No noso percorrido para coñecer e logo divulgar parte do rico patrimonio histórico artístico que atopamos en terras galegas, hoxe ímonos a centraren a singular Igrexa de Santa María a Nova e o seu museo de laudas gremiais.
Esta igrexa atópase na fermosa vila costeira de Noia, na desembocadura do río Tambre, na provincia da Coruña, moi próxima á cidade de Santiago de Compostela, a uns 40 quilómetros de distancia.
A fermosa igrexa gótica de Santa María A Nova esperta gran curiosidade entre os visitantes porque contén un orixinal e único Museo: pódese ver unha ampla exposición de lápidas sepulcrais ou laudas que datan desde a época medieval á época moderna.
No cemiterio que rodea a igrexa hai tamén interesantes pezas artísticas: cruceiro gótico, baldaquinos e máis de 400 laudas cuxos gravados fan referencia á condición social e económica dos defuntos.
Historia da Igrexa de Santa María a Nova
Esta igrexa foi construída polo arcebispo de Santiago, Berenguel Landoira (1262-1330), quen concedeu á confraría dos Clérigos da Concepción, o privilexio de construír esta igrexa, onde debeu fuxir o amentado arcebispo fuxindo dos disturbios xurdidos contra el en Santiago.
Esta confraría estaba constituída por tres capeláns, incluído o Reitor da parroquia, e contaba con Procurador e Vigairos. Os seus integrantes tiñan que ser naturais da vila e bautizados na igrexa parroquial. No ano 1364 cambiou o seu nome polo de “Confraría de Santa María a Nova”. Os seus integrantes cobraban ao ano cen ferrados de centeo, trinta de trigo e outras rendas, e entre todos, tiñan a obrigación de celebrar ao redor de tres mil misas e oito aniversarios. Á parte desta, as confrarías que se constatan en Noia no ano 1573 son as da Misericordia, composta primeiro polo por hijosdalgo, e logo por toda a veciñanza, e da nosa Señora do Rosario, na que participaba todo o pobo.
O arcebispo Berenguel Landoira era de orixe francesa, e sería quen procedería á consagración da igrexa, no ano 1327, segundo inscrición en galego que aparece no dintel da porta sur e que reza así:
“Esta igrexa edificou e sagrou dono Frei Berenguel, arcebispo de Santiago en XVIII días de xaneiro, era MCCCLXV (año 1327) e foí procurador Pedro Bochón desta obra”.
A igrexa, tamén chamada Don, é un dos monumentos históricos e relixiosos máis representativos da localidade de Noia.
A igrexa foi construída no centro do cemiterio histórico da vila, a Quintana dúas mortos, baixo estilo gótico mariñeiro e influencia do románico dunha construción anterior, do século XII (de aí posiblemente proveña a denominación de Santa María “a Nova”, que daría testemuño doutra máis antiga).
A imaxe actual do templo é o resultado dos seus engadidos e modificacións co paso dos anos. Os accesos laterais da capela maior ou a sancristía norte foron construídos no XVII e a sancristía sur un século antes.
Hoxe a igrexa xa non é un espazo de culto, pois non se imparte misa nela. O edificio está dedicado hoxe en día a ser un Museo no que podemos ver varias laudas sepulcrais de entre os séculos XIV e XIX. Está considerada como a mostra de laudas medievais de maior importancia en todo o mundo.
Vexamos algo máis sobre a Igrexa de Santa María a Nova
É un dos exemplos máis representativos de Galicia de estilo gótico mariñeiro.
A igrexa ten unha nave de planta única, dividida por tres arcos apuntados e cuberta de madeira a dúas augas, que descansa en catro arcos faixóns apuntados, que dividen o templo en dous tramos.
Na fachada atopamos un excelente tímpano policromado na porta principal no que se representa a Adoración dos Reis Meigos, escena na que vemos á Virxe co Neno no colo, o tres Reyes Meigos e ao arcebispo Berenguel, de xeonllos á esquerda da Virxe, e San José. Na parte superior e a ambos os dous lados da cabeza da Virxe, hai senllos anxos turiferarios. Este tímpano está situado debaixo dun pórtico neoclásico (1817), que o protexe, e conserva aínda a súa policromía orixinal. A escena da Adoración dos Reis Meigos repítese noutros templos do Camiño de Santiago por ser considerados por moitos como os primeiros “peregrinos” que van a un lugar santo despois do nacemento de Cristo.
O pórtico ten catro alicerces, bóveda de crucería e un rosetón con arquivoltas. En portas, xanelas e muros aparecen arcos apuntados, a súa función era a de acoller sepulcros. No muro norte hai hornacinas enmarcadas por arcos de medio punto e ojivales.
Mercé á espadana e ao rosetón da fachada, ilumínase a igrexa.
Pasada a reixa do atrio, no muro da dereita áchase un curioso escudo moi desgastado; representa a un guerreiro empuñando unha espada contra unha besta informe. Unha lenda di que representa ao cabaleiro Armeiro, que matou á misteriosa besta que moraba no cemiterio e devoraba todo canto ser vivente entraba nel.
Encostados ao muro tabernero noiés que fixo unha importante doazón á confraría de clérigos no ano 1397; este sepulcro foi traído da igrexa de San Martiño no ano 1930.
No centro da fachada atopamos un rosetón gótico, e sobre leste un pequeno campanario.
Retablo Iglesia Santa María
A súa interior conta con varias e interesantes capelas. A Capela Maior está cuberta por unha bóveda de canón e a de San Pedro, ou dos Carneiro, renacentista, cóbrese con cascos en forma de cuncha de vieiras. Nesta última veremos varias inscricións e dous sepulcros pertencentes a Pero Carneiro, membro da familia que construíu a capela e outro de Joam dás Estivadas, un tabernero noiés.
A capela dos Carneiro, banqueiros dos bispos de Compostela no século XIV, está hoxe convertida nun pequeno museo con pedras de armas, sepulturas e outros restos arqueolóxicos da vila.
Nos lados da capela maior ábrense accesos que dan á sancristía norte, construída no século XVII, hoxe destinada a almacén-arquivo de laudas sepulcrais, e á sancristía sur, século XVI, que alberga un espazo expositivo con laudas.
Na decoración interior destacan as pinturas que representan a loita entre San Miguel e Satanás.
Atopamos tamén os retablos, un do século XVIII con paneis escultóricos, e imaxes. O retablo do altar maior, bo exemplar de barroco compostelán, policromado, e datado no ano 1760, mostra a imaxe da Virxe da Carmen, patroa dos mariñeiros, sacando as ánimas do purgatorio.
Á beira do altar ábrese un pequeno espazo, antiga sancristía, onde se expoñen varias lápidas e a parte superior dun cruceiro.
O cemiterio e a igrexa de Santa María A Nova de Noia compoñen un conxunto que foi declarado como Monumento Histórico no ano 1973.
Antes de falar do Museo de láudala gremiais, repasemos algo sobe os gremios…
Os gremios
Aínda que non é materia que vaiamos abordar nesta pequena publicación, lembremos que os gremios son o resultado da necesidade que naqueles tempos existía en aras de organizar e regular laboralmente as tarefas que se realizaban, así como atopar unha vía para a defensa dos intereses duns grupos sociais novos, os artesáns, que apareceran á vez do desenvolvemento das cidades.
Na vila de Noia os gremios máis poderosos eran os mareantes, os zapateiros, os carpinteiros, os canteiros, os mariñeiros, ferreiros, tejedores e carniceiros.
Estes gremios xurdidos durante a época medieval, empezarían a súa desaparición progresiva partir dos séculos XVII e SVIII.
En Noia, contabilizábanse polo menos vinte e nove gremios profesionais, entre os máis abundantes destacan os mariñeiros, canteiros, carpinteiros, curtidores, ferreiros, zapateiros, mercadores, carniceiros ou xastres.
Museo de laudas
Unha “lauda” é en castelán unha tapa de sepulcro con figuras gravadas nela. En galego oficial esta palabra parece non existir. Na RAE afirman que a forma correcta sería “laude”. Para a RAG non existe “lauda” nin “laude”,, aínda que si atoparemos “laude” na recompilación de dicionarios de galego da USC.
As lápidas ou laudas temos que entendelas como parte do rito funerario, como lápidas funerarias, hai que saber que nos séculos indicados a maior parte da poboación non sabía nin ler nin escribir, fóra de nobres, burgueses e o clero, pero en cambio si coñecían a marca ou o símbolo propios da súa familia, a que a identifica.
A igrexa de Santa María A Nova converteuse nun auténtico museo de láudalas gremiais que atesoura; o templo está ademais rodeado de simboloxía e misterio. Sirva como exemplo a tumba de Xan de Estivadas (que se pode ver no interior, á esquerda da entrada principal), na que o nome deste importante mercador está esculpido ao revés, dando pé a todo tipo de teorías conspiranoicas.
Estamos a falar dun gran número delas, ao redor de cincocentas, aínda que é ben certo que tan só hai un pequena parque que fosen recuperadas e atópense expostas ao público.
No interior do templo atopamos as mellores lápidas gremiais e nobiliarias da Idade Media e Idade Moderna, facendo un total dunhas 200. As máis antigas son do século X. Os relevos das laxas representan motivos alusivos ao defunto, polo que son de gran valor histórico. Algunhas foron reutilizadas en enterramentos máis ou menos modernos. De moitas delas descoñécese a súa antigüidade e algunhas teñen gravados uns estraños símbolos.
Lauda carniceros
As aludas máis antigas son as gremiais, dos séculos XIV a XVI, nas que podemos observar na súa superficie relevos con signos ou ferramentas que identificaban a profesión do falecido. Moitas delas representan áncoras e outros signos mariñeiros e considérase que algunha vez gardaron o soño eterno de navegantes e pescadores. Outras representan tesoiras, machadas e ferramentas ou elementos que fan referencia a oficios concretos e que poderían servir para identificar aos gremios dos falecidos.
Lauda hilandera
Outro tipo de laudas, tamén antigas, mostran signos familiares, gravados que representan simbólicamente o nome da familia á que pertencían.
Atopamos tamén lápidas con escudos heráldicos tallados, representando o brasón familiar, e por último, tamén lápidas con figuras humanas talladas.
Lauda heráldica
Tamén podemos ver abundantes mostras de sarcófagos encostados aos muros, que adoitaban pertencer a nobres, sacerdotes e ricos burgueses.
No interior do templo podemos destacar o sepulcro con estatua yacente de Juan de Estivada, rico tabernero noiés do século XIV, traído non hai moitos anos da veciña igrexa de San Martiño.
Tamén resulta de sumo interese unha lápida que podería datarse no último terzo do século XV, e que ten esculpida unha figura identificada, a primeira vista como un peregrino, xa que leva un chapeu de á ancha que apenas tapa unha longa melena que lle chega até os ombreiros, o bordón na súa man dereita e o Libro dos Apóstolos na esquerda, ademais a túnica cobre o seu corpo até os pés e está adornada con cunchas de vieira; aínda que os instrumentos de traballo da parte inferior, unha machada, unha azuela, unha escuadra e un compás, indican que se trataría dun mestre do gremio de carpinteiros, probablemente de ribeira, vestido con roupas solemnes.
Se nos situamos na capela plateresca do Carneiro (ou de San Pedro), veremos dous sepulcros, cada un baixo un arco, un do fundador Pedro Carneiro, mercador que chegou a ser alcalde da Vila de Noia, e outro de Álvaro Paz Carneiro. No primeiro, a figura tallada do personaxe, unha inscrición lembra:
ACI:GAZ:PO:CARNEIRO: FILLO: D Pº Aº: DA CORREDOIRA (Aquí yace Pedro Carneiro hijo de Pedro Alonso de la Corredoira).
O sepulcro de Álvaro Paz, @finado pola peste en 1348, carece de figura, e o seu epitafio di:
“AQUI IAZ ALVARO PAZ CARNEIRO QUE SE FINOU ENA MORTALDA XV DIAS D’AGOSTO ERA MCCCLXXXVI ANOS”.
No chan da capela tres laudas con escudos heráldicos tallados, moi desgastadas.
A fachada desta capela están tallados os bustos de San Pedro e San Pablo. Unha inscrición dá conta da construción:
“ESTA CAPILLA MANDO HAZER PRO CARNERO I LA DEXO DOTADA CON DOS MISAS CADA DIA VNA EN S MARTIN AL ALBA I LA OTRA A AS ONZE”.
Dentro do museo podemos observar ademais unha pila bautismal, do século XV, adornada con varias figuras humanas que representan unha escena de difícil interpretación.
Enigmas sobre as lápidas
Ao redor das lápidas exponse numerosos enigmas: Por que as lápidas non teñen inscritos o nome e a data de defunción do @finado? Que motivo tiveron os antigos moradores desta cidade para realizar enterramentos con tan particulares marcas nas súas lápidas?,…
Os arqueólogos sitúanas en torno ao século XIV. As máis modernas datan do século XIX e teñen representadas figuras humanas e estraños símbolos.
O conxunto de lápidas con inscricións aínda non descifradas é un dos enigmas máis desconcertantes deste cemiterio. Barállanse varias hipóteses sobre o seu significado. A explicación máis aceptada é a que suxire que as marcas pertencen ao gremio de antigos canteiros, posto que ditas inscricións poderían servir ademais para identificalos no seu último descanso.
O antigo oficio da cantaría foi quizais o máis hermético que existiu naquela época e preservábase a través da secreta arte de tratar a pedra. Os seus membros posuían coñecementos que gardaban celosamente e soamente eran transmitidos de mestres a discípulos. Era tal o hermetismo neste gremio, que en ocasións estes saberes transmitíanse a través de medios crípticos e en ocasións esotéricos. Este gremio era unha sociedade hermética que tiña mesmo unha linguaxe e códigos propios, descoñecidos para o resto das persoas. Mesmo tiñan a súa propia e particular maneira de interpretar o mundo e a vida.
Outra hipótese expón que aínda que as laxas con signos indescifrables puidesen pertencer a membros do gremio dos canteiros, tamén estes homes puideron formar parte dalgún tipo de orde iniciática ou sociedade secreta que florecese no seo e algún antigo camiño de Santiago. Con todo, hai investigadores que cren que estas misteriosas lápidas, nalgún momento, puideron albergar o soño eterno de Cabaleiros da Orde do Amorne.
Outra teoría apuntan ao Amorne. Foron os cabaleiros templarios os autores das inscricións desas lápidas? Formaban parte dos seus supostos coñecementos crípticos? Hai elementos que alimentan esta hipótese. Para desentrañalos deterémonos nun pequeno fornelo rectangular situado en pártea norte do cemiterio.
Tamén hai autores que defenden que as lápidas poderían pertencer a algunha orde iniciática que se instalou no ámbito do antigo Camiño de Santiago, unha ruta clásica de peregrinación cristiá.
O Cemiterio de Quintana dous Mortos
Rodeando o templo atopamos un cemiterio, o cemiterio de Quintana dous Mortos, que segundo a lenda, foi feito con terra de Palestina traída polos templarios.
Tomé Martínez, no seu libro “O segredo de Compostela” fala deste lugar nestes termos:
“Tras los muros y la iglesia de Santa María a Nova encontramos el rastro de una extraña liturgia inscultórica con apenas analogías (…) Parece que nos encontramos ante un cementerio que no tiene muertos a los que orar (…) Muchos de esos signos rememoran ese estilo petroglífico de las lajas prehistóricas y medievales de Galicia y, por supuesto, el lenguaje secreto de los gremios albañiles-constructores que se han sucedido desde los tiempos prerrománicos hasta el gótico. Todo esto debió responder a motivaciones ocultas quizás relacionadas con algún tipo de transformación espiritual que será plasmada a modo de código inscultórico y cuya interpretación adecuada debió estar reservada en exclusiva a algunos antepasados herederos de la vieja tradición, los únicos capaces de acceder a su sentido más profundo: significados que nosotros sólo podemos intuir superficialmente. Por ello, la intuición es la única esperanza interpretativa que nos dibuja difuminadamente el auténtico contenido de una simbología claramente ocultista a los ojos del siglo XXI”.
Alguén apuntou nalgunha ocasión que si puido tratarse dun cemiterio real, cuxas lápidas gardaban o segredo dos cabaleiros que até alí se trasladaron.
As palabras deste xornalista e investigador dos misterios de Galicia serven perfectamente para contextualizar o impresionante documento de pedra que é a colección de lápidas de Santa María a Nova. Desde o profano, a soa visualización de cada laxa e os seus debuxos produce unha sensación estrana. Estamos a terminar a Idade Media, época de escritura escasa -como dixo algún historiador, por exemplo, a pintura mudéjar era a linguaxe dos analfabetos-, o pobo non sabe apenas ler e escribir e os debuxos son unha forma de comunicarse. A teoría dun templo dedicado a divinizar, se se quere, as distintas profesións gremiais pode ser válida, por que non; pero parece que hai algo máis. Simboloxía universal, astrológica, tenazas, personaxes que parecen vindos do máis aló. Alguén apuntou nalgunha ocasión que si puido tratarse dun cemiterio real, cuxas lápidas gardaban o segredo dos cabaleiros que até alí se trasladaron.
En todo caso, este cemiterio sempre tivo un algo especial que o diferenciou dos demais, por exemplo, o que se administrase xustiza nel até 1517, data en que foi prohibido pola autoridade eclesiástica; ou que no seu solar celebrásense até mediados do século pasado festas campestres, comendo nalgúns casos os asistentes sobre “as súas laxas”, as mesmas que pertencían á súa familia desde moitos séculos antes e baixo as que xa repousaban o soño eterno os seus afastados e próximos antepasados e por suposto, tamén o farían eles.
Dous centenares de lápidas sepulcrais se han #ir colocando ao longo dos muros, e constitúen dos máis interesantes atractivos do lugar. As máis antigas son as gremiais.
Con todo, neste cemiterio existe un bo número de laxas sepulcrais cuxa simboloxía non pode ser atribuída a gremios ou oficios coñecidos. Estes símbolos, ás veces mestura de cruces e frechas e outras de círculos e liñas amorfas, desconcertan aos investigadores, que alcanzan a comprender a linguaxe críptico que encerran.
Actualmente xa son moi poucas as que permanecen no seu lugar de orixe, podendo observar nas paredes exteriores da igrexa, sillares con ferramentas que identifican laudas gremiais, posiblemente como resultado da reutilización dos materiais para a reconstrución da igrexa.
No cemiterio tamén atopamos dous importantes elementos: o Cristo do Humilladoiro e un cruceiro ojival.
Presidindo a zona norte o baldaquino do Cristo do Humilladoiro, un elemento cargado de simbolismo, e que se conforma como unha especie de fornelo de pedra, que data do século XVI, formado por catro columnas que sosteñen un teito piramidal de pedra, que acolle a un sinxelo cruceiro cun Cristo Crucificado. Unha metáfora da humanidade, representada na pirámide (sabedoría e ascenso á divindade) nun camiño con retorno, con esa luz moradora, ese Deus que é quen moura na pirámide. Anteriormente á presenza deste cruceiro, o lugar estaba ocupado por unha cruz de bronce que, lamentablemente tras levala á Exposición Rexional de Arte Retrospectiva de 1909, non regresaría xamais. No cruceiro destacan os frisos, por exemplo un deles que representa o catro fases da lúa. Noutro, podemos observar unha escena de caza, cun animal ferido (un xabaril) fuxindo dos cans e do cazador. Esta escena alude ao pecado e á necesidade do home de vencelo para morrer pacíficamente.
Baldaquino
Segundo os últimos estudos crese que neste lugar depositábase ao defunto para rezar ante el o último responso. A lenda di que o fornelo foi doazón dun soldado do Amorne que regresou das cruzadas e trouxo terra dos Santos Lugares e quería agradecer á Virxe salvarlle a vida durante as batallas contra os musulmáns. Outros autores consultados cren que neste lugar puido haber tamén algunha intervención da Inquisición e que o propio fornelo puido ser usado como sitio de castigo para os infieis. Por último, unha lenda conta que o monumento foi doazón de dous irmáns inseparables, “monxes do Templo do Señor de Xerusalén”, que estaban a combater contra o infiel e quedaron separados no medio dunha batalla. Non volveron atoparse máis, a pesar de que o maior estivo a buscar ao seu irmán durante sete anos por terras de mouros. Ao fin regresou á súa terra natal de Noia e mandou levantar o cruceiro en memoria do novo desaparecido, ao que cría morto. Pero este, ao cabo de sete anos, tras moitas peripecias, conseguiu escapar e chegou ao mesmo sitio. Mandou tamén levantar o fornelo sobre o cruceiro como acción de grazas e en perpetua memoria do agarimo manifestado polo seu irmán.
O outro cruceiro, ojival, dos séculos XIII ou XIV, localizámolo na zona meridional.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Noia y su historia. De Nogueira Santiago, P.
http://www.viajesalpasado.com/santa-maria-a-nova-la-iglesia-de-las-lapidas-que-hablan/
www.baulitodelrte.blogspot.com
