O teatro no Medievo non deixaba de ser unha forma de entretemento que, nun principio, tiña unha temática principalmente relixiosa, pero que co paso do tempo abordou tamén outro tipo de temática.
De feito, o papel de la Iglesia no desenvolvemento do teatro durante a Idade Media foi preponderante ata que esta actividade foise secularizando. Durante a primeira época, o máis común é que as obras representasen pasaxes bíblicas e ensinanzas relixiosas.
Como visión xeral, poderiamos dicir que Os espectáculos escénicos na Idade Media foron moi numerosos: dramatizacións paralitúrgicas, momos, xustas e torneos, festas palaciegas e entradas rexias…
Contexto histórico
En primeiro lugar, hai que lembrar que a Idade Media, no mundo occidental, é o período histórico comprendido entre os séculos V e XV, marcado por dous grandes acontecementos históricos: a caída do Imperio romano, fronte aos godos, no ano 476, e a caída de Constantinopla, baixo os turcos, en 1453.
Despois do seu espléndido florecemento en Grecia e Roma, o teatro decaeu considerablemente, ata quedar reducido case ao silencio, durante boa parte da Idade Media. En realidade, o teatro dos últimos tempos do Imperio Romano había descendido a niveis tan baixos de calidade literaria e, sobre todo, de calidade moral, que a nova relixión oficial, o cristianismo, combateuno acerbamente, ata facelo desaparecer.
Durante os séculos XI e XII, xorden en Europa comedias escritas en latín, que eran representadas en mosteiros, cortes e universidades.
O teatro era considerado, ao principio do Medievo, como un espectáculo trivial, frívolo e pecaminoso que dificilmente podería exaltar os valores ascéticos, de castidade e modestia dos costumes.
Durante estes séculos o teatro estará suxeito a unha serie de condicionantes, tendo en conta que debese estar encamiñado a soster e difundir unha concepción institucional ligada á orde social, político, civil e sobre todo, relixioso. Pero o certo é que tamén xurdiu un tipo de teatro que buscaba unha subxectividade, á marxe das concepcións institucionalizadas.
Características do teatro medieval
A orixe do teatro medieval garda unha estreita relación co importante proceso de transición que significou o paso da Idade Media, cando o mundo da dramaturxia, condenado pola igrexa católica, atopábase case extinto e limitado aos espectáculos de rúa.
Foi despois do século X que os representantes do cristianismo fixeron renacer a arte teatral como unha forma de divulgar as súas crenzas.
De feito, inicialmente as actuacións levaban a cabo en latín e, tal como indicamos anteriormente, interpretábanas persoas do clero.
Por outra banda, fóronse incorporando aspectos relacionados ao profano, que aos poucos lograron cambiar o enfoque relixioso do teatro medieval, cara a un inclinado ás comedias, todo isto, ata finais do século XVI.
O teatro desenvolveuse a partir dos días festivos e as celebracións relixiosas. Nestas datas sinaladas, celebrábanse este tipo de actuacións coñecidas co nome de misterios, que viñan ser dramas relixiosos. Interpretábanos os sacerdotes ou autoridades eclesiásticas e facíano dentro do propio templo. Simulaban momentos litúrxicos como: a Epifanía, a visita ao sepulcro de Jesús ou a paixón de Cristo. Durante aquela época, as Iglesia utilizaba o teatro para divulgar os valores cristiáns, ensinando as parábolas da Biblia.
A arte teatral do medievo desenvolveuse e mantívose vivo grazas aos artistas populares que se dispersaron por todo o continente europeo, entre eles estaban os mimos, acróbatas, bailaríns, malabaristas e tamén os xograres.
En canto á posta en escena, os actores trasladábanse dun decorado a outro a medida que llo esixía a acción. Realizaban así a representación sobre o carro e/o sobre a platea construída para ese efecto na rúa ou sobre algunha plataforma anexa.
A pesar de que algunhas obras eran repetitivas e demasiado extensas, interpolaban música e acción e explotaban as posibilidades cómicas en moitos dos papeis asociados aos vicios e ao demo para crear unha fórmula dramática popular menos atafegante.
Atopamos no teatro medieval unha serie de características:
- tramas baseadas en relatos bíblicos.
- inicialmente, os escenarios estaban dentro e as propias igrexas
- eran comúns os anacronismos, é dicir, a utilización de referencias que non van #de acordo con a época ou o tempo citados.
- habitualmente os actores usaban roupa pertencente á igrexa
- apareceron elementos cómicos en obras que estaban pensadas como de temática seria.
- presentábase o mundo terreal como unha fase transitoria, mentres que o ceo e o inferno eran as realidades absolutas e permanentes.
- tentábase resaltar que as accións do ser humano acompañábano ata o día da súa morte e de aí a importancia de actuar con rectitude e bondade.
El incipiente teatro medieval con toda la riqueza de elementos litúrgicos era un teatro todavía en embrión. No se daban en él con plenitud los componentes de la teatralidad esencial. Ni los autores tenían una intencionalidad teatral, ni se daba una clara delimitación con otros géneros. El teatro de esta época está dividido en dos partes: el religioso, que se representaba en las Iglesias y Palacios y era exclusivo para los más cultos; y el popular, que aparece más tarde, que se presentaba en plazas y calles para un público general y se utilizaba un lenguaje rústico.
O incipiente teatro medieval con toda a riqueza de elementos litúrxicos era un teatro aínda en embrión. Non se daban nel con plenitude os compoñentes da teatralidade esencial. Nin os autores tiñan unha intencionalidade teatral, nin se daba unha clara delimitación con outros xéneros. O teatro desta época está dividido en dous partes: o relixioso, que se representaba nas Igrexas e Palacios e era exclusivo para os máis cultos; e o popular, que aparece máis tarde, que se presentaba en prazas e rúas para un público xeral e utilizábase unha linguaxe rústica.
En canto ao lugar de representación, o teatro iníciase no interior do templo, normalmente no coro e nas arcadas conventuales ou as naves para as procesións e cortexos. Por razóns de decoro, pois no teatro estaban a integrarse elementos profanos, o teatro trasládase aos pórticos das igrexas e catedrais. Despois trasládase a outros espazos públicos: prazas, patios, claustros, rúa e mesmo cemiterios. Ben entrado o XVI usaranse os anfiteatros romanos.
As características específicas do teatro medieval son:
- Riqueza visual e musical. As representacións eran visualmente rechamantes, con vestiarios elaborados e escenografías detalladas. Ademais, a música desempeñaba un papel crave na creación de atmosferas emotivas.
- Representacións ao aire libre. Actuacións en prazas e rúas: a diferenza dos teatros pechados modernos, moitas representacións medievais tiñan lugar ao aire libre. Os actores actuaban en prazas públicas, permitindo unha maior participación da comunidade.
- Escenario móbil. A miúdo, utilizábanse carros ou escenarios móbiles para representar diferentes episodios. Estes carros podían moverse polas rúas, permitindo que a audiencia seguise a representación dun lugar a outro.
- Participación clerical. Actuacións por sacerdotes e clérigos: inicialmente, as representacións eran realizadas por sacerdotes e clérigos. A participación activa de la Iglesia e os seus membros foi fundamental nas primeiras etapas do teatro medieval.
- Participación comunitaria. A medida que evolucionaba o teatro relixioso, a participación da comunidade volvíase crucial. Os habitantes locais participaban como actores, axudantes técnicos ou mesmo como parte do público interactivo.
- Reflexo da sociedade e crítica social. As farsas e outras formas de teatro profano a miúdo ridiculizaban e criticaban aspectos da sociedade medieval, permitindo que a audiencia reflexionase sobre a súa propia realidade. Este aspecto crítico do teatro contribuíu á expresión de opinións e á reflexión social.
- Carácter didáctico e mora Ensino da fe: ademais de entreter, o teatro medieval tiña un propósito didáctico. Buscaba ensinar os ensinos relixiosos e morais a unha audiencia maioritariamente analfabeta.
- Cuestionamiento pola igrexa. Ao longo do tempo, algunhas representacións foron obxecto de críticas e cuestionamientos por parte de la Iglesia. Temíase que as esaxeracións ou desviacións dos ensinos sacros puidesen distorsionar a fe, levando á Igrexa para intervir na regulación destas obras.
- Expresión artística e creativ Aínda que inicialmente vinculado estreitamente á relixión, o teatro medieval tamén foi unha expresión artística que permitiu a creatividade e a imaxinación. As representacións ofreceron aos artistas a oportunidade de explorar narrativas, personaxes e escenografías de maneira única.
- Linguaxe simbólica e alegórico. Uso de simbolismos: as obras a miúdo utilizaban simbolismos e alegorías para transmitir as súas mensaxes. Os personaxes e eventos tiñan significados máis aló da súa aparencia literal, destinados a resaltar ensinos máis profundos.
- Declive e transformación. Co tempo, factores como a Reforma Protestante, que cuestionaba as prácticas católicas tradicionais, contribuíron ao declive do teatro relixioso medieval. Con todo,
Tipos de teatro medieval
O drama litúrxico
Adóitase considerar este tipo de expresión teatral, como a primeira no mundo medieval. Situámonos principalmente entre os séculos IX e XII.
Durante o primeiro período do teatro na Idade Media, desenvolvéronse os dramas litúrxicos, que teñen a súa orixe nas misas e que incorporan moitos elementos dramáticos para poder reflectir o mundo invisible en aspectos tanxibles.
O feito de utilizar o espazo físico da propia igrexa para as representacións, permite configurar este formato en base ás seguintes características:
- aproveitamento da estrutura do templo.
- a proliferación de elementos simbólicos.
- priviléxiase a acción sobre a palabra.
- a acción, de carácter hierático, tende a suxerir, mediante signos e xestos simbólicos.
O fin perseguido é unha intención didáctica por parte dos clérigos que buscan levar aos fieis, pouco instruídos, os misterios da fe, especialmente os relacionados coa Redención-Resurrección e a Encarnación.
Os dramas litúrxicos desta época serían:
- o Quem quarentis ou Visitatio seplulchri, cuxa temática versaba sobre a visita que fixo María Magdalena acompañada doutras mulleres á tumba de Jesús.
- o Ordo stellae, cuxa temática sería o da adoración dos Reis Magos ao neno Jesús.
- o Officium pastorum, unha breve representación, similar á anterior, pero protagonizada polos pastores que adorababn ao neno Jesús.
- o Ordo prophetarum, cuxa temática central era a anunciación da vinda de Xesucristo, por parte dos profetas do Antigo Testamento.
- a Depositio, neste tipo de drama litúrxico a temática era o acto da deposición do corpo de Jesús no sepulcro o día de Venres Santo.
Neste tipo de teatro atopamos a orixe nos denominados tropos.
Os tropos
Eran uns textos bastantes curtos en extensión que se representaban nas festas litúrxicas, sobre todo nas da Pascua e o Nadal. Consistía nuns textos, cantados en forma de diálogo en torno ao altar, por parte dos propios oficiantes da misa. Este sería a orixe do teatro occidental.
O drama relixioso
A finais do século XIII atópanse as primeiras formas de expresión teatral que, aínda que seguen vinculadas á relixión, son formas distintas de dramatización ás do drama litúrxico.
A diferenza fundamental deste tipo de representación teatral, respecto a a anterior reside no feito de que é independente do desenvolvemento da misa, progresando a posta en escena, desde o propio altar mesmo ata fóra do propio recinto de la Iglesia.
Esta forma de teatro é froito do impulso que a igrexa deu á tarefa de evangelización, por unha banda, e á participación, da nacente burguesía, por outro.
En canto á temática atopamos un bo número de dramatizacións sobre o Corpus Christi.
Os milagres
Eran os máis antigos, do século XI e principios do XII. Facíanse en linguas romances.
Os milagres baséanse en lendas piadosas nas que a Virxe ou os santos interveñen milagrosamente para salvar a un devoto. Esta tradición de milagres é a que herda en España Gonzalo de Berceo (século XIII), cando decide compoñer a súa colección Milagros da nosa Señora.
Os misterios
Eran representacións dramáticas de eventos bíblicos, como a vida de Jesús ou historias do Antigo Testamento. Estas obras presentábanse en prazas públicas ou en igrexas e eran realizadas por gremios artesanais. Xurdiron no século XI.
Gozaban de especial popularidade os milagres relacionados con San Nicolás e a virxe María. Tamén A creación do home, a Paixón ou toda a historia de Cristo.
O misterio diferénciase dos demais xéneros teatrais da Idade Media en que permanecen sempre como unha forma de arte orixinal e independente, produto das masas do pobo. O misterio é no alto grao contraditorio, no entran e loitan principios tan opostos como realismo e misticismo.
O misterio entraba a formar parte orgánica dos festexos municipais nos días de feira. O día de representación do misterio, os espectadores ocupaban desde temperán na mañá o seu lugar nas graderías, na praza da cidade. Na introdución, un sacerdote lía o argumento da historia relixiosa que se representaría, eloxiaba a Deus e aos poderes municipais.
No misterio había unha soa idea invariable: a de servir a Deus con abnegación, e unha soa vontade: a vida local do momento. A razón do misterio non recibía apoio dos feitos e a súa actualidade, era unha expresión superficial das intencións directas. O humanismo declarou o misterio como un produto groseiro da barbarie carente de arte.
Dentro delos misterios atopamos o Auto dos Reis Magos.
Auto dos Reis Magos
Titulado así por Menéndez Pidal, foi copiado nos folios finais dun códice latino do século XII, conservado na catedral de Toledo.
O Auto dos Reis Magos é o máis antigo texto teatral conservado en lingua romance da península ibérica. É, ademais, o único texto dramático conservado en castelán anterior ao século xv. Así mesmo, é o único Ordo stellae conservado en toda a península.
Crese que foi composto a finais do século XII, por un autor de Toledo. O texto está escrito nun castelán infestado de influencias doutras linguas, sobre todo romance mozárabe e gascón. Trátase dun Ordo stellae que se debía celebrar na Catedral de Toledo con ocasión do Nadal.
O texto conservado consta de sete escenas que conteñen 147 versos pareados que presentan a Gaspar, Melchor e Baltasar seguindo a estrela que os conducirá ata Belén e indo falar co rei Herodes.
Moralidades
As moralidades non eran outra cousa que sermóns representados. Contaban cun fin edificante. Un ensino moral mediante historias e personaxes alegóricos, que representaban virtudes e vicios en loita moral contra o pecado e o proceso que permite ao home común chegar á salvación da súa alma.
As imaxes de Jesús, María, os Ángeles e os apóstolos representaban algo concreto na conciencia dos crentes e ao mesmo tempo encerraban ideas morais.
As moralidades eran obras alegóricas que representaban o conflito entre o ben e o mal, a través de personaxes simbólicos como a Virtude, o Pecado ou o Diaño. Estas obras tiñan como obxectivo moralizar e ensinar ao público sobre os valores cristiáns.
Con frecuencia a moralidade ofrecía en forma dramatizada a solución de problemas éticos. Moi popular era a moralidade do home a quen vén a visitar a Morte.
As alegorías
As alegorías foron un subgénero proveniente das moralidades. Nelas os personaxes representaban calidades abstractas por exemplo os sete pecados capitais. Este xénero desenvolverase ao longo dos seguintes séculos.
O teatro profano
Derivado do teatro relixioso, o teatro profano vai cobrando cada vez máis forza e creando novos xéneros, como un teatro cómico, que só busca divertir. A culminación do proceso de secularización chega ao final da Idade Media, no Prerrenacimiento.
Nunha primeira gran división poderiamos falar de dous tipos de teatro profano:
- O teatro profano culto afastouse dos temas relixiosos e representábase nas cortes e en espazos destinados á nobreza. As súas referencias estaban dentro do teatro latino e citábase con frecuencia a obras clásicas ou temas relacionados coa mitoloxía. As obras pertencentes ao teatro profano culto adoitaban representarse en universidades, pero tamén nalgúns colexios relixiosos.
- O teatro profano popular foi aumentando en éxito ao gozar de gran aceptación entre o público en xeral. Incluía comedias e abordaban unha gran variedade temática: temas políticos, sociais, históricos, costumistas etc.
No século XV existían xa varios subgéneros dramáticos do teatro profano:
- As moralidades, a pé entre o teatro profano e o relixioso (pola súa temática), xa comentado en parágrafos anteriores.
- As farsas, pequenas comedias de costumes que só buscan facer rir.
A farsa
A farsa non ten outra finalidade que a de divertir. Isto implica que o xénero teña ben claro o feito de que non debe apartarse da súa realidade de onde provén, describíndoa como forma cruel e sen mediacións literarias. Así os seus personaxes son elementais e universais: a muller infiel, o marido enganado, a sogra chismosa…
O tema fundamental da farsa será a observación irónica da vida conxugal, aínda cando trate outras situacións.
As accións eran elementais sen preocuparse por un encadre sicológico ou histórico. A isto hai que engadir palabras descompostas, burlas, mentiras e crueldade que busca provocar a risa. Todo isto significa que é un teatro casual, que non lle interesa o profesionalismo para non perder o contacto coa realidade.
Sen dúbidas, os xogos carnavalescos contribuíron a procrear o principio da representación cómica paródica característica dos espectáculos da Idade Media.
A fundamentación característica da farsa é a espontaneidade na representación da realidade.
Nas farsa sempre se zurraba aos membros da clase gobernante; representaba satíricamente ao clero; tamén campesiños parodiados nos seus trazos cómicos e inxenuos.
A farsa coa súa orientación satírica expresaba o negativo da súa opinión cara á realidade e niso consistía o seu índice de progreso no sentido histórico.
Pode deducirse do anterior que uno dos legados de importancia da farsa foron os conxuntos de actores profesionais.
Características xerais da farsa a través de todos os tempos:
- obscenidade
- infortunios físicos
- estrataxemas do argumento
- enxeño verbal
- incongruencia dos personaxes
- comedia de ideas ou sátiras
O teatro cortesán
Os ambientes cortesáns e aristocráticos son outro dos focos de onde irradia a teatralidade medieval. Os espectáculos e diversións propios do estamento nobiliario, que está na cúspide da sociedade estamental medieval, desenvolven paulatinamente unha calidade teatral que dá lugar ao chamado teatro cortesán, que alcanzará un gran esplendor nos séculos posteriores.
O teatro cortesán, que se desenvolve sobre todo na segunda metade do século XV, xa nun ambiente humanista, renacentista. É unha corrente refinada, de influencias clásicas, máis elitista.
Os palacios do rei e da nobreza son o outro foco principal de produción teatral. Hai nas cortes principescas do outono da Idade Media unha forte tendencia á teatralización de case todos os sucesos da vida diaria. Con motivo dos máis distintos acontecementos e ocasións organízanse desfiles, danzas, xogos, torneos e espectáculos diversos, nos que se concede especial importancia ao artificio visual, á música e ao vestiario.
O espectáculo teatral, ou parateatral, máis característico dos ambientes cortesáns de finais da Idade Media foi o chamado momo.
Os momos
Nos momos interviña toda a corte, desde o rei ou o señor dese círculo cortesán ata os máis modestos serventes. Adoitaban celebrarse dentro dun marco festivo máis amplo: tras os torneos e xustas que tiñan lugar durante o día, organizábase un momo despois da cea na sala do palacio. Os elementos do momo eran a música, a danza, disfraces, vestimentas extraordinarias, e usualmente recitábase neles algún texto poético en forma dialogada. Adoitaban acabar cun baile en que o vencedor dos torneos do día bailase coa dama principal.
Misterios de corte
Representacións teatrais que tiñan lugar na corte, destinadas a entreter á nobreza. A miúdo eran luxosas e presentaban temas relacionados coa mitoloxía e a historia antiga.
Teatro popular
Atopamos dous tipos:
- Teatro de rúa: actuacións ao aire libre que involucraban á comunidade. Estes eventos eran máis accesibles para o público en xeral e a miúdo tiñan elementos de improvisación e participación do público.
- Teatro de monicreques: aínda que se orixinaron no teatro popular, os monicreques convertéronse nunha forma distintiva de entretemento. Os monicreques eran utilizados para representar historias cómicas, tráxicas ou morais.
O teatro de feira
Estes espectáculos ambulantes presentábanse en feiras e mercados. Incluían farsas, fábulas e escenas cómicas que a miúdo involucraban a personaxes populares e arquetípicos.
Farces
Eran pezas cómicas e satíricas, gañaron popularidade ao ridiculizar a sociedade medieval. Os temas eran variados, desde situacións cotiás ata sátiras políticas e sociais.
Misterios de gremios
Organizados por gremios de artesáns, estes dramas presentaban a vida e os logros dos seus santos patróns. Realizábanse en ocasións festivas ou celebracións gremiais.
O teatro universitario
Na Idade Media perdeuse de maneira xeneralizada o recordo sobre a maneira en que se representaba o teatro en Grecia e Roma. Con todo, parte dos seus textos sobreviviron e continuaron copiándose nos scriptorium medievais, nos estudos xerais e posteriormente nas universidades. De entre os seus autores, o certo é que, en particular, sobreviviu o comediógrafo latino Terencio, pois as súas obras utilizábanse nas clases de retórica e gramática latina. Ademais, os alumnos en ocasións debían compoñer textos dialogados como exercicio.
Dramas escolásticos
As universidades e escolas convertéronse en escenarios para dramas educativos. Os dramas escolásticos representábanse en escolas e universidades. A miúdo eran pezas educativas que trataban temas filosóficos e morais. Os estudantes participaban na produción e actuación.
Conclusións
Falar de Teatro medieval non pasa de ser unha ficción conceptual da historiografía contemporánea. Para algúns autores, como Luigi Allegri, o teatro medieval non existe xa que este tipo de manifestacións non son teatro senón cerimonia e espectáculo.
A Idade Media careceu de Teatro, con maiúscula, pero a cambio procedeu a teatralizar os principais acontecementos da vida. A liturxia, a morte, as entradas de personaxes reais nas cidades, os torneos, as festas… rodéanse dun complexo aparello espectacular integrado frecuentemente por recursos escenográficos que hoxe consideramos teatrais, incluíndo diálogos, acción etc.
O mundo medieval concibe as relacións sociais como un espectáculo e a teatralidade invádeo todo. Os funerais, por exemplo, eran un auténtico espectáculo público cos seus coros de plañideras, procesións de cirios e cortexos de deudos e criados; neles máis dunha vez foi substituído o defunto por unha persoa viva, que representaba diferentes momentos da súa vida e mesmo ocupaba o seu lugar no sepulcro.
A liturxia, ilustra de forma exemplar esta tendencia: espectacular nos seus máis ínfimos detalles, significa as verdades da fe mediante un xogo complexo que estimula as percepcións auditivas (música, cánticos, lectura) e visuais (edificio, vestidos, xestos, baile) o mesmo que táctiles (bico de reliquias e santos etc.) e olorosas (incenso, flores etc.)/ etc.).
Só a partir do século XV aparece unha especialización teatral no sentido que damos hoxe a esta palabra. A noción moderna de “Teatro” implica un acto público no que se fusionan dúas formas de expresión diferentes: a literaria e a espectacular. O drama medieval, con todo, favorece a representación, o espectáculo, en detrimento do texto dramático.
En España o teatro medieval chéganos polas fronteiras francesas cos trobadores. Foi fundamental a figura de Alfonso X o Sabio, xa que foi o primeiro en propoñer a separación entre o popular e a Igrexa. Ademais, promoveu a redacción de obras en prosa sobre diversas materias.
Referencias
Teatro medieval. Ed. Orbis
Teatro Medieval. De Pérez Priego, M.A.
https://www.arteguias.com/teatromedieval.htm
https://definicion.edu.lat/academia/A30C3D4C742C6669794A6218A9B5C421.html
https://www.trampitan.es/historia-de-las-artes-escenicas/las-artes-escenicas-en-la-edad-media/
