Como é fácil de intuír, os xogos e os xoguetes compoñen a contorna material do neno desde os albores da Humanidade. A información sobre eles pódese localizar en relatos, libros, así como nos xacemientos arqueolóxicos.
Aínda que para moitos nenos a infancia simplemente non existiu por mor das longas e agotadoras xornadas de traballo a que eran sometidos, outros puideron gozar de xogos e bailes infantís, cancións e fábulas como as de Esopo. Parece ser que na Idade Media, había certa tolerancia cara aos xogos infantís e xuvenís, xa que cumprían un labor didáctica ademais da xovial. Os mozos aprendían e íanse afacendo ás tarefas que deberían desempeñar cando fosen adultos. Pero tamén eran un entretemento.
Os xoguetes más habituais eran:
- O cabalo de madeira era un dos xoguetes máis populares para os nenos, xa que lles daba a capacidade de empatizar coas actividades de cabalería propias do mundo adulto. O animal de madeira podía ir acompañado dunha vara alargada que simulaba unha lanza e terminaba nun muiño que viraría por efecto do vento.
- Para as nenas existían as bonecas que, a diferenza das actuais, que poden representar a cativos, as bonecas medievais representaban a mulleres novas e adultas. Adoitaban ser de fabricación caseira, de trapo cosido ou connosco, esponxas envoltas en panos para os de orixe máis pobre, mentres que para as nenas da nobre e realice as bonecas eran realizadas por artessáns e ademáis dispoñían de variedade de roupas e zapatos.
- O axóuxere, cun carácter máxico e profiláctico “para cazar malos espíritos e acougar a dor dos dentes de leite”, remóntase á Antigüidade. A súa función máis lúdica chegou uns séculos máis tarde. Nos ámbitos de maior riqueza era onde se podían atopar, mentres que nos máis humildes, era substituído por unha codia de pan ou unha casca de durimideira con sementes.
- En canto ao paxarillo, figuras con formas de aves, podía ser metálico, de barro cocido ou ata real (de carne e óso), posto que as representacións que se conservan móstrano atado cunha corda.
Ademais destes catro exemplos, outros xoguetes típicos da Idade Media que han prevalecido ata a actualidade: buxainas, cazabolboretas, pequenos teatrillos con marionetas e dados, o churro, pares ounones, a galiña cega, o “Jeu de poume” (de orixe francesa, consistía en lanzar unha pelota coa palma da man, antecedentes do tenis e o frontón?), as tabas, o axedrez, as damas… moitos.
¿E os adultos?
Pois lonxe da concepción de escuridade e aorrecemiento que temos desa época, as diversións -sobre todo da clase alta- podían atopalas no propio adestramento dos cabaleiros, a caza e os torneos.
Un xogo moi popular era o coñecido como ”soule”, no que debían *patear unha pelota ata o campo contrario. Existía unha variedade do mesmo no que se empuxaba á pelota cun pau torto. Podería ser o antececesor do noso fútbol actual?.
Debemos tomaren consideración que para os adultos, os xogos, o entretemento, a diversión, o “deporte” no sentido medieval que posúe o verbo “deportar”, é dicir, divertirse, entreterse- son cuestións moi a miúdo tratados nos escritos medievais.
Ademais, os reis, príncipes e grandes señores tiñan numerosas diversións, praceres e entretementos, como ver xustas, arroxar lanzas, tratar touros, ver esgrima de espadas, punhais e lanzas, xogar coa ballesta, a frecha e a pelota, ver xogos de mans e acrobacias, así como participar en xogos de táboas, axedrez e dados, cazar nas beiras dos ríos con falcóns e azores ou nos campos con galgos e outros cans, perseguindo lebres, raposos, lobos e cervos. […] Pero, con todo isto, moito maior deleite, pracer e diversións reciben e toman os reis, príncipes e grandes señores lendo, oíndo e entendendo os libros e outros escritos dos notables e grandes feitos pasados.
Ademais dos típicos torneos, xustas e pasos de armas eran moi habituais os chamados “xogos de canas”, nos que varias mandas de xinetas lanzábanse canas (en realidade, eran varas de madeira de diferentes tamaños) que chocaban no aire ou contra os escudos, aínda que, algunhas veces, golpeasen os corpos dos cabaleiros contendentes e, ata, ferísenos ou matasen.
Menos violento era a palma ou xogo de pelota, practicado, nunha das súas modalidades, nun terreo dividido en dous espazos diferentes en canto a dificultade e dimensións, e separados por unha liña trazada no chan, xeralmente cunha fileira de pedras. O xogo consistía en golpear unha pelota coa man ou un pau e enviala ao campo contrario. O equipo que conseguía lanzar a pelota a un punto concreto dese campo ou facía fallar ao adversario ocupaba entón o terreo de menor dificultade, o que lle daba unha gran vantaxe.
As cartas ou naipes dise que as inventou un tal Nicolás Pepín, cuxas iniciais N e P figuraban nas primeiras barallas; de aí a palabra “naype”, segundo o soado dicionario de Cobarruvias. Estas cartas menciónanse por primeira vez no mundo occidental no século XIV, aínda que é moi probable que teñan unha orixe oriental. Houbo moitas leis que prohibiron os xogos de cartas; con todo, a imprenta contribuíu moitísimo, a partir da segunda metade do século XV, a difundir barállaa e, polo tanto, os seus diferentes xogos.
Sobre o xogo das damas discútese tamén a súa orixe, que, talvez, poida estar en España, aínda que non haxa que descartar unha posible orixe francés do mesmo. En principio, pola súa práctica tranquila e sosegada, foi un xogo moi apropiado para mulleres; de aí, quizá, veña o seu nome.
Pero foron os dados un dos xogos máis populares que practicaron todas as clases sociais na Idade Media. Por exemplo, o rei Fernando o Católico foi moi afeccionado a eles. Xogábanse nas rúas e nas casas, pero, sobre todo, nas tafurerías ou tahurerías, que eran as casas de xogo. Adoitaba xogarse con tres dados de seis caras, ás veces con dous dados, que podían estar feitos de pedra, fuste, metal ou óso, aínda que os mellores eran considerados estes últimos. Xogábase con apostas e había moitos tahúres que chegaban a empeñar ata as súas propias roupas nas partidas. Daban lugar a pelexas e mortes, o que fixo que se escribisen leis para regulalos, así, aos que blasfemaban ou insultaban durante o xogo impoñíanselles diversas sancións que chegaban ata, cando os maldicentes eran reincidentes, a castigos corporais como recibir cincuenta azoutes ou someterse ao corte da lingua.
Fronte ao azar dos dados, o axedrez foi considerado o máis nobre e honrado dos xogos. A súa orixe atópase no chaturanga da India, que pasou a Persia co nome de chatrang e que chegou a España por medio dos árabes. O axedrez medieval presenta algunhas diferenzas co axedrez dos nosos días: por exemplo, a dama (que se coñecía entón co nome de alferza) podía mover só un escaque ou casilla en diagonal, mentres que o alfil só podía facelo de tres en tres. Tampouco existía entón o enroque. As regras actuais non foron impoñéndose ata fins do século XV e principios do XVI.
A toda esta variedade de actividades lúdicas débense engadir as diversións que se desenvolvían durante as numerosas festividades do ano. Nos últimos séculos medievais había ata cen días festivos, entre domingos, festas relixiosas, civís e populares. Neles, como hoxe en día, sempre quedaba espazo para o lecer. Tamén era moi frecuente celebrar con diferentes xogos as entradas dos reis a unha cidade, unha coroación, as vodas reais, os nacementos de infantes, a chegada dun embaixador, unha vitoria militar,…
Sen dúbida, na época medieval houbo outros moitos xogos, xa que o xogo é considerado unha actividade connatural e necesaria ao ser humano. Como escribe Alfonso X: “Porque toda xeito de alegría quixo Deus que tivesen os homes para que puidesen soportar as penas e as dificultades cando lles viñesen, os homes buscaron moitas formas para que esta alegría puidésena recibir máis que dabondo. Por esta razón atoparon e fixeron moitos xeitos de xogos e trebejos cos que alegrarse”.
A presenza deste tipo de diversións e a gran difusión que estas experimentaron indícannos que a imaxe do home medieval como un ser *sufriente, que vive nun “val de bágoas”, non é totalmente verdadeira. O home medieval tamén xoga e ri.
