Aínda que de maneira esquemática, nesta entrada queremos centrarnos no estudo da escravitude en Europa durante a Idade Media. Durante o mil anos que transcorreron desde a caída do Imperio romano ata a desaparición do feudalismo, en moitas partes de Europa existiu a escravitude e outras formas de servidume. No Imperio Bizantino, en Oriente e ao longo de toda Europa occidental, a escravitude era fundamental para o funcionamento de numerosas sociedades. Existía no corazón da Europa cristiá, desde Islandia ata Hispania, desde Irlanda ata Bizancio e, por suposto, tamén estaba estendida no mundo islámico, incluído Ao-Ándalus.
Empezaremos por definir que se entende por escravitude: a escravitude é un estado social definido pola lei e os costumes como a forma máis absolutamente involuntaria de servidume humana. Como norma xeral o escravo caracterizábase porque os traballos ou servizos que prestaba, non se facían de maneira voluntaria, senón en base á vontade do dono da súa persoa física. Era tal o concepto de propiedade que o “dono” do escravo podía comerciar con el: compralo, vendelo, cambialo por outros ou por bens ou satisfacción de débedas, sempre ao seu libre albedrío sen que o escravo tivese opción de exercer ningún tipo de acción para evitalo.
A orixe das prácticas escravistas afúndese no máis profundo da nosa historia, atopándose rastros xa en épocas prehistóricas aínda que o maior auxe comezou cos asentamentos de sociedades organizadas. Este fenómeno tivo unha enorme importancia ao longo da historia dunha boa parte da humanidade. As súas orixes son moi remotos e as raíces en que se asenta a servidume ou escravitude están profundamente enraizadas no dereito, tanto civil como canónico, nas culturas, na ética, na filosofía, na literatura, no Antigo e o Novo Testamento, na teoloxía cristiá e no ordenamento social das sociedades.
Hai que ter en conta unha serie de elementos históricos:
- A escravitude era unha situación aceptada e a miúdo esencial para a economía e a sociedade das civilizacións antigas
- Na antiga Mesopotamia, India e China utilizaron escravos nos fogares, no comercio, na construción a gran escala e na agricultura.
- Os antigos exipcios utilizáronos para construír palacios reais e monumentos.
- Os antigos hebreos tamén utilizaron escravos, pero a súa relixión obrigáballes a liberar aos do seu mesma etnia en determinadas datas.
- Nas civilizacións precolombinas (azteca, inca e maya) utilizábanse na agricultura e no exército.
- A escravitude romana difería da grega en varios aspectos importantes. Os romanos tiñan máis dereitos sobre os seus escravos, incluído o legal sobre a vida e a morte.
Un dos legados que enlaza a Antigüedad coa Idade Media é a escravitude. A utilización da man de obra escrava aparecía como dereito natural, imposto aos homes pola estrutura económica.
Durante a Idade Media, en Europa, non existía unha soa forma de escravitude, había unha gran variedade de sistemas, desde o escravismo dos piratas viquingos no Norte de Europa ata as antigas e complexas rutas consolidadas en Asia Oriental.
En termos xerais podemos dicir que durante o Medievo, en Europa desaparece a escravitude, sendo máis ben unha mutación formal, xa que é substituída pola servidume. Non está totalmente claro a cronoloxía, nin as causas nin formas que provocaron este cambio. No entanto, os servos, a diferenza dos escravos, eran libres, aínda que isto sexa algo eufemístico, xa que en realidade gozaban dunha serie de dereitos, pero con todo estaban atados aos seus compromisos para prestar os seus servizos como man de obra nas terras do seu amo, o señor feudal.
O desenvolvemento urbano e as obrigacións agrarias da pouco favorecida rexión mediterránea, unido á falta de equipamento técnico suficiente, facía que o sistema produtivo e económico só funcionase co aprovisionamento dunha gran forza de traballadores pouco cualificados, obtidos historicamente a base de reféns de guerra. Os primeiros séculos do Medievo ofrécennos unha imaxe da escravitude persistente. Non só as masas de escravos dos grandes latifundios ibéricos ou italianos quedaron indemnes, senón que tamén as desgrazas climáticas compensaron sen dúbida o parón das guerras de conquista e as frutíferas razzias.
O arraigamento da vida rural levou a moitos habitantes da cidade a porse baixo a protección de grandes terratenentes. Isto, sumado ás novas funcións adquiridas por estes últimos, foi conformando a nova estrutura social que se xeneralizaría co feudalismo. Xurdiu así unha servidume campesiña ao servizo da aristocracia terratenente.
Debemos ter presente que co tempo, os escravos asentados iríanse fundindo cos pequenos propietarios libres empobrecidos e convertidos en colonos, os cales cedían a propiedade das súas terras, que seguían cultivando, a cambio da protección dun terratenente poderoso. Aínda así, pervivía un reducido número de servos domésticos, normalmente estranxeiros e non cristiáns.
Existía é unha sociedade de clases, dividida así:
- Os reis, no punto máis alto, con todos os dereitos e sen deberes
- A continuación e inmediatamente inferior, os señores feudais, normalmente con títulos nobiliarios conseguidos por méritos nas guerras, e terras que gobernaban, cedidas polo rei
- Os servos, chamados “servos da gleba”, no punto máis baixo da escala social. Traballaban as terras dos señores feudais, e por ter dereito a cultivalas debían pagar elevados impostos ao seu señor, que a cambio, defendíalles de posibles ataques de inimigos.
Durante a Idade Media ao servo requiríanselle unha serie de prestacións:
- Pagos de dereitos ao seu señor feudal: por pastar os seus gandos nas devesas do señor feudal, por obter madeira, caza ou pesca nas súas propiedades, por moer no seu muíño e por cocer nos seus fornos.
- Estaban obrigados a servizos corporais: uns militares, como a garda e a rolda no castelo. Outros agrícolas, como o carretear para o señor certos días da semana, a man de obra, as corveas e o traballo no monte.
Aínda que parece ser que esas prestacións non se impuñan tan só aos servos, se non tamén aos viláns, había diferenzas substanciais:
- As prestacións dos servos eran arbitrarias e máis humillantes e opostas á dignidade humana.
- As dos viláns eran máis tolerables e fixas, por contratos que comunmente se cumprían, máis non poucas veces quebrantábanse.
En todo caso, libres e non libres non tiñan libre propiedade da terra nin gozaban de ningunha clase de liberdade política.
A relixión non era un feito diferencial, pois tras a adopción do cristianismo como relixión por parte do Imperio romano e a súa posterior difusión durante a Idade Media por Europa e parte de Oriente Próximo, aínda que supuxo unha mellora nas condicións, non causou a desaparición da práctica da escravitude. En relixións como o islam, a pesar da súa prohibición, un gran número de países aceptábaa como unha maneira de tratar aos rebeldes e os malos musulmáns. O islam no século VII recoñeceu desde as súas orixes a institución da escravitude, aínda que o profeta Mahoma exhortaba aos seus seguidores a que mantivesen un trato correcto con eles. En termos xerais, os escravos dos árabes, que na súa maioría realizaban traballos domésticos, eran tratados con maior respecto.
A primeira ollada, cabería pensar que a escravitude europea debeu de suscitar obxeccións por parte da Igrexa, pero o certo é que, xa desde o comezo do cristianismo, os cristiáns terían a aceptar a escravitude como parte da orde natural das cousas.
A actitude da Igrexa fronte ao problema moral e económico da escravitude foi, en xeral, de inhibición, cando non de compracencia. É certo que os sacerdotes reprobaban o comercio, e censuraban a servidume dun home polo seu próximo, que é o seu irmán aos ollos de Deus. Pero non eran máis que voces piadosas, tímidas proclamas sen convencemento, xa que denunciar a desaparición deste elemento fundamental, que sustentaba a pirámide social desde as súas bases, supuxese un altibaixo ao principio de autoridade e xerarquía, da que a Igrexa era o seu maior garante. Así, pois, había que representar a escravitude como un castigo e, como San Pablo, predicar a resignación e a esperanza aos desfavorecidos: claramente, un escravo non podía ser capelán. Os clérigos suavizaron como puideron as miserias da servidume, pero nunca se opuxeron con contundencia. Para San Agustín, a escravitude é xusta: é a sanción dos pecados e, máis exactamente, do pecado orixinal. Está xustificada e é normal que dita sanción afecta algúns e non a todos. Isidoro de Sevilla, pola súa banda, xa observaba unha depravación inherente no escravo, como que eran persoas que pola súa natureza merecíanllo.
Con todo, aínda que a escravitude viuse revitalizada entre os séculos V e VII, o número de escravos xa non era tan grande como o foi en séculos anteriores. No descenso do volume de escravos combínanse dous factores: un militar, ao rebaixarse o aprovisionamento de prisioneiros de guerra dada a estabilidade das monarquías xermánicas; outro económico, derivado da baixa rendibilidade da escravitude no contexto dun novo período. O dereito de guerra, efectivamente, convertía a calquera cativo, até mesmo de alto rango, nun escravo. Pero, coa chegada dos carolinxios cesan as guerras locais e interrómpese unha parte do fluxo de prisioneiros ou, pode ser, que cambiase a súa natureza.
A deportación masiva de saxóns forma parte deste fluxo e constitúe, até mesmo, o principal motivo. Como Occidente está á defensiva, a partir do reinado de Luís o Piadoso, xa non é posible alimentar regularmente o stock de escravos a través de novas conquistas.
A medida que se ía debilitando o comercio, leste “gando servil” comezou a perder interese. Esta debilidade freouse un pouco entre os séculos V e VI. O comercio proseguiu e, até mesmo, tivo certo auxe no século IX, a partir das incursións carolinxias en Bohemia e a zona do Elba, onde foron capturados algúns “eslavos”, o nome que logo se extrapola a todo aquel suxeito a esta condición infame, e outro cando as incursións viquingas encheron os mercados de prisioneiros irlandeses, flamencos e polacos.
Entre os séculos VIII e IX empézase a ollar unha formación progresiva en Occidente dunha nova categoría, que non se pode asimilar do todo coa escravitude antiga. Nin as cargas individuais, nin o estatuto moral ou xurídico, nin a parte numérica deste grupo social na poboación non coinciden coa escravitude romana.
Cando se produciu o paso da escravitude á servidume, esta floreceu coa expansión de grandes facendas e a necesidade de que estas explotacións tiñan dunha forma de man de obra diferente.
Para explicar a aparición dos servos, quíxose argumentar unha gran cantidade de factores: unha necesidade de protección, que aumenta polas dificultades económicas ou polo perigo, leva á servidume a todos aqueles que non contan con recursos, os débiles, os arruinados, as viúvas. Será este sentimento xeneralizado de procura de seguridade o que conduza, sen lugar a dúbida, a moitos campesiños libres, convertidos en propietarios ou colonos, a aceptar as máis pesadas cargas agrarias a cambio da estabilidade na súa propiedade hereditaria.
No século IX, o servo non ten un status humillante até o punto de impedirlle o acceso á posesión da terra que traballa e da cal pode dispor, é dicir, pode comprala e vendela. As transaccións que os servos realizaron entre eles tiñan que ser confirmadas polo propietario. A transferencia da terra dun grupo de servos a outro só tiña efecto e validez se a terra considerábase como pertencente a un propietario, no sentido que pase de mans dun propietario a outro. Aínda que o servo era o propietario nominal ou teórico do ben territorial, non exercía o dereito práctico.
No entanto, os escravos continuaron sendo un sector básico da economía agraria da Alta Idade Media. Pero, o que cabe remarcar, como conclusión, é que as diferenzas xurídicas entre homes e escravos xa non van ser decisivas como o foron en época romana.
Relacions sociais no feudalismo
En Escandinavia, por exemplo, a escravitude desapareceu baixo a presión de moitas dos cambios económicos que xa se produciron con anterioridade en Inglaterra. En Islandia, Noruega e Dinamarca parece que a escravitude desapareceu a mediados do século XIII. En Suecia, posiblemente un século máis tarde. En Rusia, con todo, a historia da escravitude era moi diferente. A expansión do pequeno estado moscovita até converterse nun precursor da Rusia actual, produciuse en paralelo á expansión da escravitude rusa, aínda que en época moi posterior. O que aconteceu na Europa meridional tamén foi moi diferente. Os musulmáns conquistasen case toda Hispania á altura do ano 720 e o único que impediu a súa expansión cara ao norte foi a súa derrota en Poitiers no ano 732. Este control, o Islam, mantívoo en boa parte de Hispania até finais do século XIII e non foron expulsados do devandito territorio até a caída de Granada no ano 1492. A tradición escravista musulmá explica que cando a escravitude xa estaba en claro retroceso no resto de Europa, nas sociedades da península ibérica aínda eran un elemento incuestionable. Os musulmáns tiñan escravos cristiáns mentres que os territorios cristiáns do norte tendían a explotar escravos musulmáns. Así, no século XII, empregáronse prisioneiros de guerra musulmáns na construción da Catedral de Santiago de Compostela, e cando os aragoneses conquistaron Menorca, en 1287, escravizaron a todos, excepto os ricos que puideron comprar a liberdade e fuxir ao norte de África.
Nos séculos XIV e XV o tráfico no Mediterráneo prosperou grazas aos escravos (musulmáns e pagáns) que chegaron á península ibérica desde a conca do Mediterráneo e a área do Mar Negro.
O aspecto máis importante da escravitude nos reinos hispánicos quizais fose a existencia dunha lexislación ao respecto. Grazas ao reinado de Alfonso X o Sabio, e o seu código das Sete Partidas, o dereito romano quedou incorporado á lexislación do reino de Castela. Aínda que a aplicación das Sete Partidas foi moi desigual, si que tivo importantes consecuencias a longo prazo, dado que garante a existencia dun código legal regulador de trátaa de escravos, e foi precisamente ese código o que rexeu as actuacións dos reinos hispánicos nas colonias escravistas americanas. Así os españois non só mantiveron unha participación activa na escravitude moito despois de que esta quedase abandonada de maneira efectiva noutras parte do Europa, senón que co seu sistema legal, facilitou o traslado da escravitude a América.
En Italia, o movemento de escravos era un negocio flutuante, sobre todo despois de 1261 cando os xenoveses fixéronse de “facto” co monopolio do comercio de escravos no Mar Negro.
Segundo Pierre Bonnassie (historiador e medievalista francés), o auxe do escravismo daríase no século VII, en plena Alta Idade Media. Considera que o esgotamento do escravismo non debe explicarse desde un punto de vista unilateral senón que hai que ter en conta varios factores causais, que incidiron en profundar a crise do réxime escravista até levalo á súa ruína. Con todo, indícanos que non é posible exporse isto sen antes establecer unha definición previa sobre a que nos referimos cando falamos de escravo, onde nos di que: “O escravo aparece como un ser non socializado cuxa produción e reprodución están completamente controladas por outros. Un ser: pero a ollos dos libres, nunca é un home ou unha muller. Non socializado, porque está situado á marxe da comunidade humana.[…].Cuxa produción é allada.” Os factores que favorecerían a desaparición da escravitude na Idade Media serían, en opinión de Bonnassie, foron: en primeiro lugar o factor relixioso. A Igrexa xustificaba a escravitude e províase dela, sendo aqueles escravos integrados na comunidade cristiá e converténdoo nun “cristián a medias”, onde comezan a recibir os sacramentos e atopan neles a xustificación da súa aspiración á condición humana e dalgunha maneira empeza un proceso onde se sociabiliza e vai deixando de lado o seu carácter de “cousa”. Tamén se recalca un achegamento cos pobres libres nos traballos de campo quen deixan de ver ao escravo como gañado que aqueles máis ricos dicían que eran. En segundo lugar temos é factor de recrutamento, onde en contrapartida con outras teorías que indican un descenso no número de capturas de escravos, o autor expón que a sociedade atopou formas de proverse deles, sendo a guerra a súa principal fonte.
Transcendental no desenvolvemento económico medieval, viuse moi favorecida, e mesmo lexitimada pola Igrexa. No entanto co século XIII chegou o seu declive. Nesta centuria, xa só permanecerían na servidume quen eran descendentes de servos.
En todo caso, a finais do século XV a escravitude en Europa era moi reducida, aínda que iso máis por razóns de escaseza que por desenvolvemento moral ou filosófico, xa que a mesma foi trasladada e sumamente estendida no novo continente polas potencias europeas.
A nosa Recomendación:
Nota:
Outras entradas neste Blog relacionadas con este tema:
Bibliografía:
Breve historia da escravitude. De James Walvin
La esclavitud en la Baja Edad Media. De José Antonio Mingorance y otro.
Esclavos y sirvientes en las sociedades mediterráneas durante la Edad Media. Obra de Jacques Heers.
Del esclavismo al feudalismo en la Europa occidental. De Pierre Bonassie.
Manual de Historia Medieval. De José Ángel García de Cortázar y otro.
