Volvemos coa nosa inmersión no mundo das lendas, e como é habitual as que atopamos na nosa contorna, en terras galegas.
Hoxe aproximámonos a un personaxe mitológico singular, “O Gatipedro”.
A figura do gatipedro é mencionada en diversos contos e relatos populares, sempre con esa mestura de misterio e encanto que caracteriza ás lendas galegas.
Quen ou que é o Gatipedro?
A mitoloxía e as lendas, en todo o mundo, aparecen poboadas con numerosos animais, aos que se lles atribúe, calidades, poderes ou características especiais, e que en moitos casos parecesen sacados de pesadelos ou soños estraños. Trátase de personaxes que se caracterizan por describirse entre o absurdo e o inquietante.
Falamos sempre de lendas que foron transmitidas fundamentalmente, de maneira oral, e que chegaron ata os nosos días como mostra das creacións, crenzas e curiosidades de tempos pasados.
O Gatipedro é unha figura mitológica de Galicia que asusta aos máis pequenos pola noite e fai que se ouriñen en cama.
O seu nome está formado por duas partes: “gati” (gato) e “Pedro”, un nome tradicional galego. O feito de darlle este nome podería responder a unha intención por parte dos seus creadores, e que sería o humanizalo ou reforzar a súa presenza familiar.
O gatipedro é un animal, e como indica o seu propio nome, sería un gato, pero non un gato normal, para gañarse un sitio na rica mitoloxía galega ten que ser un gato especial, neste caso falamos dun gato de cor branca, que ten como singularidade un corno escuro (de cor vermella) na fronte, polo que vai botando auga mentres camiña.
Trátase dun gato que pasa desapercibido ata que acontece algo durante as noites, pois se conta que o gatipedro fai a súa aparición soamente nas casas nas que habitan nenos ou nenas pequenas.
En lestes casos o gatipedro accede ás vivendas de noite, mentres os máis pequenos están a durmir, de maneira sigilosa, dise que o fai aminando sobre a súa propia lingua, non miaña en ningún momento e evita facer ruído, para non ser descuberto.
Unha vez na habitación dos nenos, empeza lentamente a soltar pingas de auga do seu corno, xerando así un goteo continuo que provoca que os nenos, a pesar de estar durmido, oian ese goteo do corno, o que provoca que soñen que mexan, acción que realmente realizan, mollando a cama.
A única maneira de evitar que o gatipedro entre nas habitacións dos nenos, é botar un pouco de sal nas portas da habitación e ao pé das xanelas, xa que, dado que o noso protagonista accede ao dormitorio dos pequenos camiñando sobre a súa lingua, ao entrar en contacto co sal, resúltalle altamente desagradable, o que provoca que abandone o lugar e siga a súa camiñada nocturna noutro lugar, e deixando así aos nenos tranquilos, durmindo e sen mollar a cama.
Tamén se di, nas historias contadas oralmente ao longo de xeracións, que rezar un padrenuestro antes de durmir escorréntao.
Visto o visto, o gatipedro non sería en ningún caso o mellor amigo dos nenos.
Interpretación da lenda do Gatipedro
Estamos a falar dun personaxe mitológico, inexistente por definición, que foi descrito por primeira vez polo escritor galego Álvaro Cunqueiro, na súa obra “Merlín e familia”, no ano 1955. Un libro no que o insigne autor fai unha xenerosa recompilación de historias máxicas que forman parte da tradición oral galega.
“O Gatipedro é un gato branco, que ten un corno escuro na fronte, e polo corno bota auga para facer mexar aos nenos.” (Merlín e familia, Ed. Galaxia)
Por otro lado, hay que tener presente que elementos como el cuerno que tiene el gatipedro en su cabeza, tiene un significado especial, y es qué, en muchas culturas, los cuernos están asociados a seres sobrenaturales, entre lo divino y lo demoníaco. En el contexto gallego, el cuerno es un símbolo de advertencia, un foco de poder mágico que transforma a un animal cotidiano en una criatura legendaria.
El cuerno vendría a representar lo mágico, la excepción, lo antinatural, el elemento definitivo que convierte a un simple gato en un ser mitológico.
Existen criaturas similares en otras mitologías. En Japón, por ejemplo, el Baku es un ser que devora las pesadillas de los niños. En el folclore europeo, los faunos y demonios suelen portar cuernos como signo de su naturaleza liminal.
Pero el Gatipedro tiene una función mucho más concreta y cotidiana: castigar a los niños que no controlan sus impulsos.
A que pode responder a aparición do gatipedro?
Pois, como en moitos outros casos, seguramente tería un compoñente ou finalidade educativo ou formativo, no sentido de que se utilizaban estes personaxes para ensinar normas de conduta.
No caso que nos ocupa, o gatipedro tería como obxectivo aleccionar aos máis pequenos para que controlasen a micción nocturna, polo que, se superan o medo a este personaxe e son capaces de controlarse, o resultado sería que os nenos e nenas superarían unha proba de madurez infantil.
Pensemos que atopamos personaxes con obxectivos parecidos, educativos e correctores de condutas, como o caso dos trasnos, que lembremos dedícanse fundamentalmente a desordenar as casas, ou as meigas, que emiten as súas maldicións desde as sombras.
En canto ao remedio do sal, volvemos atopar un elemento habitual, pois o sal é concibida en numerosas culturas como un elemento purificador, habitualmente, e entre outros usos, para conseguir afastar os malos espíritos.
Ademais, o feito de que camiñe sobre a súa lingua confírelle a este ser unha característica que o diferencia aínda máis dun animal real, situándoo entre leste e un ser simbólico e máxico.
A diferenza doutras criaturas populares como a Santa Compaña ou o Urco, o gatipedro quedou nun segundo plano, quizá polo absurdo da súa función. Con todo, a súa potencia simbólica é evidente: representa os medos infantís, o pudor, a aprendizaxe e o castigo.
Nalgunhas zonas rurais do interior de Lugo e Ourense, aínda hai maiores que lembran o nome de Gatipedro. Aínda que xa non se utiliza como ameaza educativa, segue vivo na tradición oral, sobre todo na xeración dos avós.
O gatipedro e Álvaro Cunqueiro
Como diciamos en parágrafos anteriores o primeiro autor que se refire ao gatipedro é Álvaro Cunqueiro.
Álvaro Cunqueiro, naceu na localidade lucense de Mondoñedo o 22 de decembro de 1911, e faleceu en Vigo o 28 de febreiro de1981). Foi un recoñecido poeta, xornalista, gastrónomo, e narrador.
Foi un escritor polifacético, e a súa extensa obra literaria abarca os campos xornalístico, poético, narrativo e teatral, así como traballos de tradución.
Recibiu o Premio Nacional da Crítica en 1959. En 1961 ingresou na Real Academia Galega. Mereceu o Premio Nadal en 1968, tamén o Premio Frol dá auga en 1979; o Premio da Crítica de narrativa galega chegou tamén ese ano. Como xornalista, recibiu o Premio Conde de Godó. En 1991 dedicóuselle o Día das Letras Galegas.
Cunqueiro baseaba a súa obra, principalmente, na mitoloxía: a grega (As mocidades de Ulises), a de Bretaña (Merlín e familia), pero sobre todo da galega, a súa terra.
Mestura o inventado e o real, unha especie de realismo máxico, pero á galega.
Ademais da obra citada en parágrafos anteriores, o gatipedro foi descrito por Álvaro Cunqueiro na súa obra “Escola de menciñeiros”, publicada pola Editorial Galaxia en 1960. Tamén é un dos temas do libro de contos “Os outros feirantes” (Os outros feirantes) escrito en 1971.
Esta obra “Os outros feirantes”, fálanos de diferentes personaxes: campesiños, emigrantes, mariñeiros, #etc, pero situados nun mundo fantástico. Introduce animais con sentimentos, como un ca ballo que se pon celoso cando o seu dono fala con outros, e onde cita ao noso protagonista, o gatipedro.
Hai profesións raras: provedora de lunares; domadora de pulgas; partiquino de teatro (á vez, madame de bordel e fotógrafo); canteiro de instrumentos musicais de pedra; bordadora de panos para mortos con inscrición.
En definitiva, Cunqueiro é un creador dun mundo moi orixinal, brillante, e divertido, pero o lector debe saber onde se mete. Hai que aceptar as regras dun mundo onde realidade e soño mestúranse.
Cunqueiro non só describiuno, senón que o integrou nun contexto máis amplo da mitoloxía galega, destacando a súa importancia cultural e o seu simbolismo. Grazas ao seu traballo, o gatipedro gañou recoñecemento e converteuse nunha parte emblemática do folclore galego.
“De neno, aos catro ou cinco anos da súa idade, a Marcelino adoitaba visitalo ese animal da fauna máxica galega que se chama gatipedro. E coas visitas do gatipedro, Marcelino Pardo mexouse na cama ata que tivo case doce anos cumpridos. O gatipedro é como un gato gordo, que non tivese patas de atrás, e no medio da cabeza ten un pequeno corno. O gatipedro arrástrase cara á habitación onde dorme un neno, e comeza a botar auga polo corno, que gotea no chan. O neno, en soños, escoita o ruído do goteo, que parece convidalo a ouriñar, e de feito case lle obriga a iso. Iso, repito, pasáballe a Marcelino Pardo. O pai pegáballe, a nai desesperaba, os irmáns burlábanse del, e o mesmo os compañeiros de escola aos que chegara a noticia das humidades nocturnas de Marcelino. Un médico de Betanzos díxolles aos pais que aquilo era enfermidade, e receitou unhas pastillas que non produciron efecto. Marcelino lomó auga de ortigas, entre outros remedios considerados eficacísimos, e puxéronlle sobre o riñon cataplasmas de ovo e lila. Nada serviu de nada. I lasta que un curandeiro de preto de Pontedeume indicou que quizais se traíase do gatipedro.
—Agora —dixo o menciñeiro—, non afai andar polo país. A verdade é que desde a epidemia de gripe do ano 18 apenas foi visto, e aínda que houbese mortaldade entre- eles algún debe quedar nalgún lugar acasarado.
O curandeiro explicou como era o gatipedro, e como para andar, apoiábase, ademais de en as dúas pas dianteiras, na lingua, que a tiña enorme, como de vaca, pero moi colorada e con dúas puntas. Para botalo da casa na cal moraba —e sen dúbida había un gatipedro na casa de Marcelino Pardo—, bastaba con sementar de sal gordo a entrada á habitación onde durmía Marcelino. O gatipedro non aguanla o amargor do sal, e vendo ademais que foi descuberto, vaise coa música, coa música do goteo do corno, a outra parte.
Xa con este diagnóstico, os pais de Marcelino estenderon sal polo corredor da casa, e pola habitación ata a cama onde durmía o rapaz. E foi un éxito. Aquela mesma noite, por vez primeira desde que tiña catro anos, Marcelino non se ouriñou na cama. E non volveu facelo nunca máis. Cando chegou a de ir ao servizo militar, que lle tocaba Cabalería de Farnesio, en Valladolid, por se había gatipedro polas Castillas, na maleta levaba catro quilos de sal fino para, chegado o caso, botar disimuladamente ao redor do seu catre.
Pero, en Valladolid non había gatipedro, ou estaba ocupado co neno dun sarxento ou dun cabo furriel.
Cos anos, Marcelino chegaba a crer que vira o gatipedro, e cada vez, nas descricións que facía aos fillos e aos netos, o animal era máis grande, a súa lingua de case unha vara de ancho, e o corno daba auga como unha boa fonte no mes de marzo, que é cando adoitan abrir as fontes, tras o chuvioso inverno”.
Alvaro Cunqueiro
Por último, indicar que, é tal a presenza do gatipedro na cultura galega, que atopamos diferentes eventos culturais, festivais e representacións artísticas dedicadas a este personaxe.
Está presente na literatura, como nome de diferentes iniciativas empresariais e culturais, é tamén o nome dun xogo de mesa, e mesmo, na Praza do Humor, na cidade da Coruña, atopamos unha escultura que o representa.
Ademais, e como recomendación para os visitantes que se acheguen por estas terras, en Galicia, non podemos esquecernos da Senda Mitológica do Monte Viso, un roteiro de sendeirismo circular, de fácil percorrido (apenas 3,5 quilómetros), onde ademais dunha fermosa paisaxe o visitante pode descubrir 11 marabillosos seres mitológicos galegos, representados fisicamente e cun penal informativo sobre eles.
Pois nesta senda ou roteiro, ademais doutros seres, xa descritos en anteriores post nosos, como: a coca, o Nubeiro, Breogán, as meigas, o Urco, atoparedes unha representación do gatipedro.
Esta senda se encuentra a las afueras de Santiago de Compostela.
Esta senda atópase nos arredores de Santiago de Compostela.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Os outros feirantes. De Cunqueiro, A.
https://blog.mundo-r.com/es/mitologia-gallega/
https://mitologiaiberica.fandom.com/es/wiki/Gatipedro
https://recetagallega.es/blog/o-gatipedro/
https://viajandoelmapa.com/senda-mitoloxica-do-monte-viso/
