O Pórtico da Gloria. Catedral de Santiago

Hoxe toca falar de algo moi grande e fermoso.

O principal conxunto escultórico do románico está conformado pola maxestuosa composición creada polo xenio do Mestre Mateo para o Pórtico da Gloria, na Catedral de Santiago de Compostela. É, sen dúbida, unha obra cume da arte universal.

Entre os eruditos composteláns é ben sabido que o nome “Pórtico da Gloria” é unha denominación contemporánea derivada das lecturas iconográfricas do século XIX, xa que até entón coñecíase máis ben como o “Pórtico da Trindade”.

Devandito nome, documentado polo menos desde época moderna, explícase polo feito de que devandito acceso á catedral atopábase practicamente enfronte da porta medieval da cidade dedicada á Santísima Trindade, tamén chamada porta do Sancto Peregrino, que se situaba entre a actual rúa dás Hortas e o Obradoiro, e que conducía aos peregrinos cara a Finisterre.

 

O Pórtico da Gloria atópase na entrada occidental da Catedral. Lembremos que o templo románico, iniciado cara ao ano 1075, remataríase coa obra do Mestre Mateo, entre os anos 1168 e 1211.

O documento de concesión dunha pensión vitalicia por parte de Fernando II de Galicia e León, datado o 23 de febreiro de 1168 e a inscrición dos dinteis do Pórtico da Gloria, de 1 de abril de 1188, onde se deixa constancia que Mateo dirixiu a obra “desde os cimentos”, son as dúas únicas referencias contemporáneas que existen sobre un personaxe crave na historia da arte que, con todo, mantén un halo enigmático. Pero sobre a figura do Mestre Mateo, xa desenvolveremos, máis adiante, unha entrada en leste mesmo Blog.

Como diciamos antes, o Pórtico da Gloria é unha creación artística e monumental da arte románico, unha corrente que se desenvolve entre o século XI e o XIII. A obra estivo destinada a “elevar o espírito a través dos sentidos, desde o mundo terreal cara á gloria do final dos tempos”.

En todo caso, o visitante actual, seguramente, non sexa capaz de alcanzar a comprender a interpretación completa deste colosal conxunto escultórico, pero tan só con atoparse fronte ao Pórtico da Gloria, a experiencia resulta, de todo punto, abafadora.

Hai que ter presente que, naqueles tempos, atopámonos cunha sociedade na que practicamente ninguén sabía ler,  e na que a inmensa maioría dos asistentes aos oficios relixiosos que tiñan lugar nas igrexas, non alcanzaban a entender o que se dicía, pois se oficiaban en latín, polo que a única maneira de ilustrar e “adoutrinar” ao pobo, era mediante esta especie de “cómic escultórico”. Así é o caso do Pórtico da Gloria, onde atopamos numerosos símbolos, figuras relixiosas, seres e animais fantásticos,  todos eles relacionados, está claro, coa idiosincrasia cristiá, e que iremos debullando máis adiante.

Os devotos peregrinos que chegaban a Santiago de Compostela, a finais do século XII quedaban pampos ao atoparse fronte á Apocalipse; mostrábaselles gravado en granito en propia entrada da Catedral. Para a inmensa maioría daqueles piadosos camiñantes, a visión dese pórtico colosal, presidido por un enorme Pantocrátor, e acompañado por máis de cen figuras policromadas con pan de ouro e lapislázuli, de expresións tan vivas, era a primeira ocasión en que podían ler por si mesmos unha boa parte do Antigo e o Novo Testamento

Trátase dunha obra, artisticamente abafadora, fronte á cal numerosos peregrinos  dan por concluído o Camiño de Santiago e deixan sentir toda a emoción relixiosa polos seus fatigados corpos.

 

Rápido repaso á historia da súa construcción

As obras do Pórtico da Gloria iniciáronse no ano 1075, baixo o reinado de Alfonso VI e a dirección e patronazgo do bispo Diego Peláez. Un feito que chegaba décadas despois de que Almanzor arrasase a cidade.

As obras avanzaron bastante rápido até 1110, cun novo impulso do arcebispo de Compostela Diego Xelmírez (de quen podedes atopar máis información no noso post: Diego Xelmírez, primeiro arcebispo de Compostela)

O Mestre Mateo, en 1168, dirixiu o proxecto de remodelado e finalización do templo, “a fundamentis”, é dicir, desde os cimentos. O primeiro que fai é rematar a arquitectura do final das naves e empezar a cripta ou piso inferior do pórtico occidental. Vinte anos máis tarde, o 1 de abril de 1188, colócanse os dinteis sobre os que se monta o tímpano, continuando en anos seguintes, xa en inicios do século XIII, co resto das obras de escultura e arquitectura até completar o nartex, a tribuna, a fachada e as torres. Este frontis occidental está composto por unha estrutura arquitectónica de tres plantas, nas que por primeira vez en España empréganse como cubertas bóvedas de crucería, por influencia do primeiro gótico, como a abadía de Saint-Denis, construída nos arredores da capital francesa, a catedral de Nôtre-Dáme de París e outros edificios franceses realizados entre 1135-1170.

O declive cara ao oeste do terreo en que levante a catedral, alcanza ao final das naves a altura suficiente para facer posible e necesaria unha cripta. A cripta do pórtico, unha sólida arquitectura creada entre os anos 1170 e 1175, para salvar o desnivel de terreo que hai entre as naves da catedral e a futura praza de Ou Obradoiro. Este piso baixo conta con planta de cruz latina, comunícase co exterior por medio de dúas portas de arco de medio punto, e coa catedral por unhas escaleiras interiores que conducen ás naves laterais.

 

O segundo piso, o Pórtico da Gloria propiamente devandito, estaba orixinalmente unido -sen follas de madeira que pechasen as entradas- a unha terraza aberta á praza; descendíase desde a devandita terraza por medio de dúas escaleiras laterais de tres tramos. É importante dicir que a segunda planta funcionaba como entrada principal da gran igrexa de peregrinación, e sempre estaba aberta ao exterior. A súa composición formalizouse cun amplo nártex de tres arcos, decorado con estatuas-columnas e relevos de granito e mármore, na súa orixe, policromados. Este segundo piso cóbrese con bóvedas nervadas sobre as que se eleva a tribuna, unha alta superestructura que é continuación do piso de tribunas da catedral, cuberta por unha gran bóveda de crucería cuxa clave está decorada co Cordeiro místico.

A estrutura arquitectónica do Pórtico da Gloria asume as características xerais do proxecto catedralicio iniciado en 1075, dando as solucións definitivas para a súa conclusión.

Orixinalmente, o Pórtico abríase por unha fachada exterior, que continuaba o programa iconográfico do conxunto e que foi modificada no século XVI para colocar unhas portas que pechasen o templo, que até entón estaba aberto permanentemente; por fin, na mediados do século XVIII, esta fachada substituíuse pola actual, barroca, quedando o Pórtico mutilado e encaixonado tras ela.

O proxecto mateano tamén incluíu a construción dun coro de pedra, que ocupou os primeiros tramos da nave central e no que se daba continuidade ao programa iconográfico do Pórtico. Este coro foi derrubado en 1604 e substituído por outro de madeira, hoxe tamén retirado da súa localización orixinal. Así mesmo, o taller dirixido por Mateo realizou a escultura de Santiago do altar maior -hoxe moi modificada- marcando con ela un eixo longitudinal oeste – este en o templo, con dúas esculturas sedentes de Santiago o Maior en cada un dos seus extremos.

Todo estaría concluído o 21 de abril de 1211, en que tivo lugar a solemne consagración da catedral de Santiago.

 

A mensaxe do Pórtico da Gloria

Hai que lembrar que a mensaxe do Pórtico da Gloria levaba centos de anos no esquecemento. Dato en 1870 D. Bernardo Fernández tenta explicar o Pórtico da Gloria, dicindo textualmente: “Obrigoume a tomar a pluma o devandito dun prateiro, de que era vergoñoso, o non haber nesta Cidade Santa un home que explicase este monumento cristián, e ter que andar mendigando dos reformadores do século XVI, para saber o que temos na nosa casa”,  e cunha certa ironía continúa: “Non é o meu ánimo emendar aos sabios españois, que falaron deste pórtico; senón copiar o bo que eles nos deixaron, e aumentar o que omitiron por estar ocupados en asuntos de máis interese”.

No Pórtico da Gloria, o Mestre Mateo desenvolveu un complexo programa iconográfico de contido apocalíptico e salvífico centrado na visión da Xerusalén celeste, completando a historia da salvación do home iniciada nas portadas laterais da catedral románica.

A decoración escultórica deste pórtico monumental presenta, a través da súa abundante figuración, un sentido simbólico en relación co programa iconológico xeneral da basílica xacobea. O estilo desta humanidade esculpida é ecléctico, froito das múltiples influencias que asume o taller mateano para crear unha arte orixinal e única, con acenos de identidade profundamente europeas, cuxas fontes se atopan nos principais focos culturais dos camiños de peregrinación.

Na cripta conviven unha corrente tardorrománica de evocacions helenísticas, e outra protogótica, máis naturalista e moderna. O escultor tardorrománico, coñecido como “mestre dos panos mollados”, é capaz de elevar até altas cotas de refinamento a imaxinaría pétrea do último románico; pero conta con seguidores menos dotados, cuxo estilo se perde na planta superior. O outro estilo, tradicionalmente identificado co mozo Mateo, é máis naturalista, busca un verismo que logrará o seu punto vinte anos máis tarde, no piso nobre do pórtico, ao que xa non chegou a tendencia helenística do artista que traballou na cripta.

O Pórtico da Gloria representa a segunda vinda de Xesucristo á terra para xulgar aos homes. O tratamento do tema está baseado na Apocalipse e nos libros proféticos de Isaías, Daniel, Ezequiel e Esdrás. Seguindo a lectura iconográfica do pórtico de abaixo arriba, áchase a árbore xenealógico de Xesucristo na base do parteluz, seguido pola figura de Santiago vestido de peregrino, situado aos pés da figura de Cristo, que ocupa a zona central do tímpano. Na parte posterior do parteluz, é dicir, de face ao altar, distínguese a efixie do Mestre Mateo, autor do conxunto. Visualmente, seguindo a composición iconográfica desde a base do parteluz cara ao tímpano, o espectador vai pasando da representación do ámbito terreal á representación do ámbito celestial. No centro do tímpano áchase a figura de Cristo rodeado do catro evanxelistas, que ao mesmo tempo, estes atópanse acompañados de anxos. Nas arquivoltas se esculpiron vinte e catro anciáns da Apocalipse celebrando a gloria celestial. Na porta lateral esquerda, represéntase a Cristo con Adán e Eva, Noé, Moisés, Abraham e algúns profetas do antigo testamento. Na porta dereita, se describle o Xuízo Final, Cristo e o arcanxo San Miguel indícannos que á súa dereita situaranse os elixidos, e á súa esquerda, os condenados ao inferno.

 

Vexamos con máis detalle…

O material en que están talladas as diferentes figuras que conforman o Pórtico da Gloria é o granito. As figuras atópanse idealizadas, cun canon bastante esvelto, son estáticas, expresivas, están individualizadas e teñen relación entre elas. Os panos están a realizar de forma máis naturalista aínda que aínda aparecen fórmulas anteriores (como os pés danzantes das figuras das xjambas)

En canto á súa composición é pechada e ten unha acusada frontalidade (pensada para a súa visión desde un único punto de vista). Presenta simetría e estatismo, colocando aos personaxes segundo a “lei de adecuación ao marco” (tratar de introducir as figuras ocupando todo o espazo ou “marco” dispoñible) e utiliza a perspectiva xerárquica.

 

O Pórtico orixinalmente estaba pintado con policromías que o tempo foi cubrindo de roña. Coa recente restauración finalizada no 2018, descubriuse gran parte deste policromado. Coas tarefas de restauración comprobouse que baixo a pátina preservouse por completo o azul lapislázuli, un pigmento que xunto co ouro cegaba aos peregrinos que pisaban o nártex románico.Pero, ademais, puidéronse identificar como correspondentes a aquela etapa outras cores, sempre aglutinados con aceite de liño, como o cardenillo, o resinato de cobre, o bermellón, os pigmentos de terras ou o albayalde. As vestimentas decorábanse con medias lúas, cadrados, círculos e formas polilobuladas mediante estampillado sen relevo. As encarnaduras coas que se deu vida aos rostros no século XII aplicábanse en capas moi finas e eran dun rosado claro.

 

O uso de lapislázuli e as láminas de ouro puro utilizábanse case exclusivamente para iluminar códices e escritos. Polo que o seu uso nas esculturas do Pórtico foi unha práctica non habitual naqueles tempos. No caso de Lapislázuli, segundo algúns autores, utilizáronse uns 100 kgs traídos desde Paquistán, acción que de ser certa, o seu custo debeu de ser verdadeiramente “astronómico”.

A mensaxe iníciase na cripta do Pórtico, onde se representa o mundo terreal, que necesita dos astros para iluminarse – nas claves das bóvedas –, ao contrario que a nova Xerusalén, cuxa luz é o Cordeiro – na clave da tribuna-.

O Pórtico aséntase directamente sobre unha serie de animais, reais e fantásticos, procedentes do bestiario medieval, cada un deles co seu propio significado; serían os símbolos do mal oprimidos pola Gloria de Deus.

 

No parteluz, columna que se pon xusto no medio da portada central, atopamos a Santiago o Maior, patrón da Catedral. Sobre o capitel da Trindade atópase o santo titular do templo, o apóstolo Santiago o Maior sentado na súa cátedra, resaltando o seu papel de intercesor dos fieis ante o Salvador que preside o tímpano da Gloria. O Apóstolo preséntase maiestático, sentado nunha cadeira apoiada sobre leóns, vestido como Apóstolo evanxelizador, con túnica e manto, pés espidos, portando un báculo en forma de tau na súa man esquerda e un rolo de pergamiño na dereita, cun pequeno texto que alude á súa misión: Misit me Dominus [Envioume o Señor]. Sobre a imaxe do Apóstolo sitúase o capitel das tentacións de Jesús no deserto, que soporta o dintel sobre o que se monta o colosal tímpano do arco central.

No basamento do parteluz hai un home robusto, melenudo e barbado, que obriga coas súas mans a que dous leóns abran os seus fauces. Esta representación foi interpretada co triunfo do profeta Daniel, vitorioso tras pasar a terrible proba do foso dos leóns, e que se presenta no conxunto como prefiguración da Resurrección de Cristo. No lado oposto ao profeta e os leóns atópase unha figura orante, tocando o seu peito coa man dereita para exteriorizar a sinceridade da súa fe. Trátase do popular Santo dous Croques, identificado por moitos co mestre Mateo.

 

A ambos os dous lados do parteluz despréganse, a esquerda e dereita, e ás costas do espectador, unha serie de estatuas-columnas que inaugura este tipo de soporte na Península Ibérica. Á dereita do parteluz atópanse os apóstolos de Cristo, Todos eles animados nunha sorte de conversación discreta mantida por parellas, un sutil diálogo entre imaxes que rompe co tradicional hieratismo románico. Recoñecemos a Pedro, coas chaves, Pablo cun libro e Santiago e Juan, novo e riseiro. E á esquerda do parteluz atopamos a serie de profetas -destacan Moisés, Isaías, Daniel e Jeremías-, anunciadores da chegada do Mesías. Desta forma nas xambas únense o Vello (profetas) e o Novo Testamento (apóstolos).

Os arcos laterais carecen de tímpano; no esquerdo, de complexa interpretación. Na arquivolta superior, suxeito á lei mosaica, vemos a representación das tribos de Israel; e, na inferior, o descenso de Cristo ao limbo.

Vemos a representación do descenso de Jesús ao Limbo, nos días que permanece no seo da terra, antes da Resurrección. Nesta viaxe de ultratumba o Salvador libera aos xustos do seo de Abraham, entre eles Adán, Eva, e oito personaxes, sete deles coroados, que representan aos patriarcas eterotestamentarios e ás tribos de Judá e Benjamín. As outras dez tribos de Israel tamén están representadas nesta parte do pórtico, oprimidas polo moldura tórica da arquivolta externa do arco esquerdo, simbolizando así o cativerio de Babilonia.

 

No arco da dereita, represéntase o Xuízo Final Universal, a Apocalipse, coa resurrección dos mortos, representada no fuste marmóreo situado baixo a imaxe de San Pablo, o paso dos xustos desde as arquivoltas ao tímpano, acompañados de anxos que os arroupan, e o triste final dos pecadores que son levados e devorados por demos.  Nas claves do arco atopamos as cabezas de Cristo e San Miguel na clave, separando os benaventurados, que son conducidos á contemplación da Gloria e os condenados, merecedores de toda sorte de suplicios, que sofren tormento. A representación de personaxes espidos simbolizaría as almas dos defuntos.

 

A unidade conceptual do Pórtico, como místico espazo continuo no que todo está relacionado, refórzase con este movemento de figuras entre as arquivoltas laterais e o tímpano, e coa posición no catro ángulos do nártex -o catro esquinas do universo- dos anxos trompeteiros enviados polo Redentor para reunir aos elixidos no último día.

A Gloria do tímpano central está presidida por unha imaxe de Cristo en Maxestade, que mostra as chagas da Paixón no torso, mans e pés. Sobre esta escena hai diversidade de opinións, por unha banda, algúns expertos din que na escena central do tímpano represéntase a Cristo exercendo de Xuíz, encargándose de dicir quen obterá a salvación, e quen a dor eterna. Por outra banda, outros expertos defenden que o fillo de Deus non está en posición de xulgar, sosteñen que está a esperar ao peregrino na catedral convidándolle amablemente a entrar.

Como anticipabamos en parágrafos anteriores, Cristo atópase rodeado polo catro evanxelistas, identificables polas representacións dos atributos habituais: San Marcos (León), San Mateo (Caixa de impostos), San Lucas (Toro) e San Juan (Aguia) escribindo o evanxeo. E alén, á esquerda sitúanse profetas destacados do Antigo Testamento. Na parte inferior, represéntanse anxos cos diferentes instrumentos da Paixón: a columna, a cruz, a coroa de espiñas, a xerra de auga coa que Pilatos lavouse as mans, a esponxa, os cravos, a lanza, o azoute e o martelo.

Na arquivolta que enmarca o tímpano, atopamos vinte e catro anciáns que afinan os seus instrumentos para tocar música celestial, pero que tamén conversan en parellas, á vez que preparan o novo cántico que lle ofrecerán ao Cordeiro. Algúns deles portan redomas de vidro, evocación das copas de ouro cheas de perfumes, metáfora que alude ás oracións dos santos, segundo a visión de San Juan.

 

O tímpano susténtase sobre os dinteis, coa inscrición conmemorativa da súa colocación en 1188 e un parteluz presidido por unha imaxe sedente de Santiago o maior coroando a columna coa árbore de Jesé. Cristo. No alto do fuste aparece a Virxe María ataviada con fina túnica e veo cinguido por unha diadema, compondo coas mans un xesto de humildade que evoca o momento da Anunciación. O capitel desta columna presenta a xenealogía divina de Cristo, a Santísima Trindade na súa versión de paternitas: Deus Pai, coroado, sostendo no seu colo ao Fillo, que adopta a premonitoria pose da Crucifixión, e sobre eles o Espírito Santo en forma de pomba.

En todo caso, o Pórtico da Gloria actual non é do todo o orixinal, xa que algunhas das súas figuras orixinais foron retiradas ao construírse a actual fachada do Obradoiro, podendo visitarse no Museo Catedralicio.

Analizando o estilo escultórico vemos un antecedente do gótico, pois a figura empeza a independizarse do marco arquitectónico  nas xambas e parteluz  onde adquiren un volume ou corpo que antes non tiñan (exemplo  apóstolo Santiago) ; a representación anatómica é máis realista, natural, de canon máisestilizado.  e os pregues son máis voluminosos, dinamízanse caen elegantemente;  os rostros son máis naturais, exprésanse, sorrín, dialogan, outorgando ás figuras unha humanidade e unha sensibilidade, e os personaxes empezan a individualizarse, non todos os rostros son iguais, cada un mostra a súa personalidade.

Atopamos ademais unha humanización na figura de Cristo, feito que está en sintonía coa nova sensibilidade desenvolvida en Occidente ao longo do século XII. Unha espiritualidade que busca un achegamento do fiel á figura da divindade, a través da representación sufrinte e humana de Jesús, motivando unha contemplación emotiva e piadosa.

O pórtico constitúe unha visión humana, crente e optimista do triunfo da fe sobre a dor e a morte. A individualización dos rostros e a complicidade, case representacións de supostos diálogos, entre os personaxes do Pórtico da Gloria, constitúe unha das principais achegas do Mestre Mateo á historia da arte.

O aparente murmurio mantido entre apóstolos e profetas consegue un efecto de vida poéticamente expresado por Rosalía de Castro (podedes ver máis sobre esta escritora galega no noso post: Rosalía de Castro. Símbolo da cultura galega), ademais de potenciar o efecto envolvente dun espazo non compartimentado, no que debían integrarse fieis e peregrinos. Aproveitamos para  reproducir os enigmáticos versos que dedicou a este lugar a gran Rosalía de Castro:

Santos e apóstolos, míraos !, parece / que os beizos se moven, que aínda falan / entre eles [?] / Estarán vivos ?, serán de pedra / os que sementan tan certo, / eses mantos marabillosos, / eses ollos cheos de vida.

 

Algúns dos “segredos” do Pórtico da Gloria

• A praza do Obradoiro. Dise que en 1521 modificouse esta fachada facendo desaparecer unha antesala, que incluía un gran arco central, custodiada por dúas portas laterais menores, ademais de diversas esculturas de profetas. Estas se desperdigaron. De feito, de todas as figuras orixinais só consérvanse nove: catro no museo da catedral, dúas no Museo Provincial de Pontevedra, outra nunha colección particular e as de Abraham e Isaac, acabaron en mans da familia do ditador Francisco Franco.

• Hai unha cabeza que podemos cualificar de intrusa. Para algúns autores podería representar a san Andrés. Pero hai algo raro, a cabeza é de mármore, en contraste co resto do Pórtico, integramente tallado sobre granito. Descubriuse ao desaparecer a policromía.

• Os instrumentos que sustentan os vintecatro anciáns, é un testemuño único que permitiu, mercé á súa excelente reprodución en tres dimensións feita polo Mestre Mateo, a recuperación e reprodución dos mesmos, e que tras un laborioso traballo de luthiers e outros especialistas, fai posible que na actualidade, con carácter periódico prográmense concertos para gozar dos sons habituais no medievo. Como nota curiosa dicir que ao facer estas reproducións descubriuse que unha das arpas está investida, de modo que só podíaa tocar un zurdo.

 

• O sorriso do profeta Daniel é seguramente o primeiro sorriso do románico. Vemos unha expresión de animados sentimentos, que segundo contan os guías e algúns autores podería deberse á presenza en fronte del, da reprodución dunha fermosa muller, que podería ser a raíña de Saba, Esthér ou Salomé. Sexa a muller que sexa representada, parece ser que o mestre Mateo a esculpiu voluptuosa e provocativo, vestindo un cinguido vestido, fazulas ruborizadas e uns seos voluptuosos. Pero un arcebispo frustado, mandou rebaixar varias tallas os seus bonitos peitos. Tal atrocidade pódese descubrir vendo detidamente a figura, xa que se nota o cambio da cor da pedra nesa zona do torso. Dise que o queixo de “tetilla”, dos máis representativos da gastronomía galega, leva o nome polos peitos da raíña de Saba.

• Cada pecado coa súa penitencia. Vemos como os demos cómense a cabeza de quen pecaron con ela; o glotón debe morder unha empanada, pero non a pode tragar porque ten o pescozo estrangulado; as serpes morden o peito dos luxuriosos e os covizosos aparecen coas mans atadas… Vemos que a “suposta” raíña de Saba aparece coroada e levado unha luxosa indumentaria rexia. O rubor que se suporía tería que ter como consecuencia da emocionada mirada de Daniel, parecese cobrar vida coas tarefas de restauración, que deixaron sonrosadas as súas fazulas.

• A gastronomía galega tamén aparece representada. A empanada galega é un produto típico de Galicia. Coñécense referencias desde a época dos godos no século VII, aínda que outros din que a introduciron os árabes no século VIII. Este alimento aparece no pórtico na zona onde se representan os pecados capitais. Como diciamos no parágrafo anterior, unha figura tenta comela pero élle imposible porque ten unha corda atada ao pescozo. Representa a gula.

• O Pórtico da Gloria ten presenza até en Londres. Con motivo dos traballos de restauración recentemente finalizados, apareceron nunha xunta do tímpano do arco central dous obxectos curiosos: unha caixa de mistos do século XIX e un coitelo que tiña restos de escaiola. Estes obxectos pertencían a un traballador que participou na realización dun baleirado en ieso para fabricar uns moldes. Estes fixéronse para construír unha réplica do pórtico, que actualmente está no museo “Vitoria and Albert Museum” de Londres.

 

• O mestre Mateo aparece representado aos pés do Pórtico da Gloria, ás costas do parteluz. . Coñécese como o “santo dos croques”. Está de xeonllos mirando cara ao altar maior cun cartel que di “architectvs”. A lenda conta que o mestre había esculpido unha figura que o representaba no tímpano central, pero o arcebispo recriminoulle a súa falta de humildade. Debido a esta rifa, Mateo destruíuna e esculpiu outra arrodillada e sen luz para representar a súa humildade e arrepentimento. Converteuse en obxecto de veneración dos peregrinos e dos estudantes, que facían chocar a cabeza coa estatua, como propiciador do desenvolvemento do bo entendemento e a sabedoría.

É dubidoso que represente ao mestre Mateo. No seu tempo debeu de identificarse perfectamente porque o seu nome figuraría na cartela que leva na man esquerda, pero o tempo borrouno Probablemente foi unha adición tardía, incluso decimonónica, porque en tempos do mestre Mateo o seu oficio máis ben describíase como magister operis (mestre de obras) ou caementarius (masón). Segundo unha nota á marxe do Codex Calixtinus, gardado na catedral, esta figura non representa a Mateo, senón a unha muller chamada Compostela.

Mesmo para algúns autores, o portador da columna, primeiro personaxe da secuencia dos personaxes portadores dos instrumentos da Paixón que vemos no Pórtico, podería ser a representación do Mestre Mateo, na súa condición de construtor.

 

E para finalizar contámosvos algunhas cousas sobre a recente restauración do Pórtico da Gloria

O mestre Mateo construíu o Pórtico da Gloria para a eternidade, pero o tempo e a choiva non perdoan. A humidade é un dos principais inimigos do Pórtico, pois leva a pintura e erosiona as figuras. Non en balde, o Pórtico aproxímase aos 850 anos de antigüidade.

Por iso, entre os anos 2008 e 2018, o Pórtico da Gloria someteuse a unha profunda e complexa restauración, grazas ao mecenado da Fundación Barrié. Tras unha fase de estudos previos sobre o estado de conservación e causas da deterioración da obra, procedeuse ás intervencións sobre o conxunto, centradas, principalmente, en dous aspectos: corrixir as filtracións de humidade e a condensación no Pórtico da Gloria e recuperar a policromía orixinal que se conservaba baixo o po e a sucidade. Deste xeito, recuperouse unha obra cume da arte medieval, que recuperou parte do seu esplendor, apreciándose restos de até tres capas de policromía completa e outros repintes parciais, desde a pintura orixinal aplicada polo taller do Mestre Mateo até o barroco.

O delicado da obra esixe a aplicación de medidas de conservación preventiva que eviten unha nova deterioración do Pórtico da Gloria, motivo polo cal é preciso manter unhas condicións estables de humidade e temperatura, así como limitar o número de persoas que poden estar, ao mesmo tempo, na contorna do conxunto.

A magnífica obra que o mestre Mateo tardou vinte anos en esculpir, precisou na actualidade de dez anos para ser restaurada coas cores orixinais.

Nas tarefas colaboraron universidades de varios países, químicos, arquitectos, arqueólogos, físicos, informáticos xeólogos baixo a dirección de Concha Cirurxián e Ana Laborde, do Instituto de Patrimonio Cultural de España. Pero nin elas nin o equipo de 12 restauradores que permaneceu nas estadas 50.000 horas podían imaxinar o cromatismo intenso que perduraba baixo esa grosa capa de deterioración e roña que ocultaba este tesouro da Catedral de Santiago.

O proxecto, custeado de principio a fin con 6,2 millóns da Fundación Barrié, non engadiu nada novo ao que había. Limitouse a facer aflorar e consolidar a beleza oculta: tres policromías ao óleo diferenciadas, que se superpoñen e dan testemuño dos pigmentos e técnicas empregados na Idade Media, o século XVI e o XVII; é dicir, o plan orixinal e as posteriores restauracións ao gusto do momento.

Con este labor, ademais de devolver o brillo á Porta da Gloria, para seguir cegando aos peregrinos, tamén, dalgunha maneira, colaborouse a lograr que o mestre Mateo lograse a eternidade.

 

Finalizamos coa recomendación de que en canto poidades acheguédesvos a ver, ou volver ver, o Pórtico unha vez restaurado. Na actualidade é posible visitalo, tal e como xa fixemos nós (motivo inspirador desta publicación) con reserva previa. Unha iniciativa irrenunciable!.

 

Lectura recomendada:

 

Referencias:

La Catedral de Santiago. De González Vázquez, M.

El Pórtico de la Gloria. Autor e interpretación. De Silva Costoyas, R.

El Maestro Mateo y el Pórtico de la Gloria en la Catedral de Santiago. De Yzquierdo Perrín, R.

Maestro Mateo en el Museo del Prado. Edición a cargo de Yzquierdo Peiró R., textos de Castiñeias González, M.A.; Valle Pérez, J.A., Yzquierdo Perrín, R.

www.porticodelagloria.com/

http://catedraldesantiago.es/portico-de-la-gloria/

https://porticodelagloria.fundacionbarrie.org/

https://xacopedia.com/P%C3%B3rtico_de_la_Gloria

www.artehistoria.com

https://www.elcorreo.com/xlsemanal/historia/el-misterio-del-maestro-mateo-el-genial-creador-del-portico-de-la-gloria-ok-web-publicar-1758.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.bing.com%2F