Unha cuestión tan controvertida na actualidade, como son as políticas e métodos de ensino, tamén conta, como non podía ser doutra forma, con amplos antecedentes na nosa historia pasada, por iso hoxe dedicamos este post a tentar sintetizar como eran o ensino, as escolas e as Universidades na Idade Media.
En primeiro lugar, cabe lembrar que durante a Idade Media, reinaba o absoluto analfabetismo, practicamente toda a poboación non sabía nin ler nin escribir. A única forma de transmisión e adquisición de coñecementos era posible no ámbito de actuación da Igrexa.
Doutra banda, as grandes invasións dos bárbaros puxeron fin ao sistema corrente do ensino romano co seu tres graos: o magister ludi, o gramático e o retórico. Sería substituído por un sistema baseado nas escolas monásticas e episcopais
Sobre o papel da igrexa hai opinións atopadas. Pero o certo é que houbo iniciativas por parte da Igrexa, como a ditada no III Concilio de Letrán (1179), en Roma, presidido polo Papa Alejandro III, pola que se ordenou ao clero que abrise escolas por todas partes para os nenos, gratuitamente. Obrigou que todas as dioceses tivesen polo menos unha. Esas escolas foron as sementes das Universidades que logo xurdirían: Sorbona (Paris), Bolonia (Italia), Canterbury (Inglaterra), Toledo e Salamanca (España), Salerno, A Sapienza, Raviera en Italia; Coimbra en Portugal.
Cronoloxicamente a primeira forma de educación impartida é a realizada por un orixinal órgano educacional: o mosteiro. Logo será a escola episcopal ou Catedral. Era un ensino impartido aos novos aspirantes ao sacerdocio. Era unha formación práctica e familiar.
A Idade Media é un dos períodos da historia con máis lugares comúns, moitos deles de carácter negativo. O propio nome “Idade Media” responde á crítica realizada polos humanistas ao método escolástico nun tempo no que non podía responder os retos intelectuais e cuestións expostas de forma nova. A virulencia empregada débese en gran medida ás resistencias que a escolástica ofreceu ao cambio do modelo educativo promulgado polos novos intelectuais, e que se acentuou no Concilio de Trento.
Tipos de escolas na Idade Media:
- As escolas monacais: situadas nos mosteiros. O seu obxectivo era preparar aos futuros relixiosos. Adoitaban estar á súa vez subdivididas noutras dúas, unha interior para preparar aos futuros monxes e outra exterior para os que serían sacerdotes. A escola monástica é o elemento máis característico da educación medieval. Atopa a súa divisa no principio benedictino (ora et labora) que procura aos monxes un coñecemento propicio dependendo das súas capacidades.
Obviamente a división entre monxes instruídos e non instruídos dependía en gran modo da bagaxe intelectual e de orixe co que se ingresase no mosteiro. Pero aínda así os mosteiros tiñan unha escola para os infantes chegados. A formación como alumno e novicio era de intensidade, sen distraccións e con escasos signos de indisciplina.
A influencia das escolas monacais reside en constituírse en focos illados de cultura de gran significatividade educativa e cultural (ensino, biblioteca, escritorios…), en ser unha escola “interna” e en propor un ensino a oíntes externos.
- As escolas palatinas: estas escolas tamén estaban dirixidas por persoal relixioso, con todo os alumnos xa non serían futuros sacerdotes. A escola palatina, anexa á corte (palatium), nace do empeño de Carlomagno por devolver ao clero a dignidade fundada nunha sólida formación intelectual e un comportamento moral. Para iso utiliza textos lexislativos e persoas que xulga adecuadas e fai da Academia palatina lugar de encontro de sabios e eruditos.
Aínda que tamén podemos falar das escolas urbanas: a escola comunal e a escola, entendendo por escola urbana aquela que atópase na contorna dun espazo habitado urbano e cun sistema complexo de convivencia común, diferenciado dun espazo rural, menos habitado ou case deshabitado. As escolas urbanas son na Idade Media na súa maioría eclesiásticas, pero tamén existiron escolas públicas ou laicais (chamadas comunais).
Tamén atopamos os lugares de estudo (escolas conventuais) das Ordes mendicantes: Orde de Predicadores, Orde de Irmáns menores (franciscanos), os eremitas de San Agustín e os Carmelitas. Escolas que se dedican a formar os lectores que cada convento debe posuír para a formación da comunidade e o coidado pastoral. Constitúese así unha rede de educación con diversos niveis xerarquizados de ensino:
- os studia, centros preparatorios nos que os irmáns estudan as artes liberais;
- os studia solemnia, para completar a formación teolóxica dos futuros lectores;
- os studia generalia, os centros universitarios máis importantes onde estudan bolseiros os irmáns máis dotados.
Por último, cabería falar dos centros dedicados á aprendizaxe das diferentes linguas: studia linguarum, studia arabica, ou studia ebraica, normalmente vitais para a disputa interrelixiosa. Xunto a elas as escolas de tradutores (Toledo, Aragón) de enorme importancia na difusión cultural e o cambio educativo.
Tipos de estudiantes na Idade Media:
Nestas escolas había tres tipos de estudantes diferentes segundo a súa clase social:
- Os alumnos pobres, entre estes elixíanse aos que se consideraba que tiñan máis aptitudes. A formación que recibían estaba orientada para entrar a formar parte da igrexa. Os seus estudos eran gratis e proporcionábaselles roupa e comida
- Os alumnos da nobreza e familias ricas. Estes si tiñan que pagarse os estudos e vivían normalmente con maiores comodidades e nas cidades.
- Por último tamén asistían a estas escolas maiores xa instruídas que querían seguir ampliando os seus coñecementos.
Etapas, en materia de educación, durante a Idade Media:
1. A educación durante a Alta Idade Media (período comprendido entre a caída do imperio romano de Occidente, até o século XI).
Prodúcese a decadencia da cultura clásica, e iso alcanza mesmo á Igrexa, así o papa Gelasio I insistirá: “Non se admita ao sacerdocio ao que sexa ignorante das letras ou teña algún defecto físico”. Xorden as primeiras escolas, seguindo o modelo da escola hebrea. O cristianismo, fundado na tradición hebrea, marca unha neta separación da tradición antiga, que quería excluír da instrución aos grupos populares. O mandato (vaian e ensinen a todas as xentes) marca unha nova actitude mental: todos deben ser, se non cultos, a menos aculturados. Ademais aparece unha nova cultura escolástica.
Pénsase que o ensino sería a partir da aprendizaxe de memoria do nome das letras, o cal era unha continuidade dos métodos tradicionais xudeus. Pasarían despois a deletrear e eventualmente a silabear, antes de chegar á lectura dos textos. Xunto a esta reelaboración cultural, outra revolución está a levarse a cabo, permitindo que o acceso á instrución se amplíe, para incluír aos nenos de clases subalternas, antes excluídos. Se as parroquias e os cenobios son a nova escola e os presbíteros e os priores fratres os novos mestres, á escola xa non van os fillos de centurions, sen nenos de orixe humilde, e a miúdo escravos de ultramar. É a nova actitude cristiá de apertura a todos en canto a educación.
2. A educación durante a Baixa Idade Media (séculos XII a XIV)
Nesta época atopamos que a decadencia da igrexa empeza a xurdir, as escolas parroquiais e episcopais e as cenobiais son cada vez máis mediocres é aí onde aparece a “schola”. Ademais, o bispo deixa de ser o mestre para que apareza o magischola, que é o encargado da educación, e o máis importante “licenciado” para o ensino. A educación trata de ser para todos, aínda os pobres, todos deben de ter coñecementos. Ademais, literarios e relixiosos principalmente.
Ao haber licenzas por parte dos magischolas, o ensino sae dos mosteiros, e as ciencias mundans prohibidas comezan a tomar forza. Xorden as universidades, supervisadas pola igrexa, e nas devanditas universidades só podían ensinar unicamente aqueles que contasen con licenza.
Nesta época atopamos a educación cabaleresca co obxectivo de formar cabaleiros sen tacha nin medo, virtuosos e expertos nas armas, protectores dos débiles, files a Deus, a Igrexa, o seu señor e a súa dama. O perfecto cabaleiro debe saber cabalgar, tirar ao arco, loitar, cazar, nadar, xogar ao xadrez e versificar.
Imos tentar definir as características da Educación Medieval:
- era dogmática.
- forte influencia relixiosa.
- cun baixo compoñente intelectual, pois o seu principal obxectivo era a relixión.
- adoitábase empezar aos 6 anos
- rigorosa disciplina.
- aparece a formación cabaleiresca.
As familias aristocráticas depositaban a crianza dos seus fillos en mans de amas de cría e serventas. O seu coidado estaba a cargo dunha directora con boa educación, que supervisaba ás amas de cría e educaba aos nenos da familia. Os fillos dos aristócratas recibían xoguetes que lles permitían desenvolver as súas habilidades motoras durante a infancia, aínda que este aspecto do desenvolvemento infantil non se comprendía como tal na Idade Media.
Ademais de gozar da súa riqueza e posición social, durante a Idade Media, os nobres apartáronse das clases baixas por medio da creación do desenvolvemento dun refinado conxunto de modais e costumes sociais que se utilizaban nos grandes salóns e nas cortes.
Ao alcanzar o seis ou sete anos, a educación dos nenos orientábase á aprendizaxe da lectura e a escritura. Os nobres contrataban titores que daban clases aos nenos na casa, ou os enviaban á casa dalgún nobre de rango superior para que alí recibisen tutelaxe, coa esperanza de que puidesen obter unha posición social favorable cando alcanzasen a idade adulta.
A educación xeralmente destinábase para os homes. A idea de ensinar ás mulleres a ler e escribir era unha cuestión que xeraba controversia na época medieval. Con todo, a escola de Carlomagno tamén educaba ás súas propias fillas, e as mulleres pertencentes á nobreza tiñan algunhas obrigacións que requirían alfabetización. Como a educación estaba ligada directamente á igrexa, as ideas e actitudes desta institución con respecto ás mulleres axudaron a limitar as oportunidades educativas para o xénero feminino.
Ao longo da Idade Media vanse perfilando dous niveis no proceso de educación: o que se podería considerar ensino elemental, centrada na educación dos nenos e novos, a cargo de persoas maduras e de probada virtude, e o ensino superior, á que correspondían os estudos do Trivium e Quadrivium, dun carácter completamente eclesiástico, tanto pola condición dos mestres, que eran clérigos, como polos alumnos, que eran aspirantes á vida monástica ou clerical. As escolas catedralicias terán como base os estudos do Trivium e Quadrivium para culminar no estudo da Teoloxía e a súa finalidade principal será a de formar aos aspirantes ao sacerdocio.
.
San Isidoro, nos comezos do século VII, aludía xa aos diversos graos no ensino, referíndose ao ensino liberal: “primeiro, en canto empeza a espertarse o coñecemento no neno, debe consagrarse ao estudo das letras, até chegar a coñecer o acento das sílabas e a distinguir o valor das palabras e brillar nas disciplinas liberais e honestas. Ao mesmo tempo afacéndose a modular a voz, cantando, non melodías eróticas, senón as antífonas da Igrexa, se se trata dun clérigo, e se dun laico cantárelos de xesta, as fazañas dos maiores, a fin de que se esperte no auditorio o desexo da gloria”
O que podería considerarse como o ensino elemental a mediados do século XIII recólleo Manuel Riu da obra de Felipe Novara “O catro idades do home“, dunha forma moi ilustrativa: “o primeiro que debe ensinarse ao neno cando empeza a crecer e comprender, é a fe en Deus: o Credo in Deum, o Pater Noster e a Ave María. O seu pai e a súa nai e os demais parentes son quen deben ensinarllos. Logo, cando se desenvolveu máis, ensinaránselle polo menos os dous mandamentos da Lei que son esenciais e dos que deriva,…”
Diferentes estadios de formación durante a Idade Media:
Educación cabaleiresca: dirixida á formación necesaria para a guerra.
A partir do século X produciuse un fraccionamento do poder en múltiples señoríos que a historia coñece co nome de réxime feudal, ou señorial. Durante este asedio, a Igrexa loita para obter unha profunda unidade moral e relixiosa, e cunha experiencia educativa, que xa empregara para a transformación dos pobos bárbaros, infunde espiritualidade en todas as novas manifestacións da vida social. Así, aos novos guerreiros feudais, presentaralles un novo ideal educativo: a cabalaría; e ás clases inferiores que poboaron os burgos ou futuras grandes comunas, organizaraas en gremios e confrarías. Ambas as institucións fomentan a disciplina social e moderan a rudeza e a violencia dos costumes.
O mundo feudal non coñece outros dereitos que lles da forza e a estirpe, corroborado este último pola tendencia a transmitir os feudos do pai a fillo, pero como en xeral os segundoxénitos non poden aspirar á sucesión, aprender o oficio das armas é para eles aínda máis importante que para os primoxénitos, pois só entrando ao servizo dalgún poderoso poden esperar á súa vez o galardón dunha investidura.
O proceso formativo do novo cabaleiro está tan estritamente regulado como o do aspirante a clérigo. Considerábase o aprender como algo inseparable do servir, e para iso nada era máis apropiado que a casa allea. De alí que a corte dun cabaleiro de prestixio fose a primeira escola dos mozos.
Ao sete anos, o futuro cabaleiro deixaba a casa paterna e dirixíase a unha corte ou castelo dun señor feudal, conforme ao seu grao de nobreza. A súa educación comezaba servindo ás damas ou acompañando ao señor nos torneos e cazarías, en calidade de paxe. A súa formación moral, era vixiada polo capelán da corte e estimulada polo relato das fazañas fabulosas de Carlomagno, de Rolando ou dos Cabaleiros da Táboa Redonda, cuxas proezas eran cantadas por trobadores. Aprende relixión xuntamente con elas, poesía, música, bos modais, danza e instrumentos musicais (laúde). Nos torneos aos que agarraches aprende a distinguir os emblemas que singularizan a cada cabaleiro e a interpretalos; atende os cabalos; algunhas veces se lle permite tocar as armas.
Ao catorce anos, o paxe convertíase en escudeiro. A súa misión consistía en acompañar e atender ao cabaleiro. Nas grandes solemnidades entraba no séquito do castelán. Aprendía a trinchar e servir as viandas, e tamén corría ao seu cargo a manutención dos cabalos e o coidado das armaduras. Aprende de lealdades, de señoríos, de leis e tamén de traizóns e de toda miseria humana. Defende ao seu amo dalgún ataque da xente do pobo, facendo gala de valor, de prudencia, de destreza no uso de armas e de nobreza.
Ao dezasete anos, o escudeiro adoitaba realizar longas expedicións para cumprir algunha proeza brillante antes de recibir a orde de cabalaría. Esta preparación afacíao a soportar as asperezas da vida ao aire libre e habituáballe á dor, á fame e á fatiga.
Cando se achegaba aos vinte e un anos, intensificaba a súa formación para ser armado cabaleiro. Para chegar a ser cabaleiro debe pasar o exame pertinente, no que deberá responder o seu amor e temor de Deus, da nobreza do seu corazón e das súas virtudes, da súa liñaxe nobre, da súa vida e costumes pasados e presentes.
Tamén deberá dar fe de que posúe os medios necesarios para manter cabalo, armas e forma de vida apropiados. Purificado cos sacramentos, velaba as súas armas durante unha noite na capela do castelo. Daquela un sacerdote bendicía a súa espada e cinguíalla, mentres o cabaleiro xuraba “defender á Igrexa, perseguir aos malvados, respectar o clero, protexer ás mulleres e aos pobres, manter a paz na súa terra e verter o seu sangue en socorro dos seus irmáns”.
A educación cabaleiresca, educación non escolar, destinada aos seglares, tiña caracteres nacionais propios; así se pode falar con propiedade do cabaleiro español, francés, inglés, etc.
Educación gremial: dirixida á adquisición de coñecementos para o desenvolvemento dunha profesión. Cando na Idade Media aumentou a produción, xurdiron os comerciantes, que levaron estes produtos a outras terras que carecían deles. Como consecuencia, anímanse os mercados das vellas cidades e ao longo dos camiños aparecen feiras e novas aglomeracións urbanas.
Os núcleos urbanos sufriron grandes transformacións; os lugares onde se celebraban mercados adquiriron preponderancia, formándose os burgos, as comunas ou municipios. Os gremios, confrarías ou irmandades foron o complemento e o apoio do goberno da cidade. Eran unhas sociedades formadas por mercadores ou artesáns agrupados segundo o seu oficio, e facíano en aras de protexerse mutuamente ou de monopolizar os beneficios económicos. Os gremios tiñan os seus fins inmediatos: establecer normas de traballo e produción, fixar prezos, prestar protección e axuda aos seus compañeiros, conservar e propagar a destreza do artesán, comprobar a habilidade do traballador manual. Para iso, o fillo do agremiado que quería aprender o oficio do seu pai debía entrar, en calidade de aprendiz, no taller dun mestre. Este ensináballe a profesión e subvenía ás súas necesidades, exercendo sobre o neno unha completa autoridade.
Ao cabo dalgúns anos, e mediante exame e baixo control do gremio, o aprendiz era nomeado compañeiro (oficial). Permanecía aínda ao servizo do mestre, pero tiña xa remuneración.
O terceiro grao de aprendizaxe era a mestría. Para alcanzala, o oficial tiña que demostrar o dominio da profesión. Satisfeitos os requisitos, era recoñecido como mestre, podía ter taller propio, ensinar aos aprendices e participar nas asembleas da agrupación.
Educación monástica e Catedral: coa caída dos pobos barbaros as escolas comezaron a perder bases e xunto con ela os mosteiros, aínda que estes últimos comezaron a adquirir riqueza, debido ás súas procedencias relixiosas e desta maneira continuo co seu desenvolvemento.
Educación cidadá: o nacemento das escolas municipais xurdiu porque gran parte das escolas dirixidas polo Clero non preparaban aos educandos para as necesidades mundanas e culturais, para as esixencias da comunidade. Tiñan unha orientación máis práctica e dábaselle unha especial importancia á lingua materna, sen por iso renunciar ao ensino do latín. Tamén se estudaban, aínda que de maneira case superficial, nocións de xeografía e ciencias naturais. As materias estrela eran a lectura, a escritura e o cálculo, pero cunha orientación máis práctica e utilitaria.
Desde o século XII establecéronse escolas nos pobos baixo a vixilancia das autoridades locais. Estas escolas con todo non diferían gran cousa das dos conventos, pois que estaban reducidas ao estudo de memoria, por mor do elevado prezo dos libros e o papel. O mestre, auxiliado ás veces polos discípulos de maior idade, recitaba a lección ata que a maioría aprendíaa de memoria e explicábaa despois ben ou mal. Cando diminuíu o prezo do papel, adoptouse o método do ditado. En suma, non diferían estas escolas das do clero senón na forma exterior, e servían así mesmo, polo común, para formar eclesiásticos.
Decidida a creación dunha escola, construíase un edificio, fixábase a dotación do mestre e a retribución dos nenos, e nomeábase un reitor de entre o clero, e a autoridade civil non se coidaba máis da escola. Entón o reitor nomeaba auxiliares pertencentes tamén ao clero, e estes eran os encargados do ensino.
Educación palatina: esta estivo dirixida por dous monarcas Carlomagno e Alfredo o Grande (rei de Wessex)
Se nos situamos cara ao ano 800, atopamos que con Carlomagno, emperador dos francos, restaurouse o imperio cristián que se extinguiu no século V, e empezouse unha reforma cultural de longo percorrido. Así, para elevar o nivel intelectual dos eclesiásticos e dos maxistrados do seu Imperio, dispuxo que toda catedral ou mosteiro tivese a súa escola en mans de mestres aptos e entusiastas.
Carlomagno
Carlomagno decidiu despois, estender a instrución aos laicos, para preparar bos servidores do Estado. El mesmo, que aprendeu a ler e escribir sendo adulto, e os seus fillos, frecuentaron as clases que se ditaban no seu palacio.
A desexada organización docente do seu reino levoulle a ditar os seus soados capitulares ou cartas circulares dirixidas aos bispos, abades, etc., nas que encarecía a fundación e o coidado das escolas, e chegou a expresar a idea da obrigatoriedade do ensino e a popularización da aprendizaxe da lingua materna, que até entón fora allea á educación. Un corpo de funcionarios ambulantes, os missi dominici, vixiaba o cumprimento das capitulares relativas á escola
Educación Universitaria: ao amparo da creación das Universidades, no século XII.
A orixe das Universidades atópase no desenvolvemento que tomaron certos centros de ensino pola calidade dos seus mestres e a profundidade dos seus estudos. A “universitas”, a totalidade dos profesores e alumnos constituídos en corporación ou gremio, deron o seu nome á Universidade.
Os privilexios que gozaban os universitarios eran variados e semellantes aos eclesiásticos. Os principais eran: o dereito que tiñan os seus graduados de ensinar alí onde cursaran os seus estudos e en todas partes; a exención do servizo das armas; só podían ser xulgados polas autoridades da universidade (foro académico).
Dentro da mesma universidade, os estudantes e mestres dedicados a unha mesma especialidade reuníronse en organismos chamados facultades. Así naceron as facultades de artes, medicamento, dereito e teoloxía.
En canto aos alumnos, os novos estudantes que podían permitirllo, adoitaban acudir á Universidade a partir dos 14 ou 15 anos, e facíano trasladando a súa residencia a unha cidade na que houbese unha Universidade: Oxford, Cambridge, Toulouse, Bolonia, Padua, París, Salamanca ou Coimbra, eran as máis prestixiosas da época. Alí estudaban nalgunhas das facultades nas que se dividían devanditos centros de coñecemento: Artes, Dereito, Medicamento e Teoloxía, á vez que se agrupaban segundo a procedencia. Por exemplo, os que estudaban na Facultade de Artes cursaban durante 6 anos distintas disciplinas divididas en dous grupos: o trivium, que comprendía gramática, lóxica e retórica, e o quadrivium, que incluía aritmética, astronomía, xeometría e música.
Un profesor impartía as clases lendo en voz alta e comentando os textos mentres os alumnos tomaban apuntamentos. Os alumnos debían memorizar os textos para poder reproducilos e discutilos cun sentido crítico, demostrando que os comprenderon. As prácticas eran escasas, primando o coñecemento teórico das materias.
Os exames tiñan lugar cando o estudante pretendía conseguir un título. O máis básico, era o de bacharel, seguido polo magíster que proporcionaba o ius ubique docenci, que daba dereito a ser profesor de calquera universidade da Cristiandade.
O doutoramento máis breve era o de Artes (entre 4 e 6 anos) e estaba vinculado ao ensino. O de Medicamento esixía uns 10 anos, o de Dereito duraba entre 12 e 13 anos, mentres que, o máis longo era o de Teoloxía, que obrigaba a estudar un mínimo de 15 anos.
Na Universidade, os estudantes ascendían por graos semellantes aos que seguía o home de armas para chegar a cabaleiro, ou o artesán para chegar a mestre do seu oficio. O adolescente que entraba á universidade, pasaba de tres a sete anos estudando gramática, retórica e dialéctica baixo a dirección dun só mestre. Cando se atopaba en condición de definir ou de determinar certos termos filosóficos, podía presentarse a exame de bacharel. Mentres continuaba os seus estudos, podía explicar aos estudantes máis novos algunhas pasaxes lóxicas de Aristóteles.
Cando aprobaba unha explicación da filosofía de acordo aos métodos escolásticos, concedíaselle a licenciatura ou autorización para ensinar. Ao tomar posesión da cátedra considerábaselle como mestre en artes.
O grao de doutor concedíase ao aspirante que presentase e defendese unha tese, o que o autorizaba a ensinar e a competir libremente cos demais profesores e a ser amparado polo gremio dos docentes.
En canto aos contidos de estudo na Universidade, hai que dicir que na Facultade de Ates considerábase a base do sete artes liberais. Adoitaba corresponder ao plan da escola monástica ou catedralicia, un pouco máis ampliado, e abarcaba o que forma hoxe as nosas facultades de filosofía e letras.
Os que estudaban na Faculta de Medicamento tomaban como máxima autoridade a Hipócrates (400 aC.) ou Galeno (II dC.).
Na Facultade de Dereito os universitarios podían especializarse en dereito eclesiástico ou en dereito civil, estudando, respectivamente, os canons ou disposicións eclesiásticas e o dereito romano compilado por Justiniano.
Na Facultade de Teoloxía coroábanse os diferentes estudos universitarios, e esixíase aos especialistas nesta ciencia.
Ao amparo das Universidades xurdiron tamén outras institucións docentes: os colexios universitarios, colexios maiores ou convictorios. Verdadeiros internados ou pupilaxes anexos ás universidades, eran fundados por personaxes de fortuna en beneficio dos estudantes que viñan de afastadas rexións. Segundo pagasen ou non, dividíanse en pensionistas, instalados con servizo e comida aparte, bolseiros, que gozaban dunha bolsa ou bolsa de estudos, e medio bolseiros (porcionistas), que, mediante unha módica paga, comían e vivían cos bolseiros. Nos colexios observábase un ríxido programa de actividades en común. Comezaba das 4 ás 6 da mañá e terminaba ás 20. Os estudantes concorrían ás clases da universidade e atopaban nos colexios os pasantes ou repetidores das leccións.
Educación Árabe: estes crearon escola básica onde os nenos aprendían a ler e a escribir para pór en práctica o Corán.
As leccións teñen lugar ao aire libre. O mestre, sentado no medio dos discípulos, designa ao que debe falar; non lle chama polo seu nome, senón por alcumes festivos ou triviais, relativos ao carácter ou aspecto dos nenos. A lección versa sobre a lingua materna, e examina o mestre aos discípulos sobre o que lles ensinou. Os uns explican, por medio de definicións e exemplos, a diferenza entre palabras dunha mesma pronuncia e de distinto sentido ou ortografía; outros practican o mesmo exercicio con palabras dunha mesma ortografía, pero de distinto sentido; outros dan a coñecer, por medio de exemplos, o sentido de diversas proposicións, que probablemente se confunden no uso común; outro é purista e elimina da lingua todas as s (ou calquera letra do alfabeto árabe; outros manifestan como varían de sentido as palabras cambiando as proposicións que entran na súa composición; outros conxugan verbos facendo ver o uso dos tempos; dous nenos compoñen alternativamente frases que comezan e terminan pola mesma palabra tomada en distinta acepción; e conclúe a clase entoando en coro, un himno cuxas palabras empezan todas por H. O himno apréndeno os nenos de memoria, pero nos demais exercicios improvisan os discípulos as contestacións. O mestre inculca aos discípulos moitas verdades morais importantes, e une o exemplo á regra. O conxunto da lección demostra que os árabes, á facilidade, elegancia e exactitude da linguaxe, e á percepción clara e distinta do pensamento, unían o coñecemento profundo das cousas de que trataban. Todo ten un obxecto práctico nesta lección, e tende a preparar ao home para a vida real.
O mundo árabe foi o sostenedor da transmisión cultural europea no seu período máis escuro da Idade Media. Na etapa dos Omeya, no esplendor do Califato de Córdoba durante o século X dC., a influencia árabe na cultura foi crucial e máis importante.
Métodos de ensino na Idade Media:
O texto fundamental nas escolas era, como é lóxico dado o carácter eminentemente eclesiástico das escolas medievais, a Biblia. Para a súa lectura, unha das ferramentas fundamentais era a “lectio”, ferramenta que comentaremos máis adiante.
Ademais o ensino do latín era fundamental como linguaxe universal do mundo da cultura. Os glosarios eran instrumentos de traballo moi útiles no ensino e transmisión do latín. O glosario consistía nunha lista de palabras pouco coñecidas atopadas nos textos, seguido de breves explicacións. Podían ser glosarios entre latín-latín ou latín-lingua vernácula. Os glosarios ordenaban as glosas (interpretacións interlineares e marxinais de palabras difíciles) de forma alfabética ou sistemática, de modo que se constituía nunha ferramenta de simplificación de gran utilidade. Xunto á utilización das glosas, evolucionando, aparece o vocabulario (vocabularium) que nun principio trata dunha lista de palabras e que en ocasións é unha colección de vocabula no que se realiza unha maior información, mesmo máis ampla que a interpretación. Por último, o dicionario (dictionarius ou -um) aparece no século XIII como unha colección de termos.
En materia de ensino, comezábase polo estudo do alfabeto, aprendido de acordo ao costume romano, seguían o exercicios de lecturas memorizada: sobre o texto dun salmo, exercicios indispensables, xa que o salterio é a base do oficio divino que o monxe debe recitar diariamente. Posteriormente procedíase co seu contido alegórico e espiritual.
As operacións aritméticas non puideron adiantar ata que se xeneralizou o sistema de numeración tomado dos hindús e transmitido por árabes. A xeometría debeu ser moi coñecida polos alarifes e arquitectos.
Soamente dúas disciplinas, a música e a astronomía, coincidían cos intereses dominantes. O cultivo do canto na Igrexa animou a investigación dos ritmos musicais. O Papa san Gregorio sinalou determinadas regras (canto gregoriano) e o emprego da escala musical iniciouse cando o monxe Guido de Arezzo inventou o solfexo.
Doutra banda, para substituír ás coleccións de libros de consulta, pois os libros eran moi raros e custosos, realizáronse compilacións enciclopédicas que reunían os coñecementos máis dispares. Unha das máis soadas foron as Etimoloxías de Isidoro, bispo de Sevilla.
En canto ao saber histórico non foi unha rama do ensino, pero ocupou a atención de sectores cultos e non cultos. Procurouse relacionar a historia da antigüidade coa contemporánea, pero o que era admitido como histórico contiña moito de lenda e de poesía, e resistía a toda comprobación cronolóxica. As crónicas comezaban coa Creación, e pasaban pola historia xudía, romana e nacional até chegar aos feitos locais.
Menor que o da historia era o desenvolvemento do coñecemento da Natureza.
Xunto ao estudo do latín, e a gramática, o estudo da retórica revélase de gran eficacia non só para o labor predicativa senón para a carreira política e de responsabilidade pública. Na Idade Media a retórica é a arte de ensinar o dicir de forma adecuada e ornamentada. Trátase daquelas partes que se atopan xunto á linguaxe o discurso: a elocuencia, o comentario, a arte poética e de predicación, e todo iso desenvolvido como unha arte propia, cos seus propios tratados (glosas, comentarios, sumas, tratados, florilegios, coleccións…) e ensinados na aula. Era frecuente ver a príncipes dotados de retórica, e tamén ver aos grandes mestres de retórica ser promocionados a altos cargos eclesiais, sexa bispos ou abades.
Pola súa banda, a dialéctica vai alcanzando cada vez maior protagonismo, sendo expoñente do aperturismo e innovación das artes, especialmente nas escolas urbanas do século XII. A dialéctica vólvese, tamén, unha arma fundamental na instrución activa onde o alumno (xa máis que discípulo) non se conforma con asentir o que di o mestre “magister dixit”, senón que cultiva a reflexión persoal, as preguntas e as obxeccións, a discusión.
A lóxica ou dialéctica era considerado o vehículo fundamental para o ensino do coñecemento científico e a súa elaboración. O seu desenvolvemento supón tanto o despregamento dun vocabulario específico de termos lóxicos como a introdución do método “escolástico”, que chegará a revolucionar a metodoloxía e os contidos do ensino en xeral e do ensino filosófico-teolóxica en particular.
Á hora de impartir o ensino normalmente realizábase mediante o comentario dos textos que se estudaban. O mestre lía e comentaba a lección e expúñanse debates cos estudantes propondo interpretacións dos mesmos e problemas. Por suposto todos os textos que se ensinaban tiñan que ser aprobados previamente pola igrexa.
Como método de ensino seguían o método escolástico, que constaba de “lectio”, “quaestio” e “disputatio”.
A lectio ten orixe nas fases da lectura propias (xunto á emendatio, enarratio, iudicium) dos gramáticos helenistas. Á lectio divina, incorpóranselle dúas técnicas hermenéuticas: as glosas e o catro sentidos da escritura. As glosas van desenvolvendo unha serie de comentarios, que pronto se converterán en quaestiones teolóxicas, ata que estas pasen a independizarse do texto bíblico e a ter vida propia. O catro sentidos da escritura son:
- sentido literal, os feitos históricos narrados pola Biblia, é dicir, a serie de intervencións de Deus na historia da salvación;
- sentido alegórico, lectura interpretativa dos feitos;
- sentido moralis ou tropolóxico, para descubrir unha orientación segura para regular a vida cristiá segundo os criterios queridos por Deus; e
- sentido anagógico, que nos abre ao coñecemento das realidades escatológicas.
Cando había dificultades de comprensión confrontábanse as posibles sentenzas ou interpretacións. Nace así a quaestio. A elaboración dos distintos pasos en que se articulaban as quaestiones deu lugar á disputatio, na que se consolida no método dialéctico.
O método que seguen os filósofos da Idade Media non é soamente, como en Aristóteles, a dedución, a intuición racional, senón que ademais é a contraposición de opinións diverxentes. Santo Tomás, cando examina unha cuestión, non soamente deduce de principios xerais os principios particulares aplicables á cuestión, senón que ademais pon en columnas separadas as opinións dos distintos filósofos, que son unhas en prol e outras en contra; ponas fronte a fronte, critícaas unhas con outras, extrae delas o que pode haber de verdadeiro e o que pode haber de falso. Son como dous exércitos en batalla; son realmente unha reviviscencia da dialéctica platónica. E entón o resultado desta complementación co exercicio da educación e da proba, dá lugar ás conclusións firmes do pensamento filosófico.
Se resumimos o esencial no método filosófico que arrinca de Sócrates, pasando por Platón e Aristóteles, chega até toda a Idade Media na Escolástica, atopámonos con que o máis importante deste método é a súa segunda parte. Non a intuición primaria de que se parte, de que se arrinca, senón a discusión dialéctica con que a intuición ha de ser confirmada ou negada.
O importante, pois, neste método dos filósofos anteriores ao Renacemento, consiste principalmente no exercicio racional, discursivo; na dialéctica, no discurso, na contraposición de opinións; na discusión dos filósofos entre si ou do filósofo consigo mesmo.
A concepción da pedagoxía na Idade Media:
A pedagoxía na idade media estaba rexida, como diciamos con anterioridade, pola doutrina cristiá, sendo un ensino relixioso, o seu propósito era formar aos seus estudantes con valores e virtudes, que chegasen a obter a santidade.
Santo Tomas afirmou os principios fundamentais da pedagoxía, desde a Teoloxía da educación e a Filosofía da educación, como punto de partida para estudar outras cuestións. É por iso que atopamos textos que tratan da educación intelectual, tanto para mostrar a causalidade do mestre como para mostrar a causalidade do discípulo e dedica parte á virtude da estudiosidad e ao vicio da curiosidade.
San Agustín é considerado como o primeiro pedagogo moderno, non en balde un de sus principios era aprender para ensinar e ensinar para aprender. Gozaba máis o feito de aprender que de ensinar… “me place máis ouvir ao mestre que ser ouvido como mestre”.
Do mesmo xeito que Aristóteles San Agustín profeso que unha persoa entre máis coñecemento teña acerca dun tema vai ser máis factible o manexo de leste. Para el, a educación ten dous momentos: o ensino humanista: educación integral por medio do coñecemento do home mesmo e a realización da súa ser, analiza o pensamento os sentimentos e a vontade; e a formación ascéntica: doutrina filosófica e relixiosa que busca purificar o espírito por medio da negación dos praceres materiais ou a abstinencia.
A figura do mestre durante a Idade Media:
Aínda sen saber se esa era a filosofía durante o Medievo, o certo é que como dixo José Luís Aranguren “o verdadeiro mestre non é o que se limita a transmitir un ensino, senón o que, a través dela, imparte unha forma de vida”. Pero algo diso debía haber, pois xa na Alta Idade Media algúns tratadistas, como podería ser San Isidoro de Sevilla, desde a súa concepción pedagóxica, insistía na importancia da educación polo exemplo.
No Concilio IV de Letrán alúdese á falta de cultura de moitos clérigos como consecuencia da súa pobreza e vólvese a insistir no decretado no ano 1178, no canon 18 do III Concilio Lateranense sobre a obrigación de que en cada igrexa catedral destinásense as rendas dun beneficio para manter un mestre que ensinase gratuitamente aos clérigos da catedral e a outros escolares pobres.
A partir do século XI créanse os cabildos e sociedades de cóengos, formadas por un clero especial dentro das catedrais para ocuparse das funcións culturais e administrativas, cada vez máis complexas e numerosas. Estreitamente relacionado coa normativa dos concilios Lateranenses aparece nos cabildos catedralicios a dignidade de maestrescuela ou magister schola.
Alfonso X o Sabio, na Partida Primeira, explica que “Maestrescuela tanto quiere decir como maestro et proveedor de las escuelas; et pertenece a su oficio de dar maestros en la iglesiaque muestren a los mozos leer y cantar, et él debe emendar los libros en leyeren en la iglesia, et otrosí al que leyera en el coro quando errare; et otrosí a su oficio pertenece de estar delante quando probaren los escolares en las cibdades do son los estudios, si son letrados et merescanser otorgados maestros de gramática o de lógica o de alguno de los otros saberes; et a los que entendieren que lo merecen puédeles otorgar que lean así como maestros. Et a esta mesma dignidad llaman en algunos lugares chanceller, et dícenle así porque de su oficio es facer las cartas que pertenecen al cabildo en aquellas eglesias o es así llamado”.
Como vemos, a súa función consiste en buscar mestres para as escolas catedralicias que ensinen aos nenos e mozos a ler *et cantar Ademais de corrixir os libros de lectura da igrexa e corrixir ao que le no coro, debe estar presente nas probas que se fan aos escolares para ver “se son tan letrados que merezan ser outorgados por mestres de gramática, ó de lóxica ó dalgún dos outros saberes”, concedéndolles así a categoría de mestres para que poidan ensinar noutros lugares.
Do mesmo xeito que nas escolas catedralicias, tamén se foron dotando economicamente o resto das escolas parroquiais, de forma que puidese haber un mestre na maior parte delas. Ademais, o posto de mestre contaba cunha dotación económica en cada Igrexa.
Todo isto indica que durante a Idade Media a Igrexa aceptou plenamente a responsabilidade educativa de todas as clases sociais. Xunto ás igrexas das pequenas vilas e xunto ás grandes catedrais creábanse escolas e págase aos seus mestres cos bens destas igrexas, para que a pobreza de moitos escolares non fose un obstáculo aos seus desexos de estudar.
As materias esenciais do seu ensino constituíanas os artigos da fe, os mandamentos, os sacramentos, os mandamentos da Santa Igrexa e as virtudes contrarias aos pecados mortais.
Parece que na Baixa Idade Media as escolas parroquiais habían perdido xa o carácter de escola elemental; ensinaban, case con exclusividade, o catecismo cristián e o ensino elemental correspondía ás escolas municipais, que experimentaron un forte rexurdimento a partir do século XII, ou a outras escolas abertas por particulares, que obtiveran nas universidades o título de bacharel ou licenciado.
Coñecemos moito mellor aos mestres das escolas catedralicias. A fama das escolas catedralicias estaba vinculada, en todos os casos, á personalidade e prestixio académico do seu magister scholarum, que era o que, en por si, atraía aos alumnos. A través dos escritos dos máis avantaxados coñecemos a categoría científica e a forma de ensinar dos mestres das escolas máis famosas, así como a tendencia a estudar en cada unha delas a materia na que mellor preparado estaba o mestre.
A relación mestre-alumno é moi persoal e dunha transcendencia que excede a instrución académica, especialmente no monacato, pero tamén sucede nas escolas episcopais. O mestre é á vez pai espiritual. Un dos maiores desgustos que podería ter un mestre é que o seu alumno o deixase por outro mestre. A relación do mestre cos alumnos é familiar. O mestre ensina os seus segredos aos alumnos avantaxados que nun futuro serán, eles, mestres. De modo que o que capitaliza unha escola non é o nome da mesma senón o protagonismo do mestre. Un pertence máis a un mestre que a unha escola.
Outra característica moi importante da época medieval é o carácter místico-relixioso da acción educativa e de investigación. É verdade que existen, sobre todo no ámbito non monástico, intencións prácticas educativas (promoción nos cargos administrativos públicos e relixiosos…) que se acentúan na medida en que a Idade Media vai tocando ao seu fin e vaise “secularizando” a cultura ou existe unha maior difusión urbana da mesma a partir do nacemento das universidades; pero non é menos certo que están moi presentes o celo pastoral, a intensidade do deber de formación en cristiáns capaces que desempeñen as súas capacidades no seo da Igrexa e mesmo o fortalecemento íntimo da fe e a personalidade. Así, por exemplo, o escriba (scriptor) que traballa nos talleres de escritura (scriptoria) faio frecuentemente por intencións sobrenaturais, é un medio no cal se realiza a salvación da súa alma, aquí reside a súa maior preocupación. O sentimento relixioso do *copista ou o miniaturista unido á intención teolóxico-pastoral son fundamentais e de primeira orde, máis aló dunha intención meramente “intelectual”.
E con isto finalizamos esta extensa publicación de hoxe. Esperamos resultouvos interesante.
Lectura recomendada
Referencias
Historia de la Educación. De Zuretti, J.C.
La enseñanza en la Edad Media: aproximación bibliográfica. De García, F.
Principios educativos de la educación occidental: la Edad Media.Artículo de Lázaro Pulido, M.
https://historiaybiografías.com
