Diego Xelmírez, bispo e señor de Santiago

Entre as personalidades fundamentais da historia de Galicia atopamos a figura de Diego Xelmírez, bispo e señor de Santiago. Alternou o báculo coa ballesta no seu afán por reforzar a estrutura feudal da sociedade do seu tempo e ordenar o mundo. Gelmírez ademais ofrécellenos como a figura máis importante na tarefa de impulsar a actividade construtora en Santiago.

Dedicamos esta publicación a recompilar unha parte da biografía do eclesiástico galego Diego Gelmírez, quen foi bispo e primeiro arcebispo de Santiago de Compostela durante os reinados dos reis castelán-leoneses Urraca I e Alfonso VII.

Aínda que se trata dun personaxe do que hai moitísima información para tentar reconstruír o seu perfil histórico, o certo é que a maioría delas chegaron até nós por tratarse de información transmitidas por encargo do mesmo.

Era un gregoriano convencido, ao que a súa boa relación coa Orde de Cluny e sobre todo o seu contacto estreito e constante con Roma e co rei Alfonso VII, axudoulle a conseguir que a diocese alcanzase o rango arzobispal en 1120, así como amplos poderes eclesiásticos e civís, como administrar xustiza ou trazo insólito na España cristiá, que o separa dos nobres e achégao aos monarcas acuñar moeda en Santiago.

O seu pontificado foi o punto de partida da ascensión política e relixiosa que durante os dous séculos seguintes operouse na sede compostelá. Foi un importante señor territorial que participou activamente na política do seu tempo, señor do seu propio exército que, como calquera señor feudal, utilizou contra os seus inimigos. Pero tamén foi un gran impulsor da cultura, que logrou para a súa sede o privilexio do Ano Santo, e contribuíu en gran medida a que a cidade alcanzase unha enorme importancia como centro de peregrinacións, facendo do Camiño de Santiago a principal vía de entrada de ideas e culturas procedentes de Europa.

Pero vaiamos por partes…

 

Empecemos por coñecer a súa biografía

Naceu no ano 1067 e faleceu en 1139. Os seus pais eran Gelmirio, un cabaleiro galego de estirpe, señor da fortaleza de Torres de Oeste, en Catoira, que estaba ao servizo do bispo Diego Peláez, e dunha muller celta. O mozo Diego pasou os seus primeiros anos en Santiago e completou a súa formación na curia do bispo Diego Peláez, onde destacaría polo seu erudición.

No ano 1093 Xelmírez foi nomeado administrador da sede e Iria-Compostela, un tempo en que xa ostentaba o cargo de cóengo da igrexa de Santiago e exercía as funcións de chanceler, secretario e notario do conde Raimundo de Borgoña (esposo da infanta, filla de Alfonso VIN, e futura raíña, dona Urraca).

Á morte de Dalmacio (primeiro bispo exclusivo de Santiago) en 1095, encoméndaselle a Xelmírez a administración da Igrexa compostelá, posto que ocupa até o ano 1100. Tamén por influxo de Dona Urraca e Raimundo de Borgoña, ademais de por o apoio co que contaba entre a Orde de Cluny, foi nomeado bispo da sede compostelá en 1100. O seu ascenso nos estratos de poder culminará en 1120, ao ser designado arcebispo e legado pontificio.

Diego Xelmírez é elixido bispo o 1 de xullo de 1100 e consagrado o 21 de abril do ano seguinte.

Coa finalidade de seguir incrementando o rango da sede compostelá, Xelmírez viaxou a Roma. Visita primeiro a abadía de Cluny e coincide con san Hugo, o Grande. Este advírtelle de augas pasadas que predispondrían ao pontífice para recibir a un bispo compostelán con receo, por un historial amplo de demandar demasiado en manexo de bens terreais e honras eclesiásticas. Tras a advertencia, Xelmírez prepárase para convencer ao papa Pascual II de que as cousas cambiaron e promete compromiso e fidelidade. En consecuencia, o papa autoriza aos bispos de Santiago a usar o palio, un ornamento reservado normalmente aos arcebispos.

Ese labor en procura de incrementar a dignidade da súa sede fixo que ao longo dos seguintes anos fixese varias viaxes á sede pontificia, ademais do envío de repetidas remesas de ouro e prata, que sen dúbida contribuíron a sumar vontades e axilizar trámites.

Anos máis tarde, o papa Calixto II, irmán de Raimundo de Borgoña (como diciamos antes vello coñecido e amigo de Xelmírez) concede a Santiago, transferíndoa desde Mérida, a dignidade metropolitana e fixo ao antigo notario do conde de Galicia primeiro arcebispo de Santiago.

Doutra banda, no ano 1105, o bispo compostelán conseguiu de Alfonso VIN a escritura sobre a concesión de moeda e con Alfonso VII chegou a un acordo beneficioso para ambos. O rei declarou o numerario de Santiago de Compostela de uso xeral en toda Galicia, e ordenou pechar as cecas reais deste reino, reservándose a cambio a metade dos beneficios que puidese producir a ceca de Xelmírez. A poboación rural estaba sometida ao patrocinium do bispo, é dicir, continuaba adscrita a terra coma se fose serva. Con todo nos foros dados por don Diego Xelmírez no ano 1113, a diocese e terra de Santiago faise mención expresa dos mercadores: “non se embargarán as cousas dos mercadores”.

En 1113 estalou a guerra entre dona Urraca e Alfonso o Batallador polos excesos que o segundo cometera nas súas campañas contra Castela. O punto de partida desta guerra foi o feito de que Alfonso o Batallador emprendésea a bofetons contra a comitiva (formada por bispos) que a raíña enviara a parlamentar co aragonés. De novo Xelmírez aliñouse ao lado da raíña e, xunto coas tropas do conde de Traba, conseguiu facer retroceder ao exército aragonés até Vilafranca de Oca. Dona Urraca prometeu a Xelmírez respectarlle os seus territorios e a súa diocese e este insistiu en que a raíña se separase de don Alfonso, como fora a vontade de Pascual II. Pero de novo dona Urraca reconciliouse co rei. Xelmírez lanzou unha arenga desde a igrexa de Carrión de los Condes na que chegou a excomulgar a cuantos aprobasen o incestuoso matrimonio dos reis; o sermón puxo aos habitantes na súa contra e o bispo tivo que fuxir para salvar a vida. A continuación regresou a Galicia e tratou de achegarse ao conde de Traba e a dona Teresa de Portugal. As primeiras negociacións entre o bispo e a condesa deberon ser moi frutíferas, xa que Hugo, o secretario e confidente de Xelmírez, foi nomeado bispo do Porto. A política galega foise desvinculando de Castela mentres e dona Urraca, para evitalo, tratou de dividir aos galegos ofrecendo ao conde de Traba a metade do señorío de Xelmírez a cambio do seu xuramento de fidelidade. Ante a negativa do conde, a raíña tentou subornar a Xelmírez ofrecéndolle o señorío de Lobeira. O bispo tamén rexeitou.

Cara ao ano 1120, Xelmírez volveu solicitar ao novo papa, Calixto II, a dignidade metropolitana para a sede de Santiago. O novo pontífice, pertencente á casa de Borgoña e tío de Alfonso VII, accedeu ás súas peticións e ademais concedeu a Xelmírez o título de legado pontificio para as dioceses de Braga e Mérida. As bulas chegaron en 1122 e a investidura de ambos os cargos tivo lugar o 25 de marzo daquel ano. Este nomeamento supuña arrebatar a diocese de Mérida á de Toledo e facela sufragánea da de Santiago e causou a reacción do arcebispo de Toledo, Bernardo, que se opuxo duramente a Xelmírez. Bernardo logrou evitar que a sede de Braga traspasase a súa dignidade metropolitana a Compostela. Aínda que non sen problemas, Xelmírez puido consolidar o nomeamento. Despois deste ascenso Xelmírez quixo ir máis aló e solicitou ao papa o primado das Españas. Bernardo, decatado dos plans do arcebispo de Compostela, pediu a Calixto II que lle confirmase como primado e conseguiuno. Con todo, desatendendo as ordes papais, Xelmírez convocou un concilio nacional en Compostela (tal convocatoria era unha prerrogativa do primado). Comezou un novo enfrontamento entre ambos os prelados, no que Bernardo esixiu a devolución da diocese de Mérida apelando ás últimas decisións papais; Xelmírez opuxo as bulas recibidas en 1122. O papa terminou por dar a razón a Xelmírez. Xa como primado, convocou un concilio nacional en 1124, ao que asistiron oito bispos e vinte e catro abades. Os dous primeiros concilios “xelmirianos” tamén foron concibidos como un medio propagandístico e neles tratouse un tema que interesaba tanto a moradores como a peregrinos: a paz; os peregrinos propagaron por Europa a ideoloxía de Xelmírez sobre a supremacía da súa sede, que proviña directamente do descubrimento das reliquias de Santiago (a propia Roma baseara o seu prestixio no feito de estar fundada baixo o sepulcro do apóstolo Pedro).

Así chega Xelmírez á súa máxima acumulación de poder co seu nomeamento como arcebispo e como legado pontificio para esta nova provincia eclesiástica e tamén para todos os territorios de Galicia e de Portugal que dependían da metropolitana de Braga. Non había ningunha autoridade eclesiástica superior na península. Ademais, ese ano, dona Urraca outorgoulle as atribucións de conde de Galicia, o que comportaba a prestación de homenaxe e fidelidade por parte da nobreza galega.

Os Concilios convocados en Santiago nos anos 1124 e 1125 constitúen a manifestación final do proceso de recepción, aceptación, maduración e elaboración propia do conxunto de ideas articuladas ao redor da paz de Deus e da cruzada. Na primeira destas reunións, desprégase o programa de medidas concretas que corresponden ao establecemento da paz e da tregua de Deus. Na segunda, Xelmírez leva até as súas últimas consecuencias a aproximación, xa en marcha, das nocións de reconquista e cruzada. Neste sentido, Xelmírez, dirixíndose “aos reis, condes e outros príncipes e tamén aos cabaleiros e soldados do montón”, propón que, así como os fieis fillos da Santa Igrexa abriron o camiño cara a Xerusalén, “do mesmo xeito tamén nós fagámonos cabaleiros de Cristo e, vencidos os inimigos, os pésimos sarracenos, abramos até o mesmo sepulcro do Señor con axuda da súa graza un camiño que a través das rexións de España é máis breve e moito menos laborioso”. A Reconquista concíbese agora como un instrumento para abrir o camiño cara a Xerusalén; é dicir, no pensamento de Xelmírez, a Reconquista é cruzada, mesmo se esta enténdese, na acepción máis restrinxida do termo, como a guerra santa que tivo como obxectivo a liberación de Xerusalén.

En 1125, actuando aínda como legado pontificio, o arcebispo de Santiago fixo un chamamento a cruzada contra os musulmáns, desde o concilio reunido pola súa iniciativa en Compostela. O fondo da ría de Arousa, a escasa distancia de Compostela, constituía un enclave estratéxico para facer fronte ás incursións normandas e sarracenas. Alí existía unha fortificación, o Castellum Honesti, do que fora tenente o pai de Diego Xelmírez, que constituíu obxecto de atención preferente por parte do prelado. Foi o primeiro organizador do poder naval de Castela e León, e instalou a primeira canchelaría: en 1128 Alfonso VII creou a do reino de León e nomeou a Xelmírez chanceler, vinculando o cargo aos bispos de Compostela. En 1133 elaborouse o Decreto de prezos por representantes do cabildo compostelán, os xuíces da cidade que encarnaban o poder señorial e por delegados do concello, confirmados polo rei Alfonso VII e o arcebispo Xelmírez. Xa ancián sufriu a rebelión comunal de 1136, apoiada pola coroa que aproveitou para recortar parte da súa poder.

En termos xerais, pódese afirmar que a política de entendemento con Roma e co rei Alfonso VIN, permitiulle a Xelmírez engrandecer a diocese de Santiago, adquirindo privilexios como o de acuñar moeda (potestade que ostentaban entón os monarcas), a acumulación da riqueza que as peregrinacións achegaban á diocese compostelá, etc, riquezas que Diego Xelmírez destinaba a finalizar as obras do novo templo de Santiago. Pero, ademais, posibilitaron que Xelmírez chegase a exercer como unha especie de gobernador de Galicia, con amplos poderes eclesiásticos e temporais; reprimiu varios intentos de rebelión de burgueses e nobres, armou barcos para defender as costas das incursións normandas e musulmás, e desempeñou un papel importante na transición do reinado de Alfonso VI ao de Alfonso VII, tras o matrimonio entre , a entón viúva, dona Urraca e Alfonso I de Aragón, apoiando Xelmírez a proclamación de Alfonso VII como rei de Galicia e sometendo aos nobres reticentes.

Doutra banda, Diego Xelmírez foi un pioneiro na introdución de naves de guerra para loitar contra a pirataría; impulsou a construción de galeras e estableceu a primeira estratexia naval para defenderse dos ataques normandos e musulmáns, ao coordinar as fortificacions que había pola costa atlántica. De feito a súa iniciativa marcou o punto de partida da mariña de guerra castelá. Nun principio utilizou galeras xenovesas, pero pronto fixo vir de Pisa e Xénova, armadores para que construísen dúas naves rápidas de apresamento. Desde 1115 construíronse baixo as súas ordes naves en Padrón e hai autores que afirman que foi o creador do estaleiro de Iria, o cal non pode ser asegurado con certeza, pero é seguro o seu desenvolvemento en tempos do arcebispo. En 1121 Xelmírez desenvolveu campañas para limpar as costas galegas dos piratas normandos e almorávides con resultados positivos, pois, as naves apresadas ao inimigo pasaron a engrosar a escuadra galega.

Xelmírez faleceu na segunda metade do ano 1139 ou nos primeiros meses de 1140. Amado e detestado a partes iguais, a quen a historia quixo borrar dos seus anais, ao momento de que, aínda hoxe en día, nin sequera sabemos onde descansas os seus restos mortais.

Adiantado, pleno de sombras e de luces, este home a quen lle achacan máis vocación política que devocións relixiosas, percorreu os máis importantes centros culturais de Europa, empuxado pola inquebrantable decisión de converter á súa cidade nun punto de referencia obrigatorio en canto aos canons místicos establecidos. Non vacilou en cometer “Pío Latrocinio” -roubo de reliquias- na Catedral de Braga, de onde fixo subtraer os santos corpos de san Fructuoso, san Cucufate, san Silvestre e santa Susana, co propósito de restarlle valores a esta praza, colocándoa en desvantaxe para a competencia.

Na imaxe anterior podese ver  palacio de Gelmírez é o antigo palacio episcopal da catedral de Santiago de Compostela, situado no lado norte da catedral cara á praza do Obradoiro. Foi construído por Diego Gelmírez, arcebispo de Santiago entre 1120 e 1136, aínda que do edificio orixinal só consérvanse as portas de comunicación coa basílica: a porta de Gramáticos, a porta da Torre e a porta da tribuna.

 

Vexamos agora algunhas caras da súa poliédrica personalidade e traxectoria…

 

O seu perfil como personaxe de vital relevancia…

Pero a súa traxectoria vital e política non foi un constante uniforme. Así, por exemplo, aínda que había certa concordia entre Xelmírez e dona Urraca, isto non foi sempre así. Nunha ocasión, dona Urraca mandou ao calabozo Xelmírez e ao coñecerse a noticia en Compostela, preparouse unha sorpresa para a raíña que chegara para a solemnidade do Patrón: “Todos os cóengos, suprimindo todo aparello e ornamento festivo, cubriéronse con capas negras e presentáronse con aspecto lúgubre manifestando tristeza; o que foi molestísimo para a raíña e os seus cómplices”. Sirva como exemplo para reflectir a popularidade e o poder do que gozou en Santiago.

Diego Xelmírez era un home sagaz e tenaz, dotado dunha intelixencia práctica e unha mentalidade feudal. Ansiou autoridade e prestixio, de modo que proseguiu unha vertixinosa promoción, na que calculou sempre o grao de poder que posuía cada unha da persoa do seu ámbito, o que por outra banda se considera unha das características máis definitorias do seu modo de ser. A súa habilidade política e o seu intenso traballo diplomático lograron que a sede de Santiago tivese excelentes relacións coas demais igrexas do reino, cos monarcas leoneses e cos principais centros de poder da cristiandade occidental: o Papado e Cluny.

Pero como adoita ser habitual, o triunfo dun home de leste calibre -audaz, intelixente, cheo de ideas e resolución para levalas a cabo­ terminou por espertar envexas. Certos grupos afeáronlle a liberdade coa que xestionaba a súa arquidiocese e acusóuselle de covizoso. Por iso, algúns cóengos composteláns asaltaron o seu palacio cando era xa. Aínda así, conservou o seu poder até o día da súa morte, e mantívose desde entón un *halo de fascinación e misterio ao redor da súa figura.

 

O Pio Latrocinio

O termo Pio Latrocinio, é o nome dado polo cronista da Historia compostelá no relativo á pasaxe que a continuación narramos.

O escritor galego Gonzalo Torrente Ballester, no seu libro Compostela e o seu anxo, afirma que o prelado de Compostela aproveitou o camiño para “arrebatar á cidade de Braga un bo número de reliquias que alí se conservaban para levarllas a Compostela”.

Nas igrexas de Braga gardábanse reliquias tan importantes como as dos santos Cucufate, Fructuoso e Silvestre, as da Santa Susana e a cabeza de San Víctor. As reliquias espertaron a cobiza de Xelmírez, quen pensa que non hai mellor relicario que a súa Compostela, a cidade santa de Finisterre, a que disputa a Xerusalén e a Roma as maiores glorias apostólicas.

Pedir a San Giraldo, por moi santo que fose, o traslado das reliquias non tería ningunha posibilidade de resposta positiva. Seguro que o bo prelado portugués dese boas palabras pero nin unha soa reliquia. Acudir a litixios tampouco facilitase os plans do arcebispo compostelán, que ben sabía, como home pragmático, que envolverse en preitos non acelera o cumprimento dos desexos.

Por iso, conforme se ía afianzando a crenza de que, na tumba venerada en Compostela, gardábanse os restos do apóstolo Santiago o Maior e, convertido xa nun centro de peregrinación moi visitado e de ampla proxección europea, Xelmírez empezou a idear a forma de aumentar o rango da súa sede, labor para a cal non se andou con remilgos. No ano 1102 viaxou a Braga coa aparente intención de visitar varias igrexas que pertencían á sede Santiago, pero o verdadeiro motivo non foi outro que facerse cun botín de reliquias de santos, entre elas as dos corpos de santa Susana e san Fructuoso.

O Pio Latrocinio ten o seu lado gris, desde logo, sobre todo desde unha visión moral actual, pero hai que considerar que falamos dunha Idade Media na que aínda impera o feudalismo, e que Santiago é precisamente un Señorío que é gobernado polo Bispo, que debe actuar non só como patriarca na fe, senón como gobernante e mesmo como líder militar. Non é unha cuestión de soberbia, senón de necesidade naqueles tempos.

No ano 1994 a Catedral de Santiago devolveu a Braga as reliquias de Santa Susana, San Cucufate e San Silvestre á catedral de Braga. Previamente, en 1966 enviáronse tamén as de San Fructuoso.

En cuanto a su papel como impulsor de la construcción de la Catedral de Santiago de Compostela…

Obra directamente relacionada con la peregrinación, se inició en el año 1075, según el proyecto aceptado por el obispo Diego Peláez. Estas obras serían continuadas por Gelmírez, a partir de 1093, dando continuidad a las lentas obras de la catedral de Santiago hasta construir la nueva iglesia catedralicia, para lo que se inspiró en las construcciones de Roma, Cluny y Toulouse. Se implicó de manera muy directa, revisando planos, consultando nuevas técnicas constructivas y procurando que el templo estuviese dotado con la mayor belleza posible. A partir de ese momento, se continuaron con regularidad durante las dos primeras décadas del siglo XII, hasta la colocación de la última piedra, que, si atendemos a las indicaciones del Códice Calixtino debió tener lugar en 1122.

 

Consagrou os altares do deambulatorio da cabeceira, o que indica que xa se finalizou o cruceiro, coas portas do Paraíso e de As Praterías. Derrubou gran parte do primitivo mausoleo romano, identificado desde o século XI coa tumba de Santiago, para construír no lugar un altar novo, o que foi considerado case como un sacrilexio por parte do cabildo catedralicio. En 1112, coa nave central levantada, derrubou a igrexa de Alfonso III e instalou nese espazo o novo coro. Ordenou, ademais, a construción do pazo de Xelmírez, que se iniciou a comezos do século XII, encostado á catedral. Este edificio tivo que ser reconstruído en 1120, tras as revoltas populares de 1117 contra o propio prelado.

Paralelamente, desenvolveu para Compostela un proxecto arquitectónico e urbanístico que pretendía darlle á cidade a estrutura espacial dun gran burgo medieval. Ademais, promoveu un programa de melloras para a acollida de peregrinos, orientadas a solucionar as demandas da poboación e do público devoto, e encamiñadas tamén a prestixiar a nova situación da urbe e da sede. Algunhas das súas actuacións máis relevantes neste sentido foron a creación de hospitais, a canalización de augas e o abastecemento hídrico público. Ademais, estableceu a especialización profesional dos burgueses en actividades artesanais e mercantís, traballou na dinamización dos burgos situados nas encrucilladas do camiño de peregrinación (por exemplo, Padrón) e incrementou o tráfico marítimo de mercadorías.

Diego Xelmírez ofrécesenos como a figura máis importante na tarefa de impulsar a actividade construtora en Santiago. Xelmírez, sempre preocupado polo prestixio da sede compostelá e tamén por resaltar o seu propio como cabeza da mesma e señor da cidade, volve ser punto de referencia obrigado. Dinos a Historia compostelá, á mantenta da construción dun novo palacio episcopal: “Cando el subiu a dignidade do episcopado, non só faltaba casa decente e congrua para un prelado, pero nin aínda clérigos puido atopar nela que non fosen rudos e sen suxeición algunha a disciplina eclesiástica.”

 

O europeísmo de Xelmírez…

Home de extraordinaria visión política, foi un adiantado do europeísmo, xa que perfeccionou o proxecto dunha peregrinación internacional ao redor da tumba apostólica. Elaborou o seu deseño en base ás viaxes realizadas a varias cidades francesas claves na peregrinación, como Toulouse, Moissac e mesmo ao mosteiro de Cluny, onde se entrevista co seu abade Hugo o Grande, e toma todo tipo de ideas para aplicar en Santiago. Pero, sen dúbida, a gran referencia de Xelmírez foi Roma, na que tamén se inspirou para mellorar a Igrexa compostelá, procurando organizala de maneira semellante.

En consecuencia, Compostela pasou a ser un dos centros de maior transcendencia espiritual, eclesiástica, política e cultural do Occidente medieval. Neste sentido, foi moi importante que os máximos responsables da Igrexa occidental -o abade de Cluny, o papa de Roma e o arcebispo de Santiago- impulsasen unidos a peregrinación xacobea e o culto ao apóstolo Santiago, cunha vitalidade que duraría até os tempos da Reforma luterana. Sabedor de que o apoio de Roma e de Cluny eran decisivos para promover a peregrinación, Xelmírez, como bispo dunha das igrexas cristiás máis ricas, enviaría a ambos os lugares inxentes cantidades de ouro e prata co fin de contar coa súa axuda en todo momento.

 

As fontes documentais con noticias máis abundantes do período de Xelmírez, da súa figura e actuacións, atopámolas no libro V do Liber Sancti Iacobi e a Historia Compostelá.

O Registrum do seu pontificado, máis coñecido como Historia Compostelá, é unha crónica da súa vida que el mesmo ordenou redactar, na que se recolle a súa participación persoal no difícil contexto no que se atopaba tanto a nivel galego como peninsular e mesmo no ámbito da cristiandade occidental. Para este labor empregou aos máis prestixiosos clérigos e intelectuais no traballo de redacción.

Tamén ordenou elaborar o Códice Calixtino que, no seu libro V, indica os diferentes itinerarios xacobeos procedentes de Francia, que se reúnen en España en Ponte a Raíña, as xornadas do Camiño, os pobos polos que pasa, os santuarios que se deben visitar e describe amplamente a cidade de Compostela, entre outros temas.

 

E para finalizar, recuperemos o que Murguia deixou dito que Xelmírez “deu lei á cidade, rei a Galicia, Mariña militar á patria, forza ao trono, á súa igrexa episcopal a primacía, xustiza aos desvalidos, seguridade ao comercio, á ciencia fogar e protexeu as artes e a poesía”.

 

Referencias:

RUIZA, M., FERNANDEZ, T. y TAMARO, E. (2004). Biografia de Diego Gelmírez. En Biografías y Vidas. La enciclopedia biográfica en línea. Barcelona (España). Recuperado de https://www.biografiasyvidas.com/biografia/g/gelmirez.htm el 4 de septiembre de 2021.

MURGUÍA, M. Don Diego Gelmírez: [Estudio histórico crítico de este insigne prelado]. Coruña, 1898.

PÉREZ DE URBEL, J. “Los comienzos de la Reconquista”, en Historia de España Menéndez Pidal, vol. VI. Madrid, Espasa Calpe. 1994.

XAVIER, A. Diego Gelmírez. Reino de Galicia, siglos XI-XII. Barcelona, 1985.

http://mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=gelmirez-diego

https://dbe.rah.es/biografias/10647/diego-gelmirez