María Mandel, unha criminal nazi

O peor do ser humano… se é que pode ser chamada ser humano…!

 

Cando se fala sobre os horrores da barbarie nazi, adóitase pensar en homes, como Mengele,  pero tamén na execución de actos sumamente deleznables, atopamos mulleres que actuaron como verdugos e executores. Con esa publicación imos tentar facer unha exposición sobre a figura e “actividade” desenvolvida por Maria Mandel, coñecida por ser a SS-Lagerführein (líder do capo) no campo de exterminio de Auschwitz-Bikernau, en terras polacas.

Maria Mandel foi unha garda feminina das SS nazi con alto rango no campo de exterminio de Auschwitz (Polonia). Foi a responsable da morte de, aproximadamente, 500.000 mulleres civís, entre elas xudías, xitanas e prisioneiras políticas, de acordo coa Biblioteca Virtual Xudea.

 

Empecemos coñecendo a súa biografía e traxectoria:

Maria Mendel naceu en día 10 de xaneiro do ano 1912, nun pequeno pobo austríaco, Münzkirchen, no seo dunha modesta familia de artesáns.  Esta rexión de Austria do Norte era parte do Imperio Austrohúngaro. O seu pai era Franz Mandel, un zapateiro, mentres a súa nai tiña negocios de ferrería. María era a pequena de catro irmás. Criouse, xunto cos seus pais e irmáns na relixión católica, e non hai constancia de que fose vítima de desdicha particular durante a súa infancia e mocidade.

Creceu sen grandes carencias, recollendo unha adecuada educación. Ao terminar os estudos na súa cidade trasladouse a estudar ao colexio de Bürgerschule, un tipo de centro onde preparaban aos alumnos para desempeñar labores comerciais e artesanais.

Maria era unha moza atractiva, con boa labia e unha personalidade zalameira e aduladora, o que no futuro axudaríalle a progresar dentro do réxime nazi. Dotada dunha gran intelixencia, dese físico aterrador e cun carácter inflexible, María converteuse no terror dos campos en que estivo destinada. Sempre levaba luvas brancas. Encantáballe ver como aquela peza se tinguía co sangue das súas vítimas despois de cada malos tratos, de cada golpe ou flaxelación. Ademais, foi unha das gardiás que supervisou os terribles experimentos médicos onde practicaban auténticas atrocidades coas presas.

Finalizado o seu período de formación académica, ante a falta de oportunidades laborais, María regresou á súa casa, aínda que por pouco tempo dada a difícil relación que mantiña coa súa nai.

De novo fóra do seu fogar familiar, atopou un traballo en Correos, pero (incriblemente vendo a súa traxectoria posterior) perdeuno por non considerala o “suficientemente nacionalsocialista”.

No ano 1938 Maria conseguiu un posto de traballo como gardiá (ausfseherin) no centro de internamento de Lichtenburg. Alí formaba parte do grupo cincuenta mulleres gardiás do centro. Pasado un tempo e ao constatarse a insuficiencia do recinto para acoller o crecente número de prisioneiros, o réxime nazi procedeu á construción dun novo campo, o de Ravensbrück (a Ponte dos corvos, en alemán), en 1938, lugar ao que se incorporaría Maria Mandel, e onde empezaría a mostrar as súas primeiras inclinacións brutais e sádicas  coas internas do campo.

 

En Ravensbrück, Mandel empezou a participar en experimentos médicos coas reclusas, moitos dos cales terminaban coa morte das reclusas.

 

Durante aquelas longas xornadas no búnker de Ravensbrück, as internas sufrían flaxelacions en quendas de 25, 50, 75 e 100 golpes cada unha, ata que caían exhaustas. Sempre as obrigaba a contar en voz alta pero ningunha lograba chegar ao número 10. A maioría morría por hipotermia tras abandonalas ao aire libre en pleno inverno.

As atrocidades consistían en accións como crearlles unha discapacidade permanente, adiantarlles a menopausa ou provocar a súa infertilidade, até romperlles ósos e músculos para despois suturarllos en carne viva. A maioría daquelas vítimas morrían sobre a mesa de operacións despois dunha longa agonía para despois levalas ao crematorio. Ravensbrück era o inferno.

Neus Catalá, unha das sobreviventes españolas encerrada en Ravensbrück, lembra aqueles momentos onde o frío e a morte asediaban ás mulleres: “Moitos días quedamos alí até o nove da mañá desde o catro da madrugada. Sen beber máis que unha auga que non era nin tan sequera quente. Unha auga que chamaban café, unha cousa amarga que debía ser ortigas secas, eu que sei. E nada máis, con iso no corpo, vestida daquela maneira que non che abrigaba nada, sobe cara alí para estar tantas horas así. Cada día caían mulleres, cada día caían mulleres mortas. Cada día. Un día chegamos a estar a 30 graos baixo cero”. A Ponte dos Corvos non era deste mundo, non podía selo. Toda aquela miseria, putrefacción, enfermidades e crimes… “Aquelas mulleres eran caveiras que nos miraban. Só vías luz, ollos e caveiras. E aquelas mulleres que nos miraban eu dicía pero, iso que é? Hai mortos que nos están mirando. Tan tétrico… Non hai nome, o sufrimento moral, aquel abandono… Saías do mundo. Diciamos, que saïamos do mundo, que alá xa non era o mundo”, lembra esta exiliada republicana capturada na resistencia francesa. Ela foi unha das “afortunadas” en librarse da cámara de gas, aínda que non das múltiples torturas ás que foi sometida nos seus anos neste centro de exterminio.

 

No ano 1942 é trasladada ao campo de Auschwitz, onde entrou co mesmo rango, o de Oberaufseherin, recibindo o encargo de crear un campo para as mulleres, o de Birkenau do que foi a líder (Lagerführerin). O desempeño no seu traballo impresionou rapidamente aos seus superiores, quen a promoveron a SS-Oberaufseherin (Supervisor Senior) en xullo de 1942, un cargo de comando apenas inferior ao do propio comandante do campo, Rudolf Höß.

Alí coñecería e simpatizaría con outra criminal nazi, Irma Grese, a quen axudará a ascender progresivamente até o posto de xefa do campamento de xudeas húngaras en Birkenau. Irma Grese foi considerada como a maior asasina da historia.

As instalacións que mandou construír Maria eran máis inhumanas, se cabe, que as que había en Auschwitz I. Aos malos tratos físicos dos que ela se encargaba persoalmente, uníanse as baixas temperaturas, a humidade, a falta de auga corrente… As mortes por tifus, hipotermia e infeccións varias, estaba á orde do día. Nin que dicir ten que Maria nunca perdeu un só minuto en atopar unha solución digna para as súas vítimas.

 

Maria Mendel encargábase de pasar revista ás reclusas. As que non superaban estas esgotadores sesións eran trasladadas ao búnker de castigo, onde eran humilladas até a extenuación mediante todo tipo de flaxelacions en quendas de 25, 50, 75 e 100 golpes cada unha, ata que caían exhaustas. Durante o castigo, eran obrigadas a contar en voz alta, aínda que ningunha lograba chegar até dez. A culminación a estes actos de sadismo terminaba cando Maria parábase fronte ás reclusas esperando que algunha se atrevese a mirala aos ollos. Pero ningunha atrevíase a facelo, nin deixaba de facer o seu traballo por estar cansa e, nin moito menos, atrevíanse a contradicir as súas ordes. Facelo significaba a morte.

Non só pasaba revista nos barracóns, senón que ademais encargábase da selección das reclusas que ían directamente á cámara de gas.  Dereita, esquerda, dereita, esquerda… Así distribuía a aquelas mulleres que ían morrer ou a seguir vivindo. Segundo lembra unha sobrevivente do campo: “Era capaz de pasar horas nesa posición, a que rompía ese rito… desaparecía. Xamais volviamos saber dela. Da cámara de gas pasaba ao forno crematorio”.

Os nenos tampouco se salvaban da criba. Xa o dixo o Reichsführer Himmler: “até o neno xudeu no berce debe ser pisado como un sapo venenoso. Vivimos nunha época de ferro na que é necesario varrer con escobas de ferro”. Con todo, Mandel nun momento de lucidez quixo salvar a un pequeno xitano de catro anos ao que coidou coma se fose o seu propio fillo. Algunhas sobreviventes lembran que a gardiá chegou a quererlle, pero esa puntual tenrura, non logrou abrandar por completo o seu corazón de ferro. Pouco despois, mandoulle asasinar.

Todos os seus movementos infundían pánico, mesmo entre os seus propios camaradas que evitaban atoparse con ela. Ademais, a música clásica sempre acompañaba as súas falcatruadas.  A paixón de Mandel por Puccini era case obsesiva e isto levoulle a crear a primeira “Orquestra de Mulleres de Auschwitz”, cuxa principal tarefa era tocar á entrada do campo, durante as seleccións á cámara de gas, nos pases de revista, durante os traballos forzados, durante as torturas e asasinatos, e cando se producía a chegada dalgún membro importante do Terceiro Reich. Mesmo como afirma a sobrevivente Lucie Adelsberg, facía marchar ás reclusas ao ritmo da música despois de estar traballando durante horas e á que non o facía exterminábaa. A única recompensa para as reclusas que formaban parte da orquestra, era que eran tratadas un pouco mellor que o resto de mulleres do campo. Odiaba tanto aos xudeus como amaba a música, por iso é polo que a creación da orquestra, baixo a dirección da famosa violinista Alma Rosé, sobriña de Gustav Mahler, á que salvou da cámara de gas ao rescatala do Bloque 10 – o temido barracón dos experimentos de Mengele -, obviando a súa condición de mischlinge, unha mestura de razas ilegal e venenosa segundo as leis raciais nazis. Mandel podía chorar cunha aria de Madama Butterfly, co Rêverie de Robert Schumann, as Czardas de Vittorio Monti ou os Aires Xitanos do español Pablo de Sarasate, pero nunca co asasinato de presos. Ás veces, gozaba combinando ambas as paixóns, como cando ordenaba ás prisioneiras cantar o Horst Wessel Lied, o himno nazi, durante os pases de revista ou os procesos de desinfección.

 

Paseaba polo campo de concentración acompañada do seu látego, vestía saia conxuntada con botas con punta de aceiro e unhas luvas brancas que adoitaban acabar a xornada tinguidos de vermello.

Resulta canto menos curioso, que una das preocupacións de Mendel tivese que ver coa salubridade do campo. Preocupábase pola escaseza de alimentos, pero sobre todo sobre o feito de que tras cada execución, os “pixamas a raias” das presas non fosen incinerados xunto cos cadáveres, senón que eran aproveitados por outras reclusas que acababan intoxicadas polos vapores do gas zyklon B que desprendía a roupa. Así que a obsesión desta supervisora, non era outra que realizar senllas desinfeccións para que os contaxios non se seguisen propagando. Un deles ocorreu no inverno de 1942-1943. Concretamente, un domingo moi frío onde, como viña sendo costume, Mandel pasou revista no Frauenkonzentrationslager ao cinco da madrugada. Nun airiño, a perturbadora desinfección volveuse tráxica cando tras as ordes da SS-Lagerführerin unhas 1.000 prisioneiras morreron conxeladas. Ademais, durante as longas horas que duraba a fumigación, a Besta entretíñase pegando tiros a determinadas recluídas asasinándoas no acto.

 

Gañouse o respecto dos seus camaradas e o medo dos seus inferiores. Gañouse o alcume da “besta de Auschwitz”, viu crecer nas súas mans o poder e o sadismo que utilizou contra os seus “mascotas xudías”, denominación coa que se refería aos presos que tiña ao seu cargo.

En Auschwitz, a escritura estaba prohibida para os presos como o estaba chorar, contestar, cuchichear, esconder comida ou suicidarse contra o aramado electrificado. Pero o exterminio xustificaba a excepción. Mandel encargábase de entregar aos recentemente chegados unhas postais para que escribisen aos seus familiares. Mentiras con cuños, denominábanas os presos, mentiras para alimentar o descoñecemento, o mellor aliado das SS para a súa maquinaria do terror. Recoñeceuno Rudolf Vrba, un dos presos que, xunto a Alfred Wetzler, logrou escapar do campo en abril de 1944 portando consigo documentos, fotografías e mapas das cámaras de gas e os crematorios: “Auschwitz soamente foi posible porque as vítimas que chegaban non sabían o que ocorría aquí”. Por iso Mandel obrigaba aos prisioneiros a datar as súas postais noutro lugar. Cando esas postais eran enviadas, co único fin de coñecer o paradoiro dos xudeus que aínda non foran detidos e deportados, os seus remitentes xa estaban mortos. Pero houbo unha prisioneira que converteu esa farsa nun pasaporte á supervivencia: Ela -nome de ficción pero baseado en feitos reais- chegou ao campo en setembro de 1943. Grazas ao seu coñecemento de idiomas e a unha perfecta caligrafía, entrou como copista no Bloque de Música así como no Bloque Kanada, o almacén onde ían parar as equipaxes dos deportados. O achado dunha mensaxe de despedida, oculto no dobladillo dun abrigo infantil, fixo que Ela empezase a súa particular resistencia: escribir no reverso das postais e as fotografías que atopaba entre as pertenzas dos presos, os nomes das persoas que estaban a ser asasinadas; escribindo os seus nomes, mantería viva a súa memoria. Despois, escondía esas postais na terra do campo. Foron moitos os presos que enterraron nese chan pantanoso mensaxes, fotografías e cartas, por medo a que un día todo aquilo desaparecese, eles os primeiros, sen que o mundo coñecería o que alí sucedera. Auschwitz-Birkenau estaba construído en metade dun bosque de bidueiros, un Birkenwald. O que quizá descoñecían os nazis é que o bidueiro se enraíza e prende nos terreos máis abatidos e, co tempo, logra repoboar a terra arruinada con nova vida.

 

En Auschwitz, exerceu o control directo sobre todos os subcampos de mulleres. O poder que tiña sobre o resto de prisioneiras e subalternas era total.

 

Tras dous anos en Auschwitz, Mandel xa obtivera a Cruz ao Mérito Militar de Segunda Clase A morte de Alma Rosé precipitou a desaparición da Orquestra de Mulleres, do mesmo xeito que a rebelión dos Sonderkommandos o 7 de outubro de 1944, coa voadura do Crematorio IV, anticipou a saída da Besta cara ao subcampo de Mühldorf, en Dachau. Neste novo destino, Mandel continuaría coas torturas e a súa tarefa de selección para as cámaras de gas.

 

Hornos campo Dachau

Pero neste novo destino permanecería escasos meses, xa que en 1945, e ante a inminente chegada da ofensiva aliada, Mandel decidiu fuxir, a través das montañas do sur de Baviera, cara á súa cidade natal, pero a liberdade duroulle pouco, tras dez días de fuxida, sería captura polo exército norteamericano o 10 de agosto de 1945. Foi interrogada concienzudamente e estivo detida durante aproximadamente un ano. En outubro de 1946 foi trasladada a Polonia, onde sería xulgada por crimes contra a humanidade.

 

O xuízo a Mandel

A vista xudicial contra Mandel, por crimes contra a humanidade, iniciouse na Corte de Cracovia (próxima a Auschwitz) en novembro de 1947.

O xuízo permitiu que as voces das mulleres represaliadas, oprimidas, torturadas e, moitas delas, executadas, escoitásense por primeira vez.

María Mandel desde o principio negou aceptar os cargos que se lle imputaban, non asumindo, en consecuencia, ningún tipo de culpa. De feito, subida ao estrado, declarou: “eu non tiña nin látego nin can. Cumprindo co meu servizo en Auschwitz vinme obstaculizada pola terrible severidade de Rudolf Höss, dependía totalmente do comandante e eu non podía impartir ningunha pena”.

Mesmo se dirixiu a unha sobrevivente que se atopaba na sala, Bertha Falk, e díxolle: “Entendo que vostede soña cunha patria, pero lembre que non hai vida para os que non se renden”. Aquelas palabras evidenciaban que os acusados se consideraban inocentes, crían ser simples rodas, meras pezas dunha engrenaxe maior conducido por Adolf Hitler.

Durante o xuízo, Mandel botou a culpa do ocorrido ao comandante Höss.

Aínda que ela nunca deixou clara a súa participación na selección ás cámaras de gas e asegurou que se golpeara a alguén o fixo de maneira xusta e sen ensañarse con ninguén. Os testemuños do pesadelo que se encargou de construír dicían todo o contrario.

Durante a vista xudicial houbo numerosos testemuños dos implicados no masacre, pero tamén de sobreviventes. Algúns sobreviventes declararon contra ela no primeiro xuízo de Auschwitz celebrado en Cracovia a finais de 1947, alegaron que Mandel era a personificación do Mal. O demo en carne e óso. “Mandel estaba intoxicada pola súa propia autoridade”, explicou unha damnificada durante o xuízo. Non lle faltaba razón. Aqueles castigos non só xeraban medo no resto de prisioneiros senón que ademais, permitía telos máis controlados. De aí, que os seus superiores aplaudisen os seus viles técnicas cos presos e que compañeiras como Irma Grese, Dorothea Binz ou Juana Bormann, copiasen a súa severidade e extralimitación con xudías e polacas.

 

O día 22 de decembro do ano 1947, o Tribunal que xulgou a Mandel, ditou sentenza, declarándoa culpable dos feitos imputados (asasinato de medio millón de persoas, incluído nenos), e condenándoa a morrer na forca.

Casualmente, un día antes de ser executada, Mandel tivo a oportunidade de “purgar os seus pecados” no baño común da prisión. Esa mañá, a entón supervisora e a súa compañeira Therese Brandl atopábanse nas duchas, cando se decataron dunha cara que lles resultaba do todo familiar. Tratábase da ex sobrevivente Stanislawa Rachwalowa, recluída de Auschwitz, que sufrira as agresións e vexacións da afamada nazi. A pesar da súa liberación ao final da guerra, volveu ser encarcerada polas súas actividades contra o comunismo e enviada a prisión, a mesma onde durmían as súas carceleiras. A situación foi moi inquietante, porque Stanislawa observou que Mandel dirixíase cara a ela. A polaca estaba aterrorizada, sen saber que facer, espida e mollada, porque de novo volvía toparse coa gardiá. Durante eses instantes, rememorou os castigos máis severos que recibira no pasado. De súpeto, Mandel miroulle co rostro bañado en bágoas e cun sentimento absoluto de humillación, dixo lentamente e con claridade: “Ich bitte um Verzeihung” (Rógolle que me perdoe). Entón, Stanislawa aparcou o rancor e o odio que sentía e respondeulle: “Ich verzeihe in Häftlingsnahme” (Perdóolle en nome dos prisioneiros). Mandel axeonllouse e comezou a bicarlle a man. Tras o agradable encontro, todas regresaron ás súas respectivas celas, pero antes de perderse de vista, a Besta de Auschwitz volveu a cabeza e sorrindo dixo nun perfecto polaco: “Dzinkuje” (Grazas). Foi a última vez que vítima e verdugo víronse.

Ninguén escribiu o seu nome en ningunha postal. Pero ela si tentou salvar a súa vida escribindo ao presidente de Polonia unha carta de dous folios implorando piedade. A carta chegou ao seu destinatario, pero a resposta nunca chegou á Besta de Auschwitz.

O día da execución, o 24 de xaneiro de 1948, no cárcere Montelpuich, en Cracovia, escoitouse: “Viva Polonia!”, gritou Mandel xusto antes de proceder á execución. Quince minutos despois o seu corpo foi examinado, declarada morta e enviada á Escola de Medicamento da Universidade de *Cracovia para que os estudantes de medicamento puidesen facer prácticas co seu corpo. Alí os estudantes topáronse co cadáver dunha muller loura de 36 anos, de 1,65 m, 60 quilos de peso e con marcas no seu pescozo. Terminaban así os días dunha das mulleres máis crueis da Segunda Guerra Mundial.

O mesmo día da súa execución outros 20 prisioneiros nazis foron aforcados en Montelupich, executados en grupos de 5 persoas. Maria Mandel formou parte do primeiro grupo ao recibir o máximo castigo polos crimes cometidos durante a guerra, o grupo de Maldel contaba con Arthur Liebehenschel, Hans Aumeier, Maximilian Grabner e Carl Möckel.

 

Doutra banda, a triada do mal formada por Ilse Koch, a raposa de Buchenwald, Irma Grese, o anxo de Auschwitz e de Maria Mandel, a besta de Auschwitz terminou os seus días de igual maneira: na forca.

 

Subiu ao cadalso co título de “a besta de Auschwitz”.

 

Conclusions

Ela, Maria Mandel, como outras e outros ao servizo da barbarie nazi, facíano por ordes superiores, coma se isto fose razón e xustificación suficiente. Era o mesmo argumento que utilizaría Adolf Eichmann no momento do seu xuízo. Pero o certo é que a presenza de Mandel provocaba terror naqueles que caeron baixo as súas redes e a súa agresividade gratuíta. Non só se dedicou a sementar o horror entre os prisioneiros, senón que tamén axudou a outros criminais do holocausto, a executar experimentos médicos con seres humanos.

A fibela de ferro do cinto do seu uniforme, onde aparecía gravado a lema das SS, marcoulle a Maria Mandel o camiño a seguir: Meine Ehre heißt Treue, “A miña honra é a lealdade”. A súa honra foi converterse en Xefa de campo de Auschwitz-Birkenau, e a súa lealdade ao Führer era a escusa perfecta para dar renda solta á súa sadismo, a unha crueldade cos prisioneiros, especialmente mulleres e nenos, que asombraba a Josef Mengele, a Josef Kramer e a Rudolf Hoss. A eclipse de Deus que, en palabras do preso xudeu Elie Wiesel, era Auschwitz, resultou ser o paraíso terreal para unha moza austriaca cuxa imaxe anxelical, fiel reflexo da raza aria loada por Hitler, nada tiña que ver co demo que escondía baixo a súa pel branca, o seu pelo louro, os seus ollos azuis, o seu corpo perfecto e o seu sorriso infantil, nívea como as luvas brancas cos que cubría as súas mans antes de golpear, azoutar ou asasinar a un preso, dos que se desprendía con orgullo despois de realizar o seu traballo, observando embelesada como se cubriron de sangue. Mandel era un monstro cun insaciable apetito de morte e violencia.

Mandel tiña outros plans. Con ela non funcionaba a ecuación de “os tres K” enunciada por Hitler sobre o papel da muller na loita do nazismo, Kinder, Küche, Kirche (nenos, cociña, igrexa), e que repetía insistentemente mesmo cando, en 1934, falou ante a Organización de Mulleres Nacionalsocialistas: “Unha nai de cinco, seis ou sete nenos sans e ben educados fai máis polo réxime que unha abogada”. A loita de Mandel escribíase coa súa látego, a súa Luger, lanzando o seu pastor alemán contra os presos e movendo o seu dedo índice de esquerda a dereita na temida die Rampe do tren, marcando aos deportados o camiño ao crematorio ou ao barracón de traballo. Así escribía a súa historia SS-Lagerführerin Mandel no enxame de barracóns que tecían a engrenaxe deletéreo de Auschwitz-Birkenau aos longo de 175 hectáreas, a muller máis poderosa do campo de exterminio e poida que da Alemaña nazi, responsable do asasinato de medio millón de persoas.

 

Non se arrepentiu de ningún deles: afogaba a recentemente nacidos en cubos de auga, enviaba a embarazadas ao crematorio, azoutaba co seu látego até a morte a prisioneiras por escribir un poema nun billete de 10 zlotys, por camiñar amodo ou por mirala aos ollos, mesmo se excitaba sexualmente contemplando os experimentos médicos que o seu amigo e amante ocasional, o doutor Mengele, realizaba ás presas. Era a súa rutina. Co rostro iluminado pola excitación que lle provocaba saberse dona do destino de centos de miles de persoas, regresaba cada noite ao seu despacho, se cepillaba o pelo, servíase un vaso de licor dourado e escoitaba unha aria de “Madama Butterfly”. Fora un día máis de traballo, nada máis. «Dás Leben muss weitergeben», dicía, «A vida segue», facendo seu un dos alicerces do nacionalsocialismo sobre a aniquilación dos xudeus: o exterminio do máis débil representa a vida do máis forte.

 

Antes de finalizar, animámosvos a ler unha novela que vos cativará: “Postais do Leste”, de Reyes Monforte. Trátase dunha emocionante historia baseada en feitos reais sobre a memoria, o amor e a esperanza no medio do horror de Auschwitz, cando, en setembro de 1943,  a moza Ela chega prisioneira a este campo, desde Francia, atopándose coa sanguinaria *SS María Mandel, e onde vivirá unha historia sobre o poder liberador das palabras.

Por último, e por se tedes interese nestes temas, deixámosvos a ligazón a outras entradas nosas:

Adolf Eichmman a banalidade do mal?

Geli Raubal, a sobriña de Hitler que puido haber cambiado la historia

 

 

Referencias:

Bestias Nazis: Los verdugos de las SS. De Hernández, J.

https://www.clarin.com/mundo/retratos-maria-mandel-bestia-auschwitz-murio-horca_0_Sy374e9pG.html

https://historia.nationalgeographic.com.es/

www.mujeresenlahistoria.com

http://www.lavanguardia.com/sucesos/…s-del-mal.html