A Igrexa de Santiago Apóstol, na Coruña

Hoxe dedicamos esta entrada a unha igrexa singular, a máis antiga da cidade da Coruña, a igrexa de Santiago Apóstolo.

Esta igrexa atópase na zona denominada “Cidade Vella” a escasos 150 metros ao sueste da praza de María Pita, famosa pola súa beleza, cos seus edificios porticados e por acoller tamén a sede do Concello coruñés.

A igrexa non é de grandes dimensións, pois mide ao redor de 36 x 18 metros e está orientada con lixeira desviación ao sur. Está construída sobre a roca viva que aflora cara á rúa Santiago. A planta ten forma de cruz latina e un precioso altar maior. Os muros laterais articúlanse mediante contrafortes e dúas portadas formadas por arcos de medio punto.

Trátase dunha igrexa orixinalmente románica, con posteriores retoques góticos, cuxa estrutura inicial, propia da escola compostelá do século XII, foi construída no ano 1217, a instancias do rei Alfonso IX, e compón unha das fontes de riqueza arquitectónica relixiosa máis importantes da cidade da Coruña. Foi o primeiro templo da actual A Coruña e o feito de que se dedicase a Santiago orienta sobre os afáns xacobeos do monarca e sobre un dos seus obxectivos: a acollida aos peregrinos que xa no século XIII recibía o porto, aínda que sen alcanzar a afluencia de gran parte das dúas centurias seguintes. Unha proba desta política é o feito de que á beira da igrexa se situase un hospital de peregrinos. Son visibles aínda as súas iniciais influencias artísticas compostelás, a pesar das reformas posteriores.

Esa clara advocación Xacobea xa se advirte na maioría dos ornamentos ou motivos da decoración que a compón, como o tres semi-columnas labradas con motivos do camiño de Santiago ou ben como o tímpano coa figura do Apóstolo dacabalo. Encádrase na escola compostelá e cabe dicir que sufriu varios incendios e reconstruíuse varias veces, pero en todo caso soubo manter a súa esencia.

A profusión de imaxes de Santiago no templo é única. A portada principal, gótica (seculo XV), flanquéase entre dúas grandes estatuas de Santiago e o seu irmán Juan na súa faceta de apóstolos, incluíndo no tímpano outra moderna dun Santiago cabaleiro. No fermoso interior a iconografía xacobea está presente en diversos detalles decorativos alusivos, como as veneras e tres imaxes do santo, unha medieval sedente aos pés do templo e outras dúas moi posteriores: unha preside o altar maior e a segunda é un case inevitable matamouros de finais do século XVIII.

Xunto coa Colexiata de Sta. María do Campo, moi próxima, conforma unha parte do importante conxunto histórico da cidade e dos seus “recunchos entrañables”. Pertence á Arquidiocese de Santiago de Compostela.

A igrexa de Santa María está erixida sobre un solar que foi considerado sacro na época do imperio, posiblemente un antigo templo romano, aínda que se considera como románica, hai que dicir que á parte dos exteriores da ábsida e o muro norte, poucos elementos románicos hai no seu interior.

O primeiro de abril do ano 1779 sucedeu un terrible incendio na igrexa, que destruíu case todo o templo, deixándoo en ruínas. Logo diso, reconstruíuse no que coñecemos hoxe como a Igrexa de Santiago.

 

Pero vaiamos por pates e analicemos a súa estrutura e contido:

A planta, orixinalmente, estaba dividida en tres naves e ábsidas, contando así con tres portas, dous laterais e a entrada principal. No interior, o tres naves desapareceron, deixando paso a unha planta de salón á que abren as ábsidas. Da primeira consérvase unha pedra cunha inscrición da data da súa construción, 1133, e da segunda capela existe un púlpito gótico de pedra esculpida.

 

A desaparición da estrutura orixinal románica, deu lugar a unha  única nave, xa gótica, con arcos diafragma apuntados plenamente góticos, que sustentan un tellado de madeira a dúas augas. Os estribos destes arcos son pilastras con capiteis orixinais das naves laterais do templo inicial.

 

En consecuencia, a planta é basilical dunha soa nave pero a existencia de tres ábsidas fainos lembrar a súa orixe con tres naves respectivas. A ábsida lémbranos ao da Colexiata de Santa María de Campo. A cuberta é a dúas augas e está construída en madeira. Descansa sobre arcos apuntados e sostéñeno alicerces encostados aos muros e reforzados, como diciamos antes, con contrafortes.

 

 

Os cilindros absidais, de maior altura o central, locen semi-columnas encostadas alzándose a partir de amplo basamento e rematando en capiteis que xunto con canecillos decorados contribúen a sustentar a cornixa.

No tímpano da súa porta de entrada, baixo a entrada formada por arcos de medio punto, figura unha estatua ecuestre de Santiago Matamouros portando unha estentórea espada de cor verde, franqueado por dúas figuras masculinas nas xambas: Santiago á dereita e San Juan á esquerda.

 

No tímpano do portada norte, de inspiración mateana, atópase unha representación do “Agnus Dei”, entre grandes flores, con rosetons que decoran a arquivolta. Na bancada lateral da porta, onde os peregrinos descansaban, podemos observar unha case perdida cabeza de touro.

 

 

Como anécdota dicir que moitos visitantes tenden a ver (normalmente inducidos polos guías turísticos) a ver o ano 1411, formado polas patas do cordeiro. Se agrandades a imaxe, seguramente vós tamén a vexades.

 

Hai que destacar tamén, na portada principal a presenza dun marabilloso rosetón oxival, de notables dimensións sobre a embocadura da ábsida central. É interesante, na fachada, a colección de canecillos con figuras grotescas (1150 ca-1690).

Estruturalmente, no interior as tres ábsidas locen dobladura na súa embocadura, e arcos triunfais ao modo benedictino. Aínda se conserva a súa torre do século XVII.

No interior do templo atopamos unha imaxe de Santiago sedente, xa tardo románica, dos séculos *XIII e *XIV. Santiago sostén un pergamiño coa inscrición en latín “Jacobus Major Hipaniae Patronus” (lembremos que Santiago é o principal patrón de España).  Ademais da estatua de Santiago, a Igrexa contén outras imaxes do Arcanxo Gabriel, San Miguel, San Juan Evanxelista, San Pedro e unha Custodia. Hai que destacar unha Crucificado de gran beleza. Tamén hai dúas curiosas dúas imaxes pouco frecuentes, nunha mesma igrexa: A Virxe aleitando ao seu Fillo e a Virxe embarazada, aleitando ao Neno. Igualmente conserva no seu interior, varios sepulcros antigos, aras romanas, procedentes da Torre de Hércules (do século II d.C.), varias lápidas recuperadas tras varios procesos de escavación arqueolóxica e un púlpito de pedra do século XVII.

 

Outrora considerábase a igrexa máis importante da Coruña, até tal punto que no seu atrio reuníase o concello nos séculos XIV e XV. Tamén funcionou temporalmente como almacén de municións e documentos.

En 1589, ante o asedio polas naves e tropas do inglés Francis Drake, que pretendía chegar até Santiago e o seu sepulcro apostólico, os veciños prometen un voto anual á Virxe do Rosario, actual patroa da cidade, se logran vencer ao inimigo.

Cabe dicir tamén que o gremio de comerciantes tivo a súa sede neste templo, xa que Santiago era o seu patrón, o que incidiría na relevancia da peregrinación xacobea para a economía da cidade.

Catalogada como Ben de Interese Cultural desde 1972.

 

Doutra banda hai que dicir, para aqueles lectores que o descoñezan, que existe unha ruta do Camiño de Santiago que trasladaba aos peregrinos británicos, irlandeses e do norte de Europa, que pretendían evitar as frecuentes guerras centroeuropeas. E na Coruña, o punto de arranque obrigado era a igrexa de Santiago, case á saída das antigas murallas da cidade.

Trátase pois dun templo de gran tradición xacobea, ante a que comeza o Camiño Inglés na Coruña, tal e como o testemuña, entre outras fontes, unha lápida. Hai que dicir que a cidade da Coruña constituía un dos principais portos medievais de peregrinos.

Nos séculos XIV e XV, os de maior afluencia peregrinatoria a Santiago a través da Coruña, o punto de inicio da ruta pedestre situábase en realidade no mesmo porto, onde desembarcaban centos ou miles de peregrinos, segundo os anos, procedentes de diversas cidades da fachada atlántica europea, sobre todo de Inglaterra. No entanto, a ela comezaron a acudir moitos peregrinos que, tras desembarcar na zona portuaria, daban grazas pola travesía a un Apóstolo sempre disposto a recibilos.

En calquera caso, responde a profundas raíces históricas que sexa agora esta igrexa o simbólico punto de inicio do tramo terrestre do Camiño Inglés. A ela acudían moitos dos peregrinos que, tras desembarcar uns pasos máis abaixo, na zona portuaria, pasaban a dar grazas pola travesía a un Apóstolo que xa pronto ían saudar en Compostela.

A igrexa de Santiago constituíu o primeiro templo relixioso da actual A Coruña e o feito de que se dedicase a súa advocación ao Apóstolo Santiago revela o afán xacobeo do monarca Alfonso X, quen impulsou o papel da Coruña como vía de entrada a Compostela. Unha proba desta política alfonsina é o establecemento dun hospital de peregrinos nas proximidades do santuario.

Tal e como diciamos anteriormente, a profusión de imaxes de Santiago no templo é única: a portada principal flanquéase entre dúas grandes estatuas de Santiago e o seu irmán Juan como apóstolos, incluíndo no tímpano outra figura máis moderna de Santiago Matamouros, quen segundo as crónicas medievais interveu milagrosamente en favor dos cristiáns contra os musulmáns durante a Batalla de Clavijo (844 d.C.).

Non en balde, nesta igrexa, e o día 25 de xullo, día de Santiago, existía o mesmo rito que ao chegar á Catedral de Santiago: abrazar a figura do apóstolo. Aínda hoxe, pódese recoñecer un percorrido case invisible por detrás desta figura.

 

E isto é todo por hoxe, esperemos resultouvos interesante.