En terras galegas, no noroeste de España atópase Iria Flavia, un antigo asentamento e bispado, integrado na actualidade no municipio coruñés de Padrón.
Unha localidade con moito interese, pola súa historia e polos personaxes de gran importancia que viron e/o viviron nesta localidade.
Un pouco da historia de Iria Flavia
Sobre a procedencia do nome, Iria, para moitos historiadores é unha palabra de raíz indoeuropea, do celta “ir” que significa auga. Segundo Manuel Murguía Iria significa “terra laborable”.
O historiador Schulten, manifesta que Iria é un nome pre céltico, Ligur. Na súa opinión Iria foi fundada polos íberos quen vivía ao redor dun gran lago, en vivendas primitivas lacustres, construídas sobre estacas.
Iria Flavia é unha parroquia duns 300 habitantes, sita no Camiño Portugués de Santiago. Está situada a apenas un quilómetro e media de Padrón, e a uns 22 quilómetros, aproximadamente de Santiago.
Iria Flavia atópase na confluencia dos ríos Sar e Ulla, entrada á ría de Arousa, constituíndose, xa en tempos antigos, nunha importante localidade portuaria de interior. Así en tempos do Imperio Romano, este porto alcanzou un importante protagonismo pola súa gran actividade comercial. Isto levou, tempo despois, a que os seus habitantes ofrecesen unha valiosa ara votiva a Neptuno, como deus das augas, especial protector do porto. É o coñecido Pedrón, reinterpretado polo cristianismo como o símbolo xacobeo fundacional por excelencia. A lenda asegura que a el amarrouse o barco que traía os restos do Apóstolo.
A análise dos asentamentos primitivos na área de Iria, permitiu localizar a existencia de trece castros celtas prerromanos, ao redor dos altos próximos ao seu porto para protexer a zona.
Sábese que vos fenicios comercian co porto de Iria, entre outras cousas traen sal e viño, do porto as súas naves parten con estaño, cobre e ouro.
Iria é, sen dúbida una das pezas craves para entender a Gallaecia sueva. O seu destacado papel como centro urbano secundario e porto, xa desde época alto-imperial, vese referendado na tardorromanidad e, especialmente, nos séculos correspondentes ao reino Suevo, coa sede episcopal e a súa correlato de centro de poder articulador do territorio noroccidental do reino.
Suevos en Galicia
Iria comeza a ter importancia a mediados do século I d.C.
Iria foi unha cidade galaica, capital do país dos caporos do conventus iuridicus Lucensis da provincia Hispania Citerior Tarraconensis, situada na vía de Bracara Augusta a Asturica Augusta pola costa. Baixo Vespasiano, a través do Edicto de Latinidade do ano 74, transformouse en municipium, e tomou o nome de Iria Flavia.
Galicia na época romana
Foi elevada á categoría de cidade nos anos da dinastía Flavia (69-96 d.C.). Esta consideración tiña como consecuencia a aplicación do Dereito romano (Ius latinum) á poboación favorecida. Supoñía o primeiro paso cara á integración política e administrativa no Imperio romano.
A Iria romana estaba situada ao suroeste do convento lucense, cuxa capital administrativa era Lugo (Lucus Augusti), non moi lonxe da fronteira norte do convento bracarense cuxa capital era Braga (Bracara Augusta).
Coa construción dunha rede de calzadas que articularon o noroeste de Hispania, Iria intégrase como mansión da chamada Vía XIX do Itinerario Antonino, a principios do século III. Por mor da mellora das comunicacións terrestres, esta poboación vai converter no porto da cidade de Lugo e de todo o convento de Lucus Augusti.
Tense a considerar a Iria Flavia como o epicentro da “translatio xacobea”.
Segundo conta a tradición en Iria Flavia foi o porto no que desembarcou a nave que trasladaba o corpo de Apóstolo Santiago, desde o porto de Haffa, en Palestina. Dando lugar, en consecuencia, a ser tamén o punto de partida do seu traslado, por vía terrestre, ata Compostela.
Durante a Idade Media, durante a presenza visigoda, aproximadamente no século V d.C., Iria Flavia foi a cabeza dunha Sede Episcopal, coñecida en latín como “Locus Sancti Iacobi” (lugar de Santiago), dependente da Arquidiocese de Braga.
Nesa época, os seguidores do bispo Prisciliano de Ávila (ver a nosa publicación “Prisciliano, un mártir galego?”, estaban profundamente arraigados nestas terras. Para restaurar a ortodoxia católica nas marchas visigodas recuperadas do Reino dos Suevos (Galicia) nunha serie de campañas durante os anos previos ao 585, establecéronse en Galicia nove diocese, entre elas Iria Flavia.
Os primeiros escritos referentes á sede de Iria Flavia figuran no Cronicón Iriense. O Cronicón reflicte os feitos máis importantes sucedidos na prelatura desde o ano 561 ata o ano 1095 en que a cadeira episcopal trasládase a Compostela. Son 31 os bispos que entre estas datas ocuparon a sede de Iria Flavia.
A lista dos bispos de Iria presentes nos concilios e anotada noutras fontes comeza no século VI cun tal Andrés (segunda metade século VI). Non parece presentarse ningunha xustificación comercial ou política para situar un bispo en Iria Flavia, aínda que as escavacións identificaron un santuario de culto que data da segunda metade do século VI. As reliquias que foron identificadas con Santiago o Maior e que foron trasladadas a Compostela puideron determinar nun principio a localización da diocese de Iria, para controlar o lugar xa santificado.
En tempos de Diego Xelmírez, (cara ao ano 1100), bispo de Compostela, reconstruíuse a antiga igrexa Catedral, Santa María Andina, destruída nas incursións realizadas por Almanzor. A sede foi trasladada a Santiago de Compostela en 1095, sendo o último bispo de Iria, Arias Díaz. Podedes saber máis sobre o Gelmírez no noso post “Diego Xelmírez, bispo e señor de Santiago”.
Bispo Xelmírez
O traslado da sede non privou a Iria Flavia da súa importancia, aínda que a súa igrexa, a de Santa María, pasaría a detentar o rango de colexiata.
Doutra banda, a medida que se difundiu a lenda de que Santiago o Maior fixera proselitismo en Hispania, Iria Flavia pasou a ser considerada o primeiro lugar da súa predicación.
Co tempo, a Iria relixiosa foi cedendo a testemuña á Iria histórica.
No século XV, Padrón padeceu os avatares da “Revolta Irmandiña”, constituíndose na vila unha “Irmandade”, en 1467, que levaría á destrución da fortaleza da Rocha Branca en Iria Flavia -uno dos castelos máis fermosos do arcebispado- e da Torre Moucha, atalaia defensiva arrimada á igrexa parroquial.
Co paso do tempo, Iria Flavia foi perdendo relevancia, cedéndoa á capital do municipio, Padrón. Pero as dúas localidades permanecen e permanecerán unidas ligadas á chegada das reliquias de Santiago a terras galegas e á orixe da lenda e tradicións xacobeas.
Na actualidade Iria Flavia eu non ten un papel relevante en canto ao seu porto fluvial.
Cuestión non moi coñecida, entre decembro de 1937 e o abril de 1939, os terreos da antiga azucreira de Iria Flavia convertéronse nun campo de concentración polo que pasaron 3.000 prisioneiros da guerra civil española.
Arquitecturas de relevancia en Iria Flavia
A igrexa de Santa María de Andina. A primeira basílica da que hai constancia é de orixe suevo, construída entre a segunda metade do século V e a primeira da centuria seguinte. Foi destruída por Almanzor no ano 997 no seu razia contra Santiago. Nas inmediacións atopáronse unha serie de sartegos datados entre o século VI e o X, que pertencían a unha necrópole cristiá. Permanecen á intemperie, xunto ao muro sur da actual igrexa.
Aquel templo sería substituído por outro de estilo románico, edificado ao redor dos séculos IX e X. Sobre os seus restos levantouse outra igrexa gótica no século XIII.
Entre 1708 e 1714 volve levantar unha basílica nova, que chegou aos nosos días. É de planta lonxitudinal e tres naves, separadas por piares, con cruceiro e presbiterio, cuberta por bóvedas de aresta. Na fachada atopamos dúas torres ojivales graduadas e unha portada de estilo gótico, con tres arquivoltas semicirculares de arcos apuntados, sobre delgadas columnas lisas con capiteis de follas de palma recortadas e dobradas. No tímpano vemos unha Adoración dos Reis Magos. Aínda que cronoloxicamente gótico, o tímpano da antiga Colexiata de Iria Flavia acusa aínda trazos estilísticos propios do románico, como o recurso de presentar a María xerarquizada en canto a tamaño como personaxe principal da escena.
Encima da porta principal hai o escudo da sede iriense, e un baixo relevo onde se observa á Virxe co Niño e ao apóstolo Santiago axeonllado, e ao redor a lenda “Cabildo de Yria”.
Posúe dúas capelas: o ao lado sur, datado no século XVII, coñecida como a Capela do Bispo de Quito, e o ao lado norte do XVIII, denominada Capela do Sagrario, dedicada á Virxe de Belén.
O atrio de entrada á igrexa está cuberta de laxas e lápidas de antigos cóengos e sacerdotes.
Nas paredes, tanto interiores como exteriores localízanse unhas interesantes cruces céltico-templarias, con catro modelos diferentes. Considérase que chegaron a ser 27, aínda que ata hoxe en día só chegaron 13.
No ano 1851 a Colexiata foi suprimida quedando o templo como parroquia.
Fronte á fachada sitúanse as casas dos cóengos, construídas en sólida cantería do século XVIII. Actualmente no seu maior parte son sede da Fundación Camilo José Cela, ilustre escritor padronés (1916-2002), que recibiu o Premio Nobel de Literatura en 1989. Os seus restos descansan no emotivo cemiterio de Adina contiguo á Colexiata.
Moi preto atópase casa-Museo de Rosalía de Castro, última residencia da poetisa e lugar do seu falecemento. (Ver o noso post “Rosalía de Castro. Símbolo da cultura galega”).
A restaurada Casa dous Capeláns que actualmente alberga o museo de Padrón, s. XVIII.
Doutra banda, é sabido que os terreos que rodean a igrexa de Iria Flavia foron utilizados desde tempos antigos como lugar de enterramento e así o demostran vestixios arqueolóxicos de época romana e sueva. Os sartegos antropomorfos que hoxe ocupan o atrio, datados do século VI.
O actual cemiterio conta entre os seus muros con dous cruceiros e catro oliveiras centenarias que forman parte do Catálogo de Árbores Senlleiras de Galicia.
En canto aos castros prerromanos, na área de Iria Flavia localizáronse ata trece. No municipio de Padrón localízanse cinco:
- Castro de Iria, situado na meseta, de vinte e dous metros de altitude, no camiño desde o cemiterio de Adina cara a Arretén. A súa forma era circular e medía setenta e cinco metros de diámetro, as pallozas dous metros. O peche efectuábase con muralla de cinco metros de altura e parapetos no outro lado. Non tiña foso.
- Castro d’Arretén, na metade do traxecto entre o cemiterio de Adina e Arretén, a cincuenta metros do anterior sobre unha meseta en declive suroeste a trinta metros de altitude. A súa forma era circular, e o diámetro era de setenta metros, fortificado con grandes rocas naturais e pequenos monólitos cravados en terra. O peche foi realizado mediante muralla de terra de medio metro de anchura procedente da parte central, os parapetos estaban revestidos de pedras por ambos os lados diante da muralla, na porta había pedras labradas redondas e en cubos.
- Castro de Barco, localizado a dous quilómetros de Padrón estrada a Puente Vexa. A súa forma era de polígono irregular e cento setenta metros de diámetro. O peche era mediante muro de pedras e muralla de terra, de seis metros sen parapetos. Diante tiña un foso de tres metros de ancho e un de profundidade, o descenso cara ao río servía de terraplén.
- Castro Valente, a cinco quilómetros ao Nordeste de Iria, entre as aldeas de Confurco e Barcala. Conserva unha boa parte da súa muralla de dous metros e medio de ancho, robusta fortaleza que puido ser campamento romano, de feito hai un ara no centro.
- Castro da Rocha, en terras de Padrón pero alén do río Ulla.
Nos arredores localizamos o restantes oito castros, tres no municipio de Pontecesures, o castro de Cessuris en Requeixo, o castro de Porto en Campaña e o castro de Cortinallas na cima do monte de Porto. No municipio de Rois, outros tres castros, o castro de Socastro na parroquia de Hergobo, o castro de Picadizo na parroquia de San Xoan de Buxán e o Castro de Oín na parroquia de Santa María de Oín. No municipio de Dodro coñécense dous castros, o castro de Traxeito preto de Pexegueiro e o castro de Imo, na parroquia de San Xoan de Laíño.
Lendas e Iria Flavia
Recollemos tres.
- A chegada do Apóstolo Santiago a estas terras:
Ao Apóstolo Santiago correspóndelle predicar no Finisterrae, fin da terra ata entón coñecida, o Apóstolo era pescador e estaba afeito navegar. Emprende a viaxe desde Jaiffa ata Tiro e Gadir, Cadiz, en nave fenicia, desde alí por mar chega ao porto de Iria. Iria é terra pagá con templo dedicado á deusa Isis, o Apóstolo predica o Reino de Dios durante sete anos nas rocas do monte Santiaguiño. En Feitos dos Apóstolos (12,2) continúa o relato da vida do Apóstolo, o rei Herodes Agripa I ordena o seu encarcelación, acusado de axitador, a sentenza condénalle a morrer decapitado. Segundo a tradición Atanasio e Teodoro embalsaman o corpo e con algúns obxectos do Apóstolo parten cara a Jaiffa. Os discípulos cruzan o Mediterráneo a bordo de “a barca dá pedra”, non era unha barca de pedra senón dedicada a transportar pedra, mineral de estaño. Bordean a costa e entran pola desembocadura do Ulla ata o porto de Iria. A barca é amarrada ao “pedrón”.
- O descubrimento dos restos do Apóstolo Santiago en Iria Flavia:
O relato do descubrimento en terras de Iria Flavia dos restos de Santiago Apóstolo e os seus discípulos, recibe o nome de Inventio. No ano 813 o eremita Pelagio oficia o culto divino aos moradores de San Fiz de Solovío, preto da Maía. En noites sucesivas observa unhas luminarias sobre un alto carballo, ao achegarse por curiosidade, escoita cánticos espirituais. Pelagio pon en coñecemento, destes estraños sucesos, ao bispo de Iria Flavia, onde pertence o lugar, Teodomiro, quen acode acompañado dos seus sacerdotes para comprobar os feitos, ordena cortar a maleza ata chegar a un edificio en ruínas, nunha cova atopa un enterramento romano do século I, o bispo atribúe a tumba ao Apóstolo Santiago e os seus discípulos.
Alfonso II o Casto, rei asturiano recibe a comunicación do achado, ponse en marcha cara a Liberum Donum, Libredón e sobre o sepulcro ordena construír unha igrexa, tamén se informa ao emperador Carlomagno e ao Papa León III, a través dunha bula o Papa informa do descubrimento á humanidade.
- A lenda do 28 bispos
Hai unha tradición que outorga á diocese iriense a condición de fundación apostólica, é dicir, sería instaurada durante a predicación nestas terras do apóstolo Santiago, alá polo ano 40 da nosa era. Para encher o período de tempo que vai ata o bispo Andrés (s. VI), o primeiro coñecido, créase, en tempos de Gelmírez, a lenda dos 28 bispos. Estarían enterrados na igrexa de Iria e a súa identidade corresponderíase cos prelados daquel descoñecido período.
E finalizamos coa esperanza de que esta publicación resultouvos e se así foi pedímosvos que pulsedes o botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche, de xeito grautito, á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
https://m.arteguias.com/catedral/colegiatairiaflavia.htm
https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/2016/03/santa-maria-de-iria-flavia-padron.html
https://xacopedia.com/Iria_Flavia
