Nesta entrada imos tentar facer unha aproximación ao concepto que do ensino tíñase na antiga Roma. Moitas das materias e institucións creadas por esta civilización permanecen en uso aínda hoxe en día.
A educación en Roma estivo moi ligada aos acontecementos históricos e sociais, principalmente, ao proceso de helenización que sufriu Roma e á estreita relación da educación coa sociedade romana. O ensino en Roma, como en Atenas, non era obrigatoria nin estaba controlada polo Estado. En principio debemos ter presente que o ensino respondía a motivos de moral civil e relixiosa, e estaba ligada á familia. Do mesmo xeito que en Esparta, en Roma o recentemente nado tiña que ser aceptado polo seu pai, mediante unha cerimonia denominada sublatus e que se manifestaba coa elevación do bebé por parte do pai.
A educación circunscríbese á poboación cidadá e libre do Imperio á vez que a maioría das escolas instálanse nos municipios.
Nos seus primeiros anos o menor criábase e formaba cunha ama de cría. Empeza tamén a aparece a figura do criador que se encarga de acompañalo nos seus anos de estudo. A maioría dos nenos romanos recibiron a súa educación dos seus propios pais. Ensinábaselles a tirar lanzas, usar unha espada, cazar, nadar e montar dacabalo. Coidábase moito o adestramento físico debido ao futuro papel do alumno como defensor do Imperio.
Había partidarios das escolas e outros que preferían utilizar profesores particulares, en moitos casos un escravo grego. En xeral, as escolas eran só para nenos, e poucas veces tratábase dun edificio individual. Estas adoitaban ser unha extensión dunha tenda separada da xente unicamente por unha simple cortina, ou unha soa habitación cos pupitres dispostos en bancadas. As nenas raras veces acudían a estas escolas, xa que a elas educáballas en casa, e para outros fins completamente distintos, como era levar ben un fogar.
As primeiras escolas en Roma xurdiron a mediados do século IV a.C., coincidindo co ascenso da clase plebeia ao poder político. Estas escolas foron chamadas Ludi, a palabra latina para “xogo”, e como “escolas de xogo” modernos estaban preocupados coa socialización básica e a educación rudimentaria para os nenos pequenos.
Durante o día escolar, o neno levantábase ao amencer, traballaban todo o día, cun breve descanso no xantar e volvían a casa coa posta do sol.
Había dous tipos de escolas na Antiga Roma. O primeiro era para nenos de até 11 ou 12. Aquí aprendían a ler, escribir e matemáticas básicas. Para esta última materia usábase o ábaco.
A partir dos 12 anos os nenos ían ás escolas máis avanzadas. Nelas estudaban materias específicas sobre temas tales como falar en público (oratoria), estudar os escritos dos grandes personaxes da Antiga Roma, como Cicerón e libros sobre a historia de Roma.
Os estudantes que desexaban alcanzar os niveis máis altos de educación ían a Grecia para estudar filosofía. Pero só a elite romana recibía unha educación formal completa, xa que a educación superior en Roma era máis un símbolo de status que unha preocupación práctica.
A aprendizaxe nas escolas romanas baseábase no medo. Un devandito popular dicía que “Un home que non foi azoutado non está adestrado.” Os nenos eran golpeados polo máis mínimo erro que cometesen porque se pensaba que así aprenderían a ter medo a fallar. Deste xeito esforzaríanse máis para non ser azoutados.
Polo xeral, a educación primaria no mundo romano centrouse nas necesidades da vida cotiá, a lectura e a escritura. Os estudantes poderían progresar a partir da lectura e a redacción de cartas até chegar ao ditado de textos. A maioría dos textos utilizados na educación romana temperá era literatura, sobre todo poesía.
O rhetor era a última etapa na educación romana, aínda que moi poucos alumnos chegaban a estudar retórica. Ao comezo, os estudos de retórica non se ensinaban exclusivamente a través dun mestre, estes adquiríanse mediante a observación coidadosa dos maiores. A práctica da retórica foi creada polos gregos antes de converterse nunha institución na sociedade romana, e necesitouse longo tempo para que esta materia gañásese a aceptación dos romanos.
O orador, ou estudante de retórica, foi importante na sociedade romana debido á loita política constante que se produciu ao longo da súa historia.
Para ver a evolución da forma en que se abordaba a educación na antiga Roma, podemos falar de tres períodos:
Durante a época antiga (até o século II a.C.):
A familia romana era a célula económico-política na que se apoiaba a vida mesma da comunidade. O pai, o pater-familias, era a un tempo amo e sacerdote, xuíz e custodio das tradicións morais e relixiosas.
A educación limitábase á preparación que podía darlle o seu pai. Era unha educación baseada no respecto aos costumes dos antepasados (mos maiorum). Ensinábaselles que a familia da cal eran membros constituía unha auténtica unidade social e relixiosa, cuxos poderes estaban todos concentrados na cabeza, no paterfamilias, que era o propietario de todo, con dereito de vida e morte sobre todos os membros da familia. Aprendían a ler, escribir, usar as armas e cultivar a terra, á vez que lle impartía os fundamentos das boas maneiras, a relixión, a moral e o coñecemento da lei. O neno acompañaba ao seu pai a todos os seus paseos, visitas, aos convites, ao foro, etc, para servirlle como exemplo. Por iso a educación tiña unha orientación utilitaria e profesional, porque o raparigo, que vivía en constante relación co pai, aprendía e exercitábase en todas as tarefas que máis tarde desempeñaría na vida.
Pola súa banda, a nena seguía baixo a dirección e o coidado da súa nai, que a instrúe no tear e nos labores domésticos.
O ideal educativo estaba esencialmente formado pola fidelidade aos costumes dos antepasados.
O definitivo perfeccionamento á súa formación dábao o exército, no que se ingresaba á idade de 16 ou 17 anos. A forza do exército romano residía na súa disciplina: o covarde era azoutado até morrer, o xeneral podía decapitar a calquera pola menor desobediencia, aos desertores cortábaselles a man dereita, e o rancho consistía en pan e legumes.
Esta etapa da educación terminaba cando o adolescente chegaba á maioría de idade, ou sexa cando o raparigo cambiaba a túnica que estaba adornada por unha franxa de cor (toga pretexta) pola túnica de adulto completamente branca (*oga virilis) para entrar a formar parte oficialmente da república, en condición de cidadán.
Para sinalar todo este proceso os romanos acuñaron a palabra educatio, que significa todo o que era necesario facer na orde moral e profesional para que o adolescente chegase a ser un home maduro. Os fillos debían crecer con todas as calidades morais e civís que recibiran dos seus antepasados. Non había que traizoar o exemplum dos pais, había que cultivar a píetas (piedade) ou sexa o respecto filial e a devoción ás divindades, a constantia ou firmeza de ánimo, a gravitas, a gravidade, a seriedade, a severidade de vida e a fides, ou sexa a lealdade, a confianza.
A partir do século II a.C.:
Tras conquistar a Magna Grecia, Roma entrou en contacto coa cultura grega, que a educación romana. Mestres e rétores chegaron como escravos a Roma e dedicábanse a impartir a docencia nas casas dos seus donos e mesmo abren escolas, unha vez obtida a liberdade. A implantación do sistema educativo grego non se fixo esperar, e así a Roma rústica convertiuse en portadora e transmisora do caudal humanístico grego.
A formación elemental era para alumnos entre os 7 e os 11 anos, recibían as súas clases nas Ludi magister ou nas Litterator Lectura, nas que se formaban en materias como: lectura, escritura, contas, ejercitación memoria, etc.
A aprendizaxe da lectura comezaba co recoñecemento das letras, seguía o das sílabas e todas as súas combinacións e terminaba co recoñecemento de palabras illadas. Antes de entrar na lectura directa dos textos literarios, os nenos exercitábanse lendo os preceptos contidos na Lei das Doce Táboas, instrución xurídica e relixiosa considerada imprescindible para a formación do cidadán.
A aprendizaxe dos números facíase coa axuda de pedrecitas, cálculi, ou coa mímica simbólica dos dedos.
A formación de nivel medio estaba destinada a nenos entre os 12 e os 16 anos. Formábanse sobre os poetas gregos e romanos, o dominio da gramática, a métrica, a historia, mitoloxía e xeografía.
O nivel superior estaba destinado aos mozos con idades comprendidas entre os 17 e os 20 anos. Era os alumnos que aspiraban ao cursus honorum -carreira política-. Formábanse en oratoria, coas súas regras, fórmulas, discursos e *declamaciones.
Período de expansión do xenio latino:
O terceiro momento da educación romana estaría sinalado pola imposición en todos os países bárbaros de Europa, dos ideais da cultura latina (a xustiza, a orde, a paz) organizándoos dun modo tal que permitiu que se expandise o espírito romano.
Roma soubo implantar sólidamente a civilización helenística que ela mesma conquistara.
Roma preparou a Europa para que nela puidese arraigar, florecer e perdurar o cristianismo.
En canto aos profesores, esixíaselles que asumisen un espírito de pai con respecto aos seus alumnos. Non debían ter vicios, nin toleralos. Non ser desagradable a súa actitude austera, nin tratalos con excesiva familiaridade. Non debía deixarse levar nunca pola ira, pero tampouco deixar pasar o que debese corrixirse. Ser sinxelo no seu ensino, sufridor do traballo, estar sempre próximo, pero non en exceso. Responder *gustoso aos que lle preguntan. Nos encomios das exposicións dos seus alumnos non ser rañas, pero tampouco esaxerado. Ao corrixir, non ser duro, e moito menos, ameazador, pois a moitos lles afasta do propósito de estudar o que algúns lles repriman coma se odiásenlles. Presentar constantes exemplos sacados da lección para a súa imitación
Pola súa banda os alumnos, debían respectar aos seus mestres e crer que eran os seus pais, intelectualmente falando.
Cabe lembrar que non todo o mundo tiña as mesmas posibilidades, os fillos de escravos non podían ir ao colexio, sós os fillos das familias ricas ou normais.
Polo que se refire aos materiais que utilizaban, cabe citar o papiro (πάπυρος), xunco que crecía ás inmediacións do Nilo, en Exipto. Empregábase como alimento e para elaborar diversos obxectos. Emprégase a parte central do talo que se corta en finas láminas (φιλύραι), que se colocan nunha táboa unhas á beira doutras. Este tipo de libro enrolábase ao redor dunha varilla de madeira da que colgaba un anaco de etiqueta de papiro co nome do autor da obra e diversas indicacións.
Tamén se utilizaba o pergamiño, é unha pel de animal tratada para recibir a escritura, procedente de Pérgamo. Adóitase empregar pel de tenreiro, cabra, carneiro e ovella. O proceso de elaboración era: remollar a pel, depilar, descarnar, tensar e puír. E finalmente o papel, a partir do século II d. C., procedente de China.
Os métodos eran pasivos: a memoria e a imitación constituían as calidades máis apreciadas no alumno. Utilizábanse frecuentemente repróchelos e castigos. O mestre apoiaba a súa autoridade na férula (especie de bastón).
As escolas foron sempre de carácter privado. O mestre fornecía o local nalgún recuncho ou pórtico pouco concorrido dun templo, nun edificio público ou no cruzamento das rúas. Un cortinado illábao dos curiosos. Non era fácil manter a orde, pois o ruído da rúa distraía aos alumnos. Os pais e os amigos presentábanse na escola de improviso e asistían ás leccións. Pensábase que a presenza de estraños estimulaba aos nenos. O mestre ocupaba unha cadeira de brazos (cáthedra), os nenos sentaban no chan ou sobre algunha pedra, de cando en cando en bancos. Os alumnos tiñan rolos de pergamiño onde estaban escritos os anacos de lectura, que gardaban en caixas cilíndricas. En tablillas enceradas escribían co estilo, de aguda punta por un extremo e esmagado polo outro para poder borrar o mal trazado.
A escola estaba aberta todo o día, desde o amencer, salvo unha interrupción para comer.
En canto á educación física, os antigos romanos, pobo de soldados campesiños, non desprezaron as actividades deportivas, pero a educación impartida aos mozos foi neste terreo, como nos demais, estritamente utilitaria.
As competicións atléticas penetraron nos costumes romanos a partir do ano 186 a.C. e multiplicáronse baixo o Imperio, pero eran espectáculos cuxas realizacións estaban reservadas aos profesionais. SE o deporte formou parte da vida romana, foi en categoría de hixiene, como complemento das termas.
O romano coa súa saúde moral, co seu sentido profundo da vida, opúxose ao deporte como actividade gratuíta e inútil.
Cando comezou a decadencia do Imperio, os ideais da formación romana desvanecéronse. Os gramáticos e retóricos, tidos en alta estima, servían para acompañar aos gobernantes das novas provincias imperiais, pero xa non ensinaban senón que empregaban a oratoria para expor argumentos triviais ou absurdos.
A xente acudía a ouvilos recitar como hoxe acódese a escoitar un actor, considerándose estas exhibicións como a máis alta proba de talento e cultura. Sinalado este ideal, non é de estrañarse que a obra da escola resultase artificial e infrutuosa.
Se estades interesados noutras entradas relacionadas coa Roma Antiga, neste Blog podedes atopar:
Os romanos e a orixe do turismo
Vías romanas: pegadas dunha enxeñaría perdida
Os espectáculos públicos en Roma. O circo romano
As tabernas en Roma. Viño e comidas
Indumentaria na Roma antiga. Roupa de muller
Indumentaria na Roma antiga. Roupas de home
Indumentaria na Roma antiga. Roupa infantil
