
Mesmo para algĆŗns autores, o portador da columna, primeiro personaxe da secuencia dos personaxes portadores dos instrumentos da Paixón que vemos no Pórtico, poderĆa ser a representación do Mestre Mateo, na sĆŗa condición de construtor.
E para finalizar contÔmosvos algunhas cousas sobre a recente restauración do Pórtico da Gloria
O mestre Mateo construĆu o Pórtico da Gloria para a eternidade, pero o tempo e a choiva non perdoan. A humidade Ć© un dos principais inimigos do Pórtico, pois leva a pintura e erosiona as figuras. Non en balde, o Pórtico aproxĆmase aos 850 anos de antigüidade.
Por iso, entre os anos 2008 e 2018, o Pórtico da Gloria someteuse a unha profunda e complexa restauración, grazas ao mecenado da Fundación BarriĆ©. Tras unha fase de estudos previos sobre o estado de conservación e causas da deterioración da obra, procedeuse Ć”s intervencións sobre o conxunto, centradas, principalmente, en dous aspectos: corrixir as filtracións de humidade e a condensación no Pórtico da Gloria e recuperar a policromĆa orixinal que se conservaba baixo o po e a sucidade. Deste xeito, recuperouse unha obra cume da arte medieval, que recuperou parte do seu esplendor, apreciĆ”ndose restos de atĆ© tres capas de policromĆa completa e outros repintes parciais, desde a pintura orixinal aplicada polo taller do Mestre Mateo atĆ© o barroco.
O delicado da obra esixe a aplicación de medidas de conservación preventiva que eviten unha nova deterioración do Pórtico da Gloria, motivo polo cal é preciso manter unhas condicións estables de humidade e temperatura, asà como limitar o número de persoas que poden estar, ao mesmo tempo, na contorna do conxunto.
A magnĆfica obra que o mestre Mateo tardou vinte anos en esculpir, precisou na actualidade de dez anos para ser restaurada coas cores orixinais.
Nas tarefas colaboraron universidades de varios paĆses, quĆmicos, arquitectos, arqueólogos, fĆsicos, informĆ”ticos xeólogos baixo a dirección de Concha CirurxiĆ”n e Ana Laborde, do Instituto de Patrimonio Cultural de EspaƱa. Pero nin elas nin o equipo de 12 restauradores que permaneceu nas estadas 50.000 horas podĆan imaxinar o cromatismo intenso que perduraba baixo esa grosa capa de deterioración e roƱa que ocultaba este tesouro da Catedral de Santiago.
O proxecto, custeado de principio a fin con 6,2 millóns da Fundación BarriĆ©, non engadiu nada novo ao que habĆa. Limitouse a facer aflorar e consolidar a beleza oculta: tres policromĆas ao óleo diferenciadas, que se superpoƱen e dan testemuƱo dos pigmentos e tĆ©cnicas empregados na Idade Media, o sĆ©culo XVI e o XVII; Ć© dicir, o plan orixinal e as posteriores restauracións ao gusto do momento.
Con este labor, ademais de devolver o brillo Ɣ Porta da Gloria, para seguir cegando aos peregrinos, tamƩn, dalgunha maneira, colaborouse a lograr que o mestre Mateo lograse a eternidade.
Finalizamos coa recomendación de que en canto poidades acheguédesvos a ver, ou volver ver, o Pórtico unha vez restaurado. Na actualidade é posible visitalo, tal e como xa fixemos nós (motivo inspirador desta publicación) con reserva previa. Unha iniciativa irrenunciable!.
Lectura recomendada:
Referencias:
La Catedral de Santiago. De GonzƔlez VƔzquez, M.
El Pórtico de la Gloria. Autor e interpretación. De Silva Costoyas, R.
El Maestro Mateo y el Pórtico de la Gloria en la Catedral de Santiago. De Yzquierdo PerrĆn, R.
Maestro Mateo en el Museo del Prado. Edición a cargo de Yzquierdo Peiró R., textos de CastiƱeias GonzĆ”lez, M.A.; Valle PĆ©rez, J.A., Yzquierdo PerrĆn, R.
http://catedraldesantiago.es/portico-de-la-gloria/
https://porticodelagloria.fundacionbarrie.org/
https://xacopedia.com/P%C3%B3rtico_de_la_Gloria