As murallas romanas de Lugo

Entre o amplo e rico patrimonio que podemos atopar en terras galegas, un dos exemplos máis impresionantes está formado polas murallas romanas de Lugo.

A cidade de Lugo é unha cidade, da provincia do mesmo nome, en terras de Galicia. Está moi próxima (apenas uns 100 quilómetros) ás cidades da Coruña e Santiago de Compostela.

 

Un pouco de historia…

En primeiro lugar hai que dicir que a muralla de Lugo constitúe unha mostra da evolución histórica desta cidade, constituíndo en primeiro lugar un testemuño de primeiro nivel sobre a civilización romana.

Os romanos atoparon ouro en Lugo, aínda que a cidade entón chamásese Lucus Augusti. Era o ano 25 antes de nosa era cando o imperio instalouse neste lugar estratéxico nun outeiro abrazado polos ríos Miño e Chanca. A cidade de Lugo foi fundada polo maxistrado romano Paulo Fabio Máximo por orde do emperador César Augusto (primeiro emperador do Imperio romano no ano 13 a.C) co fin de anexionar aos seus dominios o noroeste da península Ibérica ao imperio Romano.  Lugo foi a capital dun do tres conventos xurídico de Roma, xunto con Astorga e Braga, que conformaban a provincia de Gallaecia, e que alcanzaba até o río Douro. Esta cidade desempeñou un papel capital nunha rexión por aquel entón moi rica en ouro que Roma explotou, até o esgotamento, en beneficio do tesouro imperial.

T

Tardaron aínda tres séculos, pero ante a considerada ameaza bárbara, a cidade comezou a rodearse dunha muralla de pedra que, extranamente, protexería zonas habitadas pero tamén terreos baldíos, mentres que algúns andurriales da vila quedaron fóra do seu manto. É un dos misterios non desentrañados do fabuloso muro. A lenda di que os romanos construíron a muralla para protexer non unha cidade senón un bosque, o Bosque Sacro de Augusto, en latín Lucus Augusti, de aí o nome de Lugo. Esta crenza fundaméntese en que “Luc” era o termo co que se designaba un bosque sacro e crese que o nome da cidade é unha derivación do termo. Hoxe o bosque é un misterio, pero a muralla segue en pé.

Estamos pois falando dunha fortificación militar de orixe romana, que se remonta ao século III, cando foi construído para defender o corazón de Lucus Augusti dos ataques bárbaros.

Aínda que non é o único recinto amurallado deste tipo que podemos atopar enterras españolas, se se pode afirmar que as murallas de Lugo son o mellor conservado de entre os da súa época. Cunha lonxitude que superar os dous quilómetros, por certo totalmente aptos para un agradable paseo, abarca unha superficie de case 35 hectáreas. A anchura media é de uso 4,2 metros, alcanzando os 7 metros de altitude nalgúns puntos. En canto á altura, falamos de tramos entre os 8 e os 12 metros. En todo caso, ningunha cidade europea poida presumir de tal construción arquitectónica, e a única do mundo, das súas características, co seu perímetro completo.

A pesar das reformas sufridas despois de dezasete séculos de historia, o seu aspecto e trazado orixinais, baseados nas directrices de Vitrubio, mantivéronse inalterados. Constitúen por este motivo o mellor exemplo vivo de fortificación do baixo Imperio romano, coa súa planta rectangular de ángulos redondeados e os seus máis de setenta cubos ou torres, construídos en laxes de lousa, granito e outros materiais locais, sendo o seu núcleo de morteiro fabricado con terra e pedra solta cementada con auga. O interior está recheo dun morteiro composto de terra, pedras e guijarros cementados con auga. Estímase que a súa construción foi un único proxecto que terminou de realizarse sobre finais do século III ou a primeira metade do século IV.

O trazado das construción defensiva está envolvido no misterio, aínda ninguén acerta a entender por que deixou fose importantes núcleos residenciais da antiga cidade á vez que protexía zonas deshabitadas.

Ademais da ameaza bárbara, a situación e importancia estratéxica da cidade aconsellaron a súa construción. A propia localización da cidade, ben resgarda o estar no alto dun pequeno outeiro e rodeada por unha banda polo río Miño e polos outros polos arroios Intre, Paraday e Chanca. A muralla protexeu á cidade do vento frío do norte.

Esténdese por unha orografía irregular, máis alto ao noroeste e en descenso cara ao sueste. A forma é cuadrangular, con vértices suavizados.

 

As torres

Na muralla atopaban cabida oitenta e cinco torres. Delas 60 de planta circular e 11 cuadrangular. Destas torres defensivas -torres onde eran colocados os vixías encargados de advertir a presenza de forzas estrañas; quedan preto de corenta e seis que se conservan en moi bo estado mentres trinta e nove están en peor estado de conservación. As torres están colocadas de tal maneira que non existan ángulos mortos. A distancia entre unha torre e a outra adoita variar entre o seis e o trece metros.

Os restos da torre chamada A Mosqueira fan supor que cada unha das torres, ou cubos, tiña en orixe unha estrutura superior que contaba, polo menos, con dous pisos. Estes pisos tiñan grandes ventás onde se estima que se situarían armas defensivas como ballestas, onagros ou escorpions. Quedan útiles seis das escaleiras orixinais encaixadas na parte interior do muro para acceder á parte superior de leste, aínda que os arqueólogos cren que cada unha das 85 torres orixinais tería unha escala similar.

 

As portas

A muralla conta, ao longo do seu perímetro, con dez portas, das que cinco datan da época romana, e as outras cinco foron agregadas entre os anos 1853 e 1921.As portas de madeira que permitían pechar o acceso permaneceron, con máis ou menos intensidade, até o século XIX.

En tempos medievais as portas foron un instrumento moi útil para cobrar a peaxe de quen querían entrar ao corazón da cidade e refuxiarse durante a noite, cando a vila romana pechábase até o amencer para evitar no posible a delincuencia.

 

O cinco portas orixinais coñécense na actualidade como Porta Miñá, Porta Falsa, Porta Nova, Porta de Santiago e Porta de San Pedro.

• A Porta Miñá é nomeada popularmente como porta da Carmen, dada a proximidade da Capela dedicada a esta Virxe. Tamén foi denominada como Porta Minei ou Mineana. É a porta de orixe romana que se conserva con menos modificacións. Ten 3,65 metros de ancho. Atravesando a porta, atoparemos unhas escaleiras que nos permiten subir á Muralla. A súa obra é en bóveda de canón e arco de medio punto. Está gorecida por dous torreóns e ten un recinto destinado a corpo de garda (que se usou como capela durante algún tempo). Grazas á crise económica do municipio en 1870, librouse de ser derrubada.Por Porta Miñá íase cara ao río Miño (de aí a súa denominación) e a Iria Flavia. O Camiño Primitivo a Santiago deixa atrás a cidade ao saír por esta porta.

• A Porta Falsa é unha das antigas portas romanas da Muralla, era coñecida como Porta da Fenda aínda que moi modificada. Pechada seguramente durante a Idade Media, abriuse no século XVII ao instalarse na actual praza de Ferrol o Hospital de San Bertomeu, antes situado na praza Maior. Por esta porta entraban e saían os correos durante moitos anos foi a máis próxima ao camiño da Coruña, sede da Capitanía Xeral e da Audiencia. Xa no século XX péchase ao tráfico e dótase dun acceso con escaleiras. O ancho é de 3,45 metros, o alto até a clave é de 5,65 metros e até o adarve, de 11,50 metros. Atravesando a porta, á esquerda atoparemos unhas escaleiras que nos permiten subir á Muralla. Pola Porta Falsa íase cara á costa ao porto de Lucus Asturum, Lugo de Llanera.

• A Porta Nova. De época romana, era a saída da cidade cara a Betanzos. Até a construción en 1854 da Porta de San Fernando foi a principal vía de comunicación de pártea norte da cidade. Na época medieval fixose de novo e é mencionada na documentación do século XII como Porta Nova. Por a Porta Nova enlazábase con Brigantium, Betanzos. A porta actual data do ano 1900, dado que a anterior estaba en estado ruinoso e ameazaba a seguridade dos viandantes. Para a construción desta porta nova houbo que derrubar un cubo da Muralla. Mide 4,60 metros de ancho, a altura até a clave é de 8 metros e o alto até o *darve mide 8,95 metros. Atravesando a porta, á dereita atoparemos unhas escaleiras que nos permiten subir á Muralla.

• A Porta de Santiago existía xa en época romana e está totalmente modificada. Coñécese desde o século XII como porta do Postigo (Posticu ou Porticu), e en galego d Pexigo ou Pexigu. Todos estes nomes están relacionados coa existencia dun postigo encadrado dentro dunha porta máis grande. As súas dimensións son, 4,15 x 5,50 metros e até o adarve 6,90 metros. En tempos de pestes era a porta que permanecía aberta e tiña unha ponte levadizo. Foi unha porta privada, xa que pertenceu á Igrexa e foi empregada até 1589 polos cóengos e os seus serventes co fin de acceder ás hortas. Esta porta era a única que permanecía aberta en tempos de peste. Foi ensanchada en 1759 polo Bispo Izquierdo e Tavira para facilitar a entrada de carruaxes. Ten un fornelo no que se colocou unha imaxe de Santiago Matamouros e na parte inferior o escudo de armas do Bispo Izquierdo. Cando se accede ao recinto histórico por esta porta o viaxeiro atópase coa maxestuosa Catedral de Santa María.

• A Porta de San Pedro xa existía en época romana. Tamén en época medieval é coñecida como Porta Toledana ao estar situada ao final do camiño procedente de Castela, empregado sobre todo por mercadores toledanos que comerciaban na cidade. Nesta mesma época tamén se lle coñecía como Porta de Sancti Petri. Situada nunha vaguada, mide 3,70 metros de ancho e uns 4,85 metros de altura até a clave. A decoración atópase no exterior da porta, por ser unha porta principal de entrada. Hoxe en día aínda se ve un frontón triangular co escudo da cidade, e unha cartela oval coa inscrición do ano de reconstrución da porta. Pola porta de San Pedro entraban as calzadas XIX e XX, procedentes de Asturica Augusta, actual Astorga e Braccara Augusta, actual cidade de Braga en Portugal. Esta porta foi e segue sendo a entrada á cidade para os milleiros de peregrinos que se desprazaban até Santiago de Compostela na Idade Media a través do Camiño Primitivo. Por aquí tamén se sae ao Camiño Real de Castela cara a Astorga. Atravesando a porta, atoparemos unhas escaleiras que nos permiten subir á Muralla. Na Porta de San Pedro hai unha tradición moderna bastante arraigada entre os lucenses e os visitantes. Desde o adarve pode contemplarse unha escultura tallada na pedra de San Pedro portando unha bandexa nas súas mans. Dise que se pides un desexo e lanzas unha moeda, cumprirase no caso de que a moeda quede na bandexa. Outras lendas urbanas sinalan que se tiras a moeda en compañía doutra persoa, estaredes sempre xuntos.

 

En 1837 realizouse a construción do chamado Reduto Cristina construíuse un baluarte defensivo para a localización de artillaría entre a porta do Bispo Aguirre e a torre da Mosqueira. Realizouse por motivo das Guerras Carlistas partidarios de Carlos María Isidro de Borbón  chamado Carlos V e os seus descendentes, e os liberais, partidarios de Isabel II de España coñecida pola Raíña Castiza. Esta construción foi bautizada como reduto de María Cristina en honra á raíña Rexente, María Cristina de Borbón, nai de Isabel II de España.

 

Entre 1853 e 1921 abríronse outro cinco portas por necesidades da expansión da cidade, do dez portas existentes, seis son peonís e catro permiten o tráfico rodado: en 1853 a Porta Pincipe Alfonso; en 1875 A Porta da Estación, en 1888 a Porta do Bispo Izquierdo, en 1894 a do Bispo Aguirre e en 1921 a do Bispo Odoario.

• A Porta de San Fernando foi a primeira das portas modernas. Abriuse en 1854 no lugar onde estaba a chamada Fenda, por onde entraba na cidade o acueduto de orixe romana. En 1858, con motivo da visita de Isabel II e os seus fillos, déuselle o nome de Porta do Príncipe Alfonso, en honra do futuro Alfonso XII. En 1962 refórmase, debido a toda a poboación que se instala no norte da cidade e a dificultade do tráfico, e decídese ensanchar a porta derrubando os edificios arrimados á Muralla no seu parte exterior, catorce anos despois. As súas medidas son, 12,5 metros de ancho, 7,50 metros de alto. Ten unha bóveda de corno de vaca, ou de paso oblicuo. É un dos principais accesos á cidade vella e permite o paso de vehículos e peóns á vez.

• A Porta da Estación abriuse a petición dalgúns veciños como consecuencia da necesidade de comunicar a cidade coas vías do ferrocarril. En 1921 ampliaríase aínda máis, nunha obra que supuxo a derriba da primeira porta e a construción da actual. É de arco carpanel e ten encostados dous recintos que serviron como fielatos. A escaseza de elementos ornamentais responde á precaria situación económica, debido ás deficiencias orzamentarias provocadas pola Primeira Guerra Mundial. A súa anchura é de 10 metros, a súa altura até a clave de 8 metros e até o adarve de 9 metros. Atravesando a porta, atoparemos á dereita unhas escaleiras que nos permiten subir á Muralla.

• A Porta do Bispo Izquierdo. Con motivo da inauguración do novo cárcere en 1887, fíxose necesaria a apertura desta nova porta para facilitar o cambio de garda e o acceso ao xulgado. Déuselle o nome de Porta do Bispo Izquierdo en honra dun dos benefactores da cidade. Tamén coñecida como Porta do Cárcere, foi a terceira porta que se abriu durante o século XIX. Mide 4,32 metros de ancho, a altura até a clave é de 7,15 metros e até o adarve, de 8,10 metros. Atravesando a porta atopamos a praza de Campo Castelo, onde hai unhas escaleiras de acceso á Muralla.

• A Porta do Bispo Aguirre é a cuarta porta aberta no ano 1894. A súa apertura débese ao desexo de facilitar a comunicación co novo seminario, construído por orde do Bispo Aguirre, e co antigo cemiterio. Situada nunha ladeira, mide 10 metros de ancho, a altura até a clave é de 8,15 metros e até o adarve, de 9 metros. Na súa construción derrubáronse dúas torres da muralla que contiñan lápidas romanas.

• A Porta do Bispo Odoario. En 1921 con motivo da colocación da primeira pedra do Hospital de Santa María. O alcalde Anxo López Pérez ordenou dinamitar a Muralla para abrir a porta, pero fíxoo sen permiso. Cinco veciños denunciaron contra o Concello. Este feito provocou que o 16 de abril dese ano o Estado declarase Monumento Nacional á Muralla de Lugo, co fin de dotala de máis protección. A nova porta finalizaríase finalmente en 1928. Mide 12 metros de ancho, a altura até a clave é de 9,10 metros e até o adarve, 10 metros.

 

O acceso ao adarve, o muro da fortaleza, realizábase mediante escaleiras embutidas nos muros das torres. Estas escaleiras eran dobres, de patrón imperial. Hai rastro de 16 destas construcións.

En 1962 acháronse os primeiros vestixios da existencia destas escaleiras de acceso ao adarve, pero estaban totalmente cegadas por desperdicios e terra. Coa posta en marcha do Plan Integral da Muralla rehabilitáronse. Estímase que había unha escaleira por cada torre.

As escaleiras non chegaban á altura do chan. Para acceder ao primeiro chanzo había que utilizar escaleiras móbiles. Isto permitía, en caso de necesidade, illar a muralla retirándoas.

Na actualidade accédese mediante seis escaleiras exteriores aos muros (Campo Castelo, Praza do Cantiño, Porta dá Estación, Porta Falsa, Porta Nova e Porta Miñá) e unha rampla (Porta de Santiago) construídas a partir do século XVIII.

 

Pero unha muralla é, ante todo, unha estrutura defensiva e como tal ten que contar co seu correspondente foso e intervallum. Así, a estrutura defensiva que conformaba a muralla estaba formada por:

• O foso está situado a uns 5 metros das torres e tiña unha anchura de 20 metros e unha profundidade de 4 metros. Na actualidade só quedan vestixios do mesmo non é un foso continuo, senón que está formado por diversos tramos independentes con encontros axustados.
• intervallum era un espazo entre a muralla e as edificacións urbanas. Percorría toda a lonxitude da mesma, Co paso do tempo este espazo foi sendo ocupado por edificacións. A mediados do século XX había máis de 30 edificios encostados á muralla, invadindo o intervallum.

 

En canto á súa finalidade, hai que lembrar que a muralla non só era un elemento defensivo. Tamén servía para delimitar o foro e con el os impostos da cidade. Nelas cobrábase o imposto de portazgo e realizábase o control das persoas que entraban e saían do recinto.

 

A historia posterior dinos que…

Baixo o dominio dos suevos e visigodos Lugo foi perdendo poboación. Alfonso I de Asturias tentou frear esa perda de poboación, pero non foi até despois da súa conquista aos musulmáns no ano 998 foi atacada por Almanzor, caudillo do Califato de Córdoba que derrubou un dos lenzos aínda que non alcanzou a conquistar a urbe.

Como anécdota, dise que no ano 460 cando os Suevos, ao mando do seu caudillo Hermerico, entraron a sangue e lume á cidade, os lucenses deixaran as portas da Muralla abertas pola Pascua. Foi un erro humano, non arquitectónico, de alí vén a frase: “fixéronnos a Pascua”.

No século XVI comezáronse a construír vivendas nos ocos entre as torres pola parte exterior propiciando o crecemento ultra muros da cidade.

O 16 de abril de 1921 a muralla foi declarada Monumento Nacional, por mor da apertura dun oco nun dos seus lenzos para a construción dunha das portas. En 1971 iniciouse o plan coñecido como Operación Muralla Limpa, que tiña como obxectivo librar ao monumento de todas as edificacións encostadas á súa paramento exterior.

Foi declarada Patrimonio da Humanidade pola Unesco no ano 2000, ao tratarse dunha das únicas mostras de muralla romana de grandes dimensións que se conserva fóra de Roma.

A muralla de Lugo está hermanada, desde o día 6 de outubro de 2007 coa Gran Muralla Chinesa de Qinhuangdao.

 

A nosa recomendación…

Nós percorremos estas murallas en numerosas ocasións, e animámosvos a que vos despracedes para coñecer esta fermosa cidade e o seu gran patrimonio. Pasear por encima das murallas de Lugo é como facelo por encima da historia, é dalgunha maneira, sentirse transportado no tempo uns dous séculos atrás.

E aínda que, coñecer as murallas é suficiente pretexto para penetrarse nesta cidade, tamén hai máis motivos: coñecer as termas romanas, que se atopan fóra das murallas da cidade (no Hotel Balneario de Lugo), achegarse ao Museo Provincial, sito no antigo Convento de San Francisco. Tamén explorar o casco antigo, que acolle unha gran variedade de edificios de arquitectura barroca, gótica e romana.

 

Visitar a Catedral de Santa María, construída orixinalmente no século XII, de estilo románico e gótico, pero con engadidos como a súa grandiosa fachada neoclásica; visitar igualmente a Casa dos Mosaicos, antigo morada dun rico romano asentado nesta cidade, podendo gozar da fermosura da “Domus Oceani”, mosaico romano orixinal; numerosas igrexas, como a igrexa e o mosteiro de Lorenzana, a capela do Carmelo, a igrexa de Santo Domingo, a igrexa de San Roque e a igrexa de San Pedro.

 

 

O museo Domus de Mitreo alberga as ruínas dunha antiga Domus dun ceturión romano, onde se daba culto ao Divos Mitra. No flanco nororiental da cidade vella consérvanse os restos do acueduto romano, visibles grazas a un pavimento de vidro.

 

Gozar da espectacular festa de recreación da época romana que supón Arde Lucus (neste enlace podedes atopar, a título deexemplo, a programación de actividades que engloba: Programa de actividades Arde Lucus 2019), na segunda quincena do mes de xuño, coas súas impresionantes actuacións de circo romano, desfiles, venda de escravos, mercado, contendas, ambientación e miles de participantes ataviados ao uso romano ou castrexo.

E desde aquí coñecer a Ribeira Sacra, gozar das xentes e gastronomía galega, empaparse do patrimonio natural, cultural e artístico que tan presente atopamos sempre nestas terras.

 

Libro recomendado

 

Referencias:

La muralla de Lugo. Patrimonio de la Humanidad. De De Abel Vilela, A. e outros

Lugo y su muralla. Trapero Pardo, J.

Patrimonio Cultural de la Humanidad en España. De Casas, N.

www.asturnatura.com

www.turismo.gal

www.es.unesco.org

www.artehistoria.com

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2021/04/15/cien-anos-dia-cambio-historia-muralla-romana-lugo/00031618506460994372656.htm