Na liña dalgunhas das nosas publicacións, hoxe volvemos abordar o mundo mitológico galego. Imos falarvos do Nubeiro, o xenio das tormentas.
En Galicia a este tipo de seres ou xenios tamén se lles coñece co nome de tronantes ou tempestarios, e son os protagonistas de múltiples historias e lendas.
Como sabemos as lendas confórmanse normalmente cunha raíz telúrica, misteriosa e romántica. En moitos casos unidas ás sociedades prerromanas, que no caso de Galicia concretaríase na sociedade celta.
No mundo celta a supervivencia dependía case por completo da gandería e a agricultura, as oscilacións do clima seguíanse con preocupación. Unha saraiba a destempo podía acabar en media hora cos alimentos de todo un ano. Por iso é polo que a crenza nos Nubeiros, uns trasgos que manexaban desde o ceo ao seu antollo e capricho as choivas e tormentas, prendese rápido entre as xentes sinxelas do campo.
Xa en tempos da cristiandade críase que os Nubeiros eran en realidade pequenos demos expulsados do ceo por San Miguel que buscaban vinganza e aproveitaban a menor ocasión (un remuíño de area ou un tornado) para impulsarse e subir ás nubes, para desde alí amolar aos homes manexando ao seu antollo o clima.
A mitoloxia galega
Os que coñecen as terras de Galicia saben da beleza das súas paraxes, coas fermosas fragas cheas de carballos, acivros e castiñeiros, sucados por ríos que xeran contraluces cheas de encanto e facilitan o desenvolvemento da imaxinación.
A mitoloxía de Galicia é o conxunto dos mitos máis ou menos relacionados (ou mesmo sen conexións entre eles), relatos que forman parte da cultura galega. Pódese obter a través de discursos, narracións ou expresións culturais de orixe sacra, que posteriormente foron secularizados, e discursos relacionados con esta cultura nun momento determinado ou unha serie de crenzas de carácter imaxinario.
Os mitos son relatos baseados na tradición e a lenda creados para explicar o universo, a orixe do mundo, os fenómenos naturais e calquera outra cousa para a que non hai unha explicación simple.
Con todo, non todos os mitos teñen que ter este propósito explicativo. A maioría deles están relacionados cunha forza natural ou deidade, pero moitos son simplemente historias e lendas que se transmitiron oralmente de xeración en xeración.
Quen son os Nubeiros?
Parece ser o lexítimo descendente de antigos cultos animistas dedicados aos hacedores de tormentas, o que reforza a súa orixe ancestral e o seu papel primordial na cosmogonía galega.
Os Nubeiros son unha especie de trasgo, resentido, con bastante mal humor e ao que se lle fai responsable da luvia e o mal tempo, segundo o acervo cultural galego.
Falamos por tanto, segundo a mitoloxía galega, dos seres causantes dos fenómenos naturais, pois manexan ao seu antollo as nubes, podendo provocar tormentas, choivas, raios e tronos, arruinando así as colleitas e os días de festa.
Este ser misterioso e poderoso, ás veces é descrito como un xigante que moura nos ceos, e adoita vestir ataviado con peles, en xeral de cor negra, e que sae das ferrerías cabalgando polos ceos, cargado de tronos, e que o seu antollo provoca temporais de choiva e saraiba.
Adóitaselles representar como xigantes barbudos e peludos, co rostro ennegrecido por mor dos raios. O seu aspecto adoita ser descoidado, desaliñado e mesmo andrajoso. Como calzado utiliza zuecas de madeira, que lle axudan a provocar o estrondo das tormentas.
Aínda que noutras zonas de Galicia adopta a aparencia dun home pequeno, co corpo cuberto de pelo e un rabo longo e retorto.
As súas xornadas inician cedo polas mañás, cando sae a “facer a trona”, provocando tormentas no ceo. Logo, a media noite, regresa á súa morada portando algúns lagartos e culebras.
Curiosamente, a pesar do seu poderío, o Nubeiro é coñecido por ser olvidadizo, deixando que as nubes o arrastren dun lugar a outro con relativa frecuencia.
De cando en vez baixa á terra para ver o resultado das súas fazañas. Nesas ocasións, o xigante das nubes busca refuxio nas casas e cabanas que atopa ao seu paso.
As tormentas, os tronos e os lóstregos son asociados ao Nubeiro, e tamén se lle vincula coa néboa e os aludes, aínda que este último fenómeno non é tan común no seu dominio.
Os nubeiros, para elevarse ata as nubes, utilizan tres procedementos: o meco, a polvoriña e a fumieira:
- O meco, é un remuíño de vento provocado mágicamente ao que se agarran para subir ata as nubes.
- A polvoriña, que consiste en xuntar po e ouriñar nel. Fórmase un remuíño que sobe ao Nubeiro ata o ceo.
- A fumieira, o método máis laborioso. Búscase o buraco dun topo, faise lume nel, o tronante íspese e o fume sóbeo ao ceo.
Os Nubeiros gozarían arruinado coas súas tormentas, lóstregos e tronos as mellores romarías, festas e feiras.
Crese que os Nubeiros estudan as súas artes máxicas na Cova de Salamanca, onde son aprendices de demos e compañeiros de escoleres e nigromantes.
Existe a crenza de que en Salamanca existían dúas grandes institucións de ensino: a Universidade e a cova. Na Universidade impartíanse as clases regulares, pero na cova os coñecementos eran impartidos por demos e de alí saían Nubeiros, escoleres e nigromantes oficialmente titulados.
Parece ser que os estudantes asistían con máis ganas e con máis entusiasmo ás clases impartidas nesta cova que ás propias aulas da universidade.
Na Cova de Salamanca terminaba o curso o día de San Juan. Os alumnos non pagaban, pero o demo, en premio, quedaba co último en saír da clase. As autoridades de Salamanca ordenaron tapiar a entrada da cova. Foi inútil, pois a escola segue aberta.
Estes escoleres non son Nubeiros propiamente devanditos, senón que son humanos que aprenden a escura arte de provocar os tronos e as tormentas na Cova de Salamanca. Por mor de profundar neste tipo de estudos, dise que se volven uns pouco tolos e tamén que adquiren a capacidade de levitar.
Móvense libremente pola península disfrazados de esmoleiros, para practicar a súa arte sen perigo.
Aos escoleres chámaselles tamén esculeres ou estruleques. En Portugal, con todo, coñéceselles como escolarao dás nuvens.
Como ocorre con outros personaxes do panteón mítico, suponse que o seu estado constitúe unha especie de privilexio na execución do mal; mal que, por outra banda, ten acoutados os seus límites como demostran os versos:
Tente, trono, tente en ti,
Que Deus manda máis ca ti
Nubeiro, ruta Monte Viso
Como desfacerse dos Nubeiros?
Para desfacerse dos Nubeiros o mellor é tocar as campás de la Iglesia. Foi crenza común desde tempos moi antigos que as campás apartan ás tormentas. Facelas soar cando se achega unha tormenta foi costume no noroeste peninsular e en León practicamente ata día de hoxe. Estes toques especiais de campá desagradan moitísimo aos Nubeiros, e mesmo poden provocar que caian das nubes.
Este costume de carácter eminentemente cristián, pero con posibles orixes páganos, conxugábase coa interpretación da seguinte cantiga:
Tanguen os cregos a campá,
Pra escorrentar ó Nubeiro,
Ben eles sudan… pra encher,
Pra todo o ano, o granceiro.
Co tempo, este costume de facer soar as campás para facer fuxir aos Nubeiros asociouse á festa de Santa Brígida, que se celebra a noite do 31 de xaneiro ao 1 de febreiro. Nesa ocasión, de novo dobraban as campás e os mozos batían palmas e facían soar cacharros e tambores. Todo co mesmo fin: asustar aos pequenos diablejos ou Nubeiros. Esta festa ten un enorme parecido coas festividades de Irlanda, Escocia e a Illa de Mann.
Curiosamente, esa data, a noite do 31 de xaneiro ao 1 de febreiro coincide coa data en que tiña lugar o antigo festival celta do Imbolc, un dos catro principais festivais do calendario celta, asociado co ritual da fertilidade. Esta festa cristianizaríase, colocando o patronazgo da data, tal e como se dicía antes, baixo Santa Brígida.
Durante as festas de imbolc en España, estes grupos de mozos (que poderían ser similares aos männerbünde germánicos), disfrazábanse de animais e tras nomear un “Rei” desa festividade, ían polas aldeas simulando ser eles mesmos espíritos rebeldes. Isto consistía en entrar nas casas, perseguir ás mozas do poboado, facer grandes ruídos, e facer pequenos furtos de alimentos e agasallos.
En toda a xeografía galega podemos atopar festas similares, como a dos campaneiros e cigarrons, co fin de promover a fertilidade da terra e escorrentar os espíritos malignos.
Tipos de Nubeiros
Ademais das variantes que atopamos noutros territorios, e que abordamos no capítulo seguinte deste artigo, podemos falar de varios tipos de Nubeiros:
- O Nubeiro Trasno. É un home pequeno, cuberto de pelo, con longa cola e retorta, que gusta de asentarse en grandes. Sería o causante das tormentas de verán.
Este tipo de Nubeiro atopámolo na Comarca de Ulloa, na provincia de Lugo, concretamente en terras do municipio de Palas de Rei.
- O Nubeiro con lanzas. É un home que anda armado con coitelos e lanzas, reclamando o trigo e os cereais que atopa alá por onde pasa.
Aparece nas zonas de Terra Chá, na provincia de Lugo, concretamente no municipio de Abadín.
- O Nubeiro xigante. É un ser de aspecto forte e corpulento, vai vestido con peles negras. Dise que ás veces baixa desde as nubes, á terra, para ver o resultado das súas fazañas ou cando se esquece de descargar a choiva dalgunhas nubes, ou para pedir asilo nunha casa ou choza despois de perder algunha nube
- A Nubeira. Refírese aos casos nos que o Nubeiro é unha muller. Provoca unha choiva moito máis intensa. Tamén se lles chama “meonas”.
Algúns nubeiros singulares, nomeados na tradición oral galega son:
- Eusebio de Meira. Era Nubeiro que se encargaba de cobrar as rendas nos lugares do Marqués de San Martiño, na comarca lucense de Vilalba. Para reclamar os pagos recorría ás súas artes coas tormentas, utilizándoas a conveniencia para conseguir os seus obxectivos.
- Aparece na zona lucense de Chantada. De feito, permanece un devandito, cando hai tronos que di: ” Xa esta aquí Facundo, que anda coas zocas polo mundo”. (Xa está aquí Facundo, que anda cos zuecos polo mundo)
- Tío Bernardo. Tamén chamado o Tronador, atopábase na comarca de Melón, municipio ourensán, e utilizaba o seu poder como argumento para que os veciños pagásenlle cada ano media pota de viño por habitante, a fin de desviar os tronos.
- Tío Roque. Neste caso, actúa na zona ourensá de Rairiz de Veiga. Dise que anda polas nubes cun carro co que causa o ruído dos tronos.
- O Nubeiro de San Xoan de Medela, na zona de Cesuras, Betanzos, dise que cando os veciños mallaban o trigo, viña unha nube de tormenta e pedrisco, ata que un día, coa axuda do cura, que se encomendou a Xoan de Medela para combater ao Nubeiro, conseguiu descabalgalo da nube e os veciños moérono a paus. Este Nubeiro, ou tronante, era semellante a un xigantesco mono, peludo e escuro, que portaba unhas grandes tenazas na man.
O Nubeiro noutras tradicións rexionais
En primeiro lugar, dicir que o Nubeiro ten antecedentes en diferentes mitoloxías. Así, na Grecia clásica, adoraban a Zeus, o soberano dos homes e dos deuses, que ademais de presidir o olimpo, provocaba a choiva, lanzaba o raio e o lóstrego e dirixía as tormentas. Os romanos identificárono con Xúpiter, señor do ceo, da luz diúrna, do tempo atmosférico, do raio e do trono.
Pola súa banda, os celtas adoraban a Taranis, deus do raio e do trono e protector dos guerreiros, e os xermanos a Wotan, deus do trono que cabalga sobre as nubes.
En terras españolas, os Nubeiros aparecen en numerosas mitoloxías do noroeste da península ibérica. Así, atopámolo, con diferentes nomes, en Asturias, Cantabria e o Norte de León. E dalgunha maneira tamén podería considerarse como unha especia de Nubeiro, o Entriznáu, que aparece na mitoloxía estremeña.
En Asturias, o “Nuberu” é un home moi alto, de avanzada idade, e que presenta unha frondosa e agrisada barba, así como un gran chapeu de á ancha. A pesar do seu enorme poder destrutor, pódeselle exconxurar para impedir que descargue nas casas e os sementados e envialo ” a serras peladas “, alá ” onde nin o galo canta nin a galiña cacarexa, onde nin o arador nin o sembrador obtiveron semente nin nada é de nomear “, segundo reza o viejísimo esconxuro da lousa gótico-latina de Carrio (Villayón), datada no século VII.
Nalgunhas zonas de Asturias recibe nomes diferentes, así, podémolo atopar co nome de Renubeiru en terras de Cangas de Narcea, Somiedo e outras localidades próximas.
Nestas terras tamén o atopamos co nome de Xuan Cabritu, que segundo a tradición sería un ser que vive coa súa muller e fillos no alto dunha montaña nunha cidade cuberta de nubes, e cando sae de alí é para provocar tormentas e chuvieiros.
En Cantabria, os Nuberos ou Ñuberos, son unha especie de xenios, bastante travesos e pícaros, de pequeno aspecto e corpo orondo. Adoitan estar a lombos das nubes. Como no resto de relatos mitológicos similares, atribúeselle a autoría de chuvieiros e tempestades.
Na provincia de León coñéceselles como Reuberus e no País Vasco como Odei.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Diccionario dos seres míticos galegos. De Cuba, X.R., Miranda, X.E y Reigosa, A.
Mitología gallega. De Álvarez Peña, A.
Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V.
https://www.celtiberia.net/es/biblioteca/?id=2412
https://www.davidtebras.com/FantasiaCelta/nubeiro-el-poderoso-genio-de-las-tormentas/
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=19&id=230
https://mitoloxiagalega.blogspot.com/2015/11/nubeiros-e-tronantes.html
https://pazodevilane.com/cronicas-gallinero/los-nubeiros/
https://tuscriaturas.miraheze.org/wiki/Nubeiros
