Valle Inclán (1866-1936), un dos grandes escritores galegos, cultivou todos os xéneros literarios e destacou neles pola orixinalidade do seu estilo.
Viviu durante o reinado de Isabel II, a quen tanto fustigaría coa súa pluma. Figura e personalidade singularísimas, artificiosamente construídas por el mesmo. A imaxe levemente romántica da descrición concorda coa que el quixo dar de si mesmo nunha fantasiosa autobiografía.
Procedía dunha familia paterna de tradición ilustrada e liberal, e familia materna, arraigada en maiorazgos campesiños galegos, de abolengo tradicionalista. Viviu nesa sociedade campesiña, arcaica e profundamente tradicional, que foi a fonte de lendas, tradicións e supersticións, personaxes e paisaxes das súas obras.
Instalado en Madrid, a partir do ano 1895 converteuse en tertuliano en cafés e redaccións de xornais en busca da consagración literaria. Comezou a cultivar a súa imaxe estrafalaria. O inconformismo ante a crise de España en 1898 traduciuse na pintoresca indumentaria de Valle Inclán e na disipación dos costumes dos denominados “bohemios” e en xeral no cambio de códigos expresivos, que seguiu a paradigma da linguaxe “artístico” practicado por Rubén Darío.
Durante eses anos a súa dedicación ao teatro foi moi intensa. Até a Primeira Guerra Mundial practicou a militancia política no Partido Carlista, contra a política de Restauración borbónica e a caótica situación do país. Esa ideoloxía plásmase literariamente en tres novelas sobre a Guerra Carlista.
En 1912 retírase a Galicia. O carácter político das súas obras teatrais créalle problemas e vese obrigado a abandonalo. Non buscaba a comercialidade. Víase libre de ataduras e quería explorar outras formas literarias subvirtindo os códigos ao uso do teatro burgués, difuminando os límites entre novela-drama e permitíndose audacias na forma e o estilo que ao cabo consagraríalle como un dos dramaturgos máis importantes do século XX.
Tras o comezo da Primeira Guerra Mundial declárase aliadófilo, o que lle apartou do Partido Carlista na súa maioría xermanófilo. Foi unha época de gran importancia na súa traxectoria, pois aínda que mantén silencio creador, a vivencia próxima da guerra proporcionoulle unha excepcional experiencia persoal que transformaría despois en literatura. A gran guerra supuxo o fin dunha época, deu comezo unha nova orde internacional e consolidouse a idea do fracaso da sociedade burguesa baseada na razón. A liberdade e a fusión de linguaxes artísticas, serán características xerais da literatura occidental.
Entre 1919 e 1920, Valle Inclán sofre unha profunda crise persoal e ideolóxica que eclosiona nunha nova época da súa literatura e conduciralle ao esperpento. Imponse unha visión moi crítica da realidade nacional, cunha clara toma de postura cívica. A maior parte da crítica considera que se produciu unha viraxe ideolóxica e estética total, oposto ao modernista anterior, e outro posterior a 1920 esperpéntico, comprometido con ela. Do Valle Inclán carlista estético a un Valle integrado no anarquismo e o bolchevismo tras un radical viro á esquerda. Hai outros que consideran que non foi tan brusca esa evolución que, o inconformismo é unha constante da vida do escritor, a súa rebeldía ante a realidade que lle tocou vivir maniféstase na súa traxectoria literaria de modos diferentes: primeiro, como unha actitude de fuxida, de evasión da realidade, un mecanismo de protesta, e, a continuación, trata de reflectir en clave épica unha realidade social irremediablemente desaparecida, para contrapola a un presente que repudia. Ambas as vías -evasiva e ennoblecedora- diríase que non lle resultan satisfactorias. Por fin, Valle Inclán fai patente o seu desacordo coa realidade político-social contemporánea e a súa preocupación entón céntrase na procura de recursos artísticos que fagan máis eficaz a súa actitude crítica. O resultado literario dese proceso, sería o esperpento.
Linguaxe desgarrado e óptica deformadora da realidade que se aplica ao reinado isabelino, configuran unha visión da historia recente dominada pola sátira política de raizame barroco e extraordinario eficacia comunicativa. Valle denominou “esperpentos” só a catro das súas obras: “Luces de Bohemia” “Os Cornos de Don Friorenta”, “As Galas do Defunto”; e “A Filla do Capitán”. O tres últimas incluíronse no volume “Martes de Entroido”. Nelas percórrese a historia recente de España desde as guerras coloniais de Cuba e Marrocos, ao militarismo dominante na política española en plena ditadura de Primo de Rivera (1923-1930), cunha forte carga crítica en clave de farsa traxicómica.
O termo esperpento, adquire a partir de entón significación literaria, na que se deforma a realidade acentuando os seus trazos grotescos.
A súa oposición á Ditadura de Primo de Rivera traduciuse nunha nova actividade política. Incorporouse á Alianza Republicana. En abril de 1931 proclámase a II República, Valle atópase entre os seus simpatizantes e é nomeado Presidente do Ateneo de Madrid.
Co proxecto “O Rodo Ibérico” manexou fontes documentais convenientemente tratadas. Tras os seus personaxes e episodios, descóbrese a realidade transformada literariamente. As técnicas narrativas empregadas son cualificadas de “cubistas”. Episodios que permiten abordar a realidade desde perspectivas moi diferentes, enriquecendo os matices con que se analiza o período histórico. Foi un proxecto moi ambicioso. Tratábase de novelar a historia contemporánea de España desde a caída de Isabel II en 1868, até o reinado do seu neto Alfonso XIII, quen tamén caeu en 1931, símbolo do fracaso da Restauración Borbónica.
Valle-Inclán concibiu tres series de tres novelas cada unha, pero só publicáronse as da primeira serie: “A Corte dos Milagres”, “Viva o meu Dono” e a inacabada “Baza de Espadas”, que se refiren aos preparativos da Revolución do 68 que destronou a Isabel II. As demais quedaron pendentes. Novelas políticas, onde destaca a denuncia da clase dirixente española do século XIX, cuxo comportamento grotesco resalta. Revela con burla inmisericorde as reviravoltas da vida palaciega: as camarillas cortesás, incluídos relixiosos iluminados, as intrigas políticas de Prim, González Bravo, o duque de Montpensier e outros personaxes históricos que buscaban substituto para o trono da raíña Isabel II, a “raíña castiza” da Farsa de 1920, claro precedente temático e estético destas novelas. Ningún sálvase, un conxunto de farsantes sen valores morais. Nin a raíña caprichosa e casquivana, nin o seu marido o “consentidor” Francisco de Agarrades de Borbón, nin os militares fanfarróns e maleducados, nin a nobreza obsoleta. Un desfile de personaxes que son tratados como figuras de monicreque, reducidos a xesto e aceno, nunha expresión que resulta definitoria do seu carácter e papel nese “rodo ibérico” de pandereita e castañuela, que Vale fustiga coas mellores armas do esperpento.
Pero sen dúbida Valle Inclán é recoñecido por “os esperpentos”. El mesmo explicou a súa teoría nunha entrevista en ABC en 1928: “Hai tres modos de ver o mundo artística ou esteticamente: de xeonllos, en pé ou levantado no aire: Cando se mira de xeonllos, dáse aos personaxes, aos heroes, unha condición superior á humana (…). En pé, que é mirar aos protagonistas novelescos, como de nosa mesma natureza, coma se fosen eles nós mesmos, coma se fose o personaxe un desdobramento do noso eu, con nosas mesmas virtudes e nosos mesmos defectos, esta é a maneira que máis prospera; Isto é Shakespeare, todo Shakespeare… e a terceira maneira, é mirar o mundo desde un plano superior e considerar aos personaxes da trama como seres inferiores ao autor, cun punto de ironía. Os deuses convértense en personaxes de sainete. Esta é unha maneira moi española, maneira de demiurgo, que non se cre de ningún xeito feito do mesmo barro que os seus bonecos. Quevedo ten esa maneira. Cervantes, tamén. A pesar da grandeza de Don Quixote, Cervantes crese máis cabal e máis cordo que el, e xamais se emociona con el… (Tamén é a maneira de Goya.). E esta consideración é a que me moveu a dar un cambio na miña literatura e a escribir os esperpentos, o xénero literario que eu bautizo co nome de esperpentos.”
Esta terceira maneira é a que el di elixir, definindo aos personaxes dos seus esperpentos como ananos e patizambos, que xogan unha traxedia.
Máis que un xénero literario debemos considerar o esperpento como unha estética que afecta a toda a etapa final da súa creación. Unha estilística do populachero pola linguaxe empregada e a extremosidade das situacións, que fai que o cómico se converta en tráxico, e no tráxico albísquese unha vertente cómica. Só coa burla e a sátira inmisericorde, seríalle posible representar a degradada historia de España do último medio século. Para Valle Inclán, a historia de España é unha versión bufonesca da historia europea, e a esperpentización de personaxes e episodios convértese no mellor espello en que facela mirarse. Val convida a pasearse ante eles aos heroes clásicos, que instantaneamente se converten en caricaturas de si mesmos. Todos perderon a súa orixinal grandeza, porque o autor, ao enfocalos cambiou a súa perspectiva e veos desde unha posición superior que os fai ananos, deformes ou marionetas de carne e óso, cuxos fíos move o autor, similares aos populares monicreques de cachiporra que tanto atraeron a García Lorca, manifestación esquematizada e moi popular dos conflitos dramáticos.
Tamén a subversión aplícase á linguaxe, con rexistros da fala popular, vulgar e desgarrada, integrando procacidade e blasfemia, o argot e a xerga, para reproducir a fala auténtica das clases populares.
As súas obras expresan claramente a indignación de Val ante a situación española, da que sempre foi moi crítico co conxunto da sociedade española da época, a que pasa polo espello cóncavo para revelar a súa natureza corrupta, a crueldade, a falta de solidariedade e o egoísmo.