No pobo de Samos, na provincia de Lugo, próximo á vila de Sarria, atopamos un mosteiro, de orixe altomedieval que se asenta nun estreito val, encajonado entre montañas, xunto ao río Ouribio, afluente do Neira, que á súa vez une as súas augas ás do Miño, antes de morrer no mar.
Da presenza deste mosteiro naceu a vila actual.
O mosteiro de Samos é unha xoia no Camiño de Santiago. Situado A súa impoñente silueta, case lambida polas augas do Sarria, recórtase contra as verdes ladeiras dos cerros, pero houbo un tempo en que aquel vasto complexo non era máis que unha pequena igrexa.
Tamén foi coñecido como o Mosteiro de Sámamos, nome de ascendencia visigótica, que co paso do tempo, quedaría reducido ao de Samos.
Coñecemos a riqueza do mosteiro a través dos rexistros das súas propiedades e rendas. As rendas principais proviñan da verdadeira xoia do mosteiro e principal fonte de ingresos: a venda do ferro das súas ferrerías.
Doutra banda, monxes e soados autores ligados ao mosteiro como o pai Feijoo, fálannos de ungüentos, emplastos e medicinas realizadas a partir das plantas do seu horto e xardín medicinal, que no século XVII xa sería nomeada como botica ou primitiva farmacia aberta tamén aos habitantes da zona.
Durante séculos, o mosteiro de Samos foi o protagonista do tramo do Camiño de Santiago Francés, que discorre entre Triacastela e Sarria, seguindo a fértil veiga que avanza en paralelo ao roteiro que transcorre a través de Zoo, Montán e Calvor, citada polo Códice Calixtino.
Ata que non se chega fisicamente aos pés do mesmo, non se pode imaxinar a grandeza do mesmo. Está considerado como Monumento Nacional e Ben de interese cultural.
Historia do Mosteiro de Samos
Crese que o mosteiro de Samos data do século V ou VI, porque a primeira referencia escrita que se coñece é do ano 665 (unha inscrición nos muros do claustro da portería que di que foi reconstruído polo bispo de Lugo Ermefredo).
Trátase dunha das fundacións monásticas máis grandes e antigas de Galicia, cuxo orixe se remonta ao século VI, cando o apóstolo suevo, Martín de Braga (coñecido en Galicia como San Martiño de Dumio), chegou a estas terras e fundouno como colexio de Teoloxía e Filosofía.
San Martiño de Dumio
Sábese que foi renovado por San Fructuoso no século VII.
Aquelas comunidades relixiosas rexíanse por Regras Hispanas como as de San Fructuoso ou San Isidoro, pero a partir do século X a Regra de San Benito ordenou a vida monástica neste cenobio.
A comezos do século X, o bispo de Lugo, don Ero, tentou facerse co seu control e expulsou aos monxes. Os condes Arias Menéndez e Gutierre Menéndez—fillos de Hermenegildo Gutiérrez— foron requiridos para repoboar o mosteiro con novos monxes; a partir de entón hai moi boas relacións entre o mosteiro e esta familia condal.
No mesmo século foi reocupado a pedimento do rei Ordoño II de León e desde 960 a comunidade viviu baixo a regra de San Benito, aínda que no século XII sumouse á Reforma cluniacense co bispo don Juan.
E é a partir deste século, o século X, cando o mosteiro foi ocupado por monxes benedictinos, e son membros desa mesma orde os que seguen vivindo alí hoxe en día. Isto fai que o de Samos sexa o mosteiro habitado máis antigo de España.
Sufriu diversos avatares, entre outros, pola invasión musulmá, polo que temporalmente foi abandonado. O mosteiro foi ocupado por mozárabes que viñan fuxindo da o-Andalus, ao redor do 760, en tempos do rei Fruela I que lles asignou un coto nestas terras. Cando anos máis tarde Fruela foi asasinado, o fillo deste, o que sería o gran rei Alfonso II o Casto, rei de Asturias, atopou aquí refuxio e pasou da súa infancia aquí, xunto á súa irmá Jimena, tras a morte por asasinato do seu pai, cando a súa vida perigaba polas continuas conspiracións aristocráticas do recentemente nado Reino Astur.
Fruela I
Alfonso II caracterizouse por ser un home xusto e agradecido, polo que recompensou, con terras e bens, aos monxes de Samos pola bondade que tiveron con el e a súa nai en tempos difíciles. E así, a súa estancia resulto decisiva para a expansión económica, artística e cultural do citado mosteiro e, polo tanto, do Camiño de Santiago (o chamado Camiño Primitivo), pois foi durante o reinado do rei Alfonso II cando se descubriu a tumba do Apóstolo Santiago, no ano 813.
O historiador e monxe benedictino Arias Cuenllas, publicou no seu día algúns documentos que se refiren ao labor hospitalario do mosteiro, como a escritura datada en 1064 na que recolle a doazón dun cabaleiro: “Co fin de que lle sirva de alivio e remedio espiritual, ao par que de axuda temporal aos propios monxes, aos pobres, aos peregrinos, aos estranxeiros e aos hóspedes que acudisen ao cenobio”.
O mosteiro non só ofrecía a acollida ou reparo da súa hospedería ao peregrino, tamén contaba cunha caixa de primeiros auxilios ou servizo de enfermería no que atesouraba os fármacos ou remedios naturais entón coñecidos e dispensados para o servizo dos monxes e dos peregrinos que acudían en demanda de auxilio.
Despois dalgunhas vicisitudes, respecto a as Ordes monásticas que o habitaron, foi no Século XII, coa Reforma da Orde do Cluny, cando alcanza unha gran importancia.
Existe documentación do auxe da abadía de Samos nunha bula papal de Alejandro III do ano 1.175, momento no que a abadía exercía xurisdición sobre 105 igrexas repartidas por toda Galicia.
O mosteiro de Samos gozou de gran importancia durante a Idade Media, o que se reflicte en que posuía duascentas vilas e cincocentos lugares. As múltiples doazóns feitas polos reis e nobres dan testemuño do seu observancia, do seu influxo social e espiritual dentro e fóra da comarca.
Desde mediados do século XV, os monxes, sabedores da abundancia de mineral de ferro nos seus territorios da provincia de Lugo, preocupáronse por montar estas pequenas industrias, seis en total nas terras de Guntín, val de Louzara, Quiroga e Valdeorras.
No século XV os Reis Católicos implantan unha reforma nos mosteiros benedictinos, orde á que se incorporou Samos no ano 1.505.
A partir do século XVI a comunidade benedictina de Samos pertence á Congregación da Observancia de Valladolid, alcanzando neses tempos a súa maior importancia histórica. Reyes, nobres, bispos e artistas acolléronse á hospitalidade deste Mosteiro, do que saíron personaxes importantes na historia e a cultura de España, resaltando entre os seus monxes ao P. Benito Jerónimo Feijóo e oito Bispos. Como dato curioso, o segundo bispo de Buenos Aires, predecesor por tanto do Papa Francisco naquela Sede foi o monxe de Samos P. Cristóbal de Aresti.
Sinalar que no ano 1558, incorporado xa a San Benito O Real de Valladolid, sufriu un incendio que obrigou o seu total reedificación.
A reconstrución do mosteiro de Samos desenvólvese, principalmente, entre os séculos XVI ao XVIII (estilo renacentista e barroco)
Ao longo de tantos séculos de historia, este complexo relixioso sufriu unha infinidade de reformas, desgrazas e intrigas. O mosteiro resistiu invasións e abandonos.
Dous grandes incendios arrasárono en 1558 e 1951, e a desamortización de Mendizábal sumiuno no completo silencio entre 1836, momento en que a comunidade fu exclaustrada e 1880, cando regresan.
No interín, a principios do século XIX, o mosteiro converteuse en hospital de guerra durante a invasión francesa, atendendo simultaneamente a máis de 800 feridos.
O mosteiro de Samos converteuse en Sede da Orde de monxes benedictinos a comezos do século XIX.
Sufriu outro incendio en 1951, tras o cal foi reconstruído.
Sinalar tamén, en referencia á importancia deste mosteiro, que entre as súas propiedades, desde tempos medievais, o mosteiro de Samos contou cun amplo coto redondo ou territorio circundante que incluía a 33 parroquias da súa contorna, área na que tamén contaba cun dereito de xurisdición que se estendía a outras parroquias de áreas afastadas como o Salnés, Ourense, Astorga ou outras zonas de Lugo. Doutra banda, máis aló do seu propio coto, a abadía posuía oito priorados: Loúzara, Ou Mao, Vilela, O Bierzo, Mourulle, Moreda e Barbadelo, cuxa igrexa prioral álzase sobre o Camiño de Santiago.
Como é o Mosteiro de Samos?
O conxunto monástico de San Julián de Samos procede de distintas épocas, aínda que maioritariamente abarca desde o Renacemento ata o Neoclasicismo.
O mosteiro de Samos combina na súa arquitectura diferentes estilos, desde o románico ata o barroco. Non faltan elementos góticos tardíos e do renacemento.
Do mosteiro atrae a atención os seus muros de grandes proporcións e a austeridade do edificio, construído con cachotería de lousa. A sinxeleza dos muros exteriores contrasta coa nobreza e a elegancia dos seus claustros de pedra de granito.
Pero vexamos con detalle…
O vestixio máis antigo da súa arquitectura é a pequena Capela de San Salvador, que data de finais do século IX e principios do X e aínda se alza xunto á árbore que lle deu o seu sobrenome: capela do Ciprés. Para algúns historiadores a capela foi o xerme do mosteiro, pero a maioría pensan que se trataba tan só dun espazo secundario, probablemente destinado aos hóspedes, peregrinos nobres ou rexios cos seus séquitos. Está construída nun estilo mozárabe. A súa planta é lixeiramente trapezoidal no que distinguen dous corpos, nave e pequena cabeceira, e unha única porta de acceso.
A igrexa
Sabemos que no século XII foi reconstruída en estilo románico, fábrica da que tan só sobreviviu unha fermosa porta románica.
A igrexa abacial foi reconstruída e ampliada entre 1734 e 1748, aínda que polas súas formas austeras e clasicistas parece máis ben neoclásica. Esta construción foi posible grazas ao mecenado do Pai Feijoo, soado escritor pertencente á Orde Benedictina, e ao traballo dun mestre de obras da orde: o arquitecto frei Juan Vázquez.
No seu segundo corpo, exhibe un gran óculo central flanqueado polas imaxes de san Julián e santa Basilisa, patróns do mosteiro. O campanario é de estrutura cadrada, cun arco de medio punto nas súas tres frontes, o acceso é por unha señorial escaleira, do século XVIII, inspirada na do Obradoiro de Santiago de Compostela.
O edificio é de planta de cruz latina e tres naves. As bóvedas son de medio canón, con casetones e os apoios, arcos semicirculares sobre fortes piares con pilastras dóricas nas súas caras. No cruceiro elevouse unha enorme cúpula semiesférica sobre pechinas, iluminada por oito óculos e con relevos e pinturas que representan os catro doutores marianos benedictinos San Ruperto, San Bernardo, San Anselmo e San Ildefonso.
Chama a atención pola súa luminosidade e grandeza, austeridade de liñas e proporcionadas dimensións.
Foi costume litúrxico e arquitectónico española que nas catedrais e igrexas monasteriales estivese o coro na nave central. Así era en Samos. Pero en 1970 trasladouse a sillería ao presbiterio, adiantando o altar maior ao cruceiro.
Dignos de consideración son os retablos e as súas esculturas, entre os que destacan as obras de Francisco de Moure (1577-1636) e de José Ferreiro (1738-1830), autor da imaxe do patrón do mosteiro, San Julián. Mención expresa merecen tres esculturas do primeiro: a inmaculada, san Juan Bautista e a Virxe Dolorosa. Do segundo é o retablo maior, excelente obra neoclásica, coa escultura de san Julián no arco central. Un rompimiento de gloria ao Bernini figura o ceo, cara ao cal dirixe o santo o seu extática mirada.
A Sancristía é de finais do século XVIII ten unha bóveda de planta octogonal, apoiada en arcos de medio punto. Alberga a famosa biblioteca de Samos, de 31 metros de longo, e que conserva uns 25.000 volumes, entre eles varios incunables e outros documentos de valor histórico, como “A Patoloxía Grega” (168 volumes) e “Latina” (222 volumes), así como “Sacrorum Conciliorum nova et amplissima” (54 volumes). Está biblioteca tivo que ser reconstruída despois dun incendio.
Conta tamén cun órgano, con case 4000 tubos, dos maiores de Galicia.
A súa grandiosa fachada está precedida por unha escalinata en forma de lazo, similar á da Catedral de Santiago na súa entrada pola Praza do Obradoiro, que termina nunha porta custodiada por catro columnas sobre pedestais, que se repiten no corpo superior flanqueando o óculo. A fachada está formada por dous corpos: o inferior, coa portada principal custodiada por catro columnas dóricas, e o superior, cun rosetón entre dúas columnas.
Desta fachada chama a atención a horizontalidade da súa terminación, pola carencia de frontón ou de ático central e do terceiro corpo das súas torres. Isto imprime un selo peculiar a esta portada, que, aínda que lle resta esbeltez, non logra subtraerlle maxestosidade e beleza.
Pero a arquitectura actual de todo o mosteiro comezou a construírse no século XVI, tras o devastador incendio que en 1533 ó 1534 destruíu case por completo os claustros e dependencias conventuales.
Os claustros
O mosteiro de Samos conta con dous claustros, o do Pai Feijoo e o das Nereidas.
O Claustro grande ou de Feijoo é o máis grande de España con renxías de case sesenta metros de lonxitude, e uns 3000 metros cadrados de superficie. Consta de tres plantas.
Foi construído no século XVII, entre 1685 e 1689 en estilo herreriano., non se concluíu ata mediados do século XVIII. O estilo é unha combinación austera e sinxela de clasicismo e herrerianismo.
O alzado das cuadrillas fórmase mediante tres pisos ou niveis. O piso inferior mostra galerías abertas ao patio mediante arcos de medio punto (nove por renxía) que apoian en pilastras dóricas encostadas a machones que se decoran tamén con grandes pilastras que se envorcan ao interior. O segundo nivel só leva xanelas rectangulares, mentres que o último é de atractivas formas ao ter balaustradas e grupos de vans aximezados de arco carpanel con columna mainel central de capitel jónico. Conta con escenas da vida de San Benito.
No centro deste claustro érguese a enorme estatua do Pai Feijóo, obra de Francisco Asorey, de 1947, que lembra que aquí tomo o hábito, en 1690, o citado Feijóo.
O Claustro Pequeño ou das Nereidas é máis antigo. A súa construción data do século XVI avanzado (1539-1582) pero como é normal na arquitectura galega, a súa arcaísmo convérteo nun monumento tardogótico.
É de planta cadrada como o anterior, pero de menores proporcións, xa que as súas renxías miden uns 34 metros de longo. A clave co busto de San Benito, no tramo de bóveda situado abte a porta do refectorio, móstranos a data do seu comezo: 1562. Termo: ACABOSE O ANO 1582. O nome do arquitecto ou mestre de obras aparece na inmediata: PEDRO RODRIGUES NATURAL DE MONFORTE. Estes datos refírense unicamente á planta baixa.
Ten sinxelas arquerías apuntadas. As bóvedas son de crucería estrelada.
Posteriormente construíronse dous pisos por encima.
Este claustro chámase das Nereidas pola fonte central -orixinaria do século XVIII- cuxa copa é sostida por catro esculturas que representan a este ser mitológico.
Conta con curiosos motivos de decoración, como a inscrición humorística “Que miras, bobo?” nunha clave. O centro do claustro ocúpao a fonte barroca das Nereidas, de de o século XVIII. Esta fonte está ornamentada con mulleres mariñas, metade muller metade peixe, que en tempos antigos aparecen citadas como sirenas.
A parte da igrexa e os claustros, existen moitas outras estancias e dependencias con interese arquitectónico, entre elas son dignos de mención o refectorio e a antiga cociña. A antiga cociña do mosteiro pode verse desde o exterior, pois é un corpo illado do edificio, actualmente no terreo da horta: unha torre esvelta e elegante, ornamentada con pináculos de bólas e cuberta cunha cúpula sobre tambor octogonal.
Museo monástico de Samos
Situado xunto ao claustro do Pai Feijoo. A través de sete estancias pódese descubrir ao completo a orixe e a evolución do mosteiro e como viven os monxes benedictinos no claustro, ademais de coñecer obras únicas desde o século III a.C., así como ourivaría, pergamiños, pezas de Francisco Moure ou manuscritos do Pai Feijoo, entre outras.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
https://www.abadiadesamos.com/
https://arteguias.com/monasterio/monasteriosamos.htm
https://arteviajero.com/articulos/monasterio-de-samos/
https://www.fundacionjacobea.org/camino-de-santiago/camino-frances-historia-del-monasterio-de-samos/
https://www.rutasconhistoria.es/loc/monasterio-de-san-julian-de-samos
Imágenes
https://elcaminodesantiagodesdeasturias.blogspot.com/2013/06/monasterio-de-san-julian-de-samos.html
https://elpaisquenuncaseacaba.blogspot.com/2012/05/camino-de-santiago-tercera-etapa.html
https://www.viajesyrutas.es/2020/10/visita-al-monasterio-de-samos.html
