Posiblemente fose o fugitivo máis famoso e escurridizo de cuantos combateron en terras galegas tras a guerra civil. Hoxe imos falarvos de Foucellas, un maquis de lenda.
Foucellas, cuxo nomee era Benigno Andrade García, tomou o seu alcume da aldea na que nacera.
E a pesar de que hai xa 72 anos que este guerrilleiro antifranquista foi apresado e posteriormente executado, o seu nome aínda evoca recordos, historias e lendas.
Antes de iniciar esta entrada, hai que dicir que a guerrilla galega foi unha parte dun movemento antifascista e antifranquista español que non se pode entender sen o contexto europeo. A guerrilla estivo a esperar a intervención contra Franco dos aliados da Segunda Guerra Mundial, que nunca chegou. O réxime pasou de estar illado internacionalmente a ser aceptado na estratexia anticomunista da guerra fría.
Biografía de Benigno Andrade, Foucellas
Benigno naceu o día 22 de outubro de 1908 na aldea de As Foucellas, na parroquia de Cabrui, no municipio de Mesía, na provincia da Coruña.
Dos seus primeiros anos de vida sábese que estudou na escola primaria da súa localidade natal, onde apenas aprendeu a ler e escribir e pouco máis, compaxinando esta actividade coas tarefas propias do campo.
Os veciños dicían del, que por entón era un mozo de carácter alegre, simpático e con ganas de divertirse en festas e feiras. Era un home de baixa estatura, delgado e co pelo rizado.
Traballaría logo nunha lechería e máis tarde empezaría a facelo, como mineiro, nas minas de carbón de Fabero, na localidade leonesa de Ponferrada.
Tras retornar a Curtis, contraeu matrimonio con María Pérez, unha española nada en Arxentina e que traballaba en casa do médico do pobo, Manuel Calvelo.
Tiveron dous fillos, Josefa e Sergio.
Casa Natal de Benigno Andrade
O último traballo de Benigno foi nun depósito de madeiras, onde entraría en contacto coa célula comunista de Curtis, dirixida polo antes citado doutor Calvelo, e a súa esposa Isabel Ríos, célula chamada Sociedade Republicana Radio Comunista en Curtis.
Posteriormente, Benigno simpatizou cos anarquistas e afiliouse á CNT.
Cando comenzou a guerra civil, tras o alzamento contra a República, en xullo de 1936, Benigno enrolouse inmediatamente nunha columna de voluntarios que pretendía combater na Coruña aos sublevados, pero vendo que non se podía facer nada, regresou a Curtis, onde permaneceu escondido por medo ás represalias.
Interveu nunha requisa de armas e outra de dinamita, e temendo represalias dos sectores fascistas, tomou a decisión de botarse ao monte.
Pasado uns meses, Benigno foi chamado a filas polo exército nacional, e dado que non se presentou, declaróuselle en rebeldía. Benigno xunto cuns compañeiros botouse ao monte, e empezarían entón as ordes de procura e captura do fuxido.
Foucellas vai ao monte, convencido da nobreza da causa republicana e fuxindo das represalias que se aveciñaban coa ascensión do fascismo, xa que tiña relacións coa célula comunista e tamén participara en expropiacións de armas e dinamita a persoas de extrema dereita, por orde do alcalde republicano de Curtis.
Durante a guerra civil, Benigno padeceu de difteria, polo que puido sobrevivir grazas á axuda dos veciños da zona.
Benigno Andrade formaba parte do Exército Guerrilleiro de Galicia.
A pesar de todos os delitos a man armada e ás veces coa cara cuberta, polo que resulta difícil afirmar a súa autoría, non figurou nos rexistros policiais ata o ano 1941. Os seus compañeiros eran entre outros Pérez Vilariño e Manuel Pena Camiño.
E é no ano 1941, cando a Garda Civil sitúa a Benigno como o xefe dun grupo de guerrilleiros que operaba en terras de Sobrado e Arzúa, cuadrilla formada por prisioneiros republicanos fuxidos.
Ao redor de 1943 pasou ao grupo do Tenente Freijo de Lugo, que operaba principalmente na zona de Curtis e Ordes.
Permanecería varios anos nesas terras realizando varias incursións, ata que no ano 1947 Benigno incorporásese en terras pontevedresas, á fronte da Quinta Agrupación, acompañado dos seus lugartenentes Tino e Ricardito
Segundo cóntase, Foucellas era un combatente hábil, escurridizo e astuto, o que lle permitiu sobrevivir no monte tanto tempo.
O día 26 de xuño de 1946, cando Marrofer dirixíase co destacamento Santiago Álvarez cara a Lugo. foron rodeados en Fervenzas, preto de Betanzos, e alí caeron mortos o propio Marrofer, o Tenente Freijo e dous máis, soamente conseguiu escapar ileso daquela matanza, Foucellas.
Era un home precavido o que lle permitiu evitar varias emboscadas, como a acontecida en 1949 tendida ao seu compañeiro Riqueche.
Nos primeiros anos da década dos 50, Benigno, tras un período de escasas intervencións, regresou a terras coruñesas, asentándose en terras de Betanzos, onde estaría acompañado de Manuel Villar, Manolito.
Pero chegaba o fin da guerrilla, todas as agrupacións foron caendo, no ano 1950 non quedaba case homes no monte, pero Foucellas aínda resistía. E todos os feitos atribuíanselle, chegando mesmo a realizarse atracos á mesma hora e día en lugares diferentes, sendo todos atribuídos a Foucellas.
Finalmente, Benigno sería detido, tras unha refrega coa Garda Civil, o 9 de marzo de 1952, a escasos 200 metros da súa cova-campamento na Costa, en Rodeiro, Oza dos Ríos. Os guerrilleiros foron cercados pola Garda civil, e perderon a vida seis compañeiros de Foucellas, saíndo só con vida Ricardito e el.
Na detención resulta morto un axente da garda civil e outro ferido. O guerrilleiro recibe seis impactos de bala nas extremidades. Un balazo rómpelle un óso dunha perna.
Producíase así o fin do período de 16 anos nos que Foucellas estivo a burlar a represión franquista, fuxido no monte coruñés.
16 años en los que Foucellas estuvo burlando la represión franquista, huido en el monte coruñés.
Xuicio e execución de Benigno Andrade
Tras a detención de Benigno, leste sería interrogado, sendo torturado, aproveitando que tiña unha ferida nunha peza, producido por un balazo durante a súa detención. Os encargados do seu interrogatorio quitáronlle véndaa e movíanlle o óso fracturado para provocarlle dor e forzar a súa confesión.
Aínda que hai versións atopadas sobre a amplitude ou non da súa confesión, o certo é que inmediatamente foron detidas varias persoas na provincia acusadas de axudarlle durante a súa permanencia na clandestinidade.
Foucellas sería xulgado o 26 de xuño de 1952, na Agrupación de Sanidade Militar da Coruña nun consello de guerra, causa 53/52, estando o tribunal presidido polo coronel de enxeñeiros Gaspar Herraiz, e sendo vogal relator o capitán auditor Narciso Alonso; fiscal o tenente Balbino Teijeiro e defensor o capitán de Artillería Benito Rivas Pichel.
Antes de iniciarse o juico, Benigno xa dixo aos seus familiares que non había nada que facer, que estaba todo decidido e que el non sairía de alí con vida.
Ao Consello de Guerra, Benigno chegou coxeando da súa perna dereita, apoiado nunha muleta. E iso que nunha visita realizada polo comandante médico había devandito que estaba curado anatomicamente de todas as súas feridas, aínda que é certo que a perna lle quedase algo máis curta, aproximadamente uns cinco centímetros.
Segundo contaba o redactor de La Voz de Galicia: “Foucellas contestaba con voz segura, expresándose con facilidade, aínda que con modismos de típica fonética rural”.
Tras narrar o episodio da súa detención, pasouse ás declaracións de Foucellas ao xuíz, manifestando aquel que o 23 de xullo de 1936 fuxiu ao monte porque debido aos seus antecedentes esquerdistas temía represalias dalgúns elementos da comarca. Dixo que permaneceu illado ata 1945 no que se uniu a outros bandoleiros, habendo labor numerosos asaltos. Respecto a as mortes, recoñece participar nalgunhas das imputadas, pero que non fora o autor material das mesmas.
Cualificou o fiscal a Benigno como «o maior criminal de cuantos nestes últimos anos sentáronse no banco» e engadiu: “As traxedias gregas quedan pálidas comparadas co que se ventila aquí. Aquilo eran abstraccións estéticas; hoxe atopámonos #ante feitos reais integrados nunha espantosa cadea de delitos, que constitúen páxinas funestas na historia da sociedade”.
Concluíu pedindo para o procesado dúas penas de morte, aparte unha indemnización para os herdeiros das vítimas e as cantidades subtraídas.
Seguidamente interveu o defensor, que dixo que non podía xulgarse baseándose en suposicións senón en feitos, remarcando finalmente: “Benigno Andrade non cometeu persoalmente ningún delito de sangue. Pasou ademais un ano afastado de toda actividade terrorista tras ser operado na Coruña. O seu único delito é formar unha partida de bandoleiros. É un ladrón vulgar ao que fixeron ingresar entre os bandoleiros e fixérono testemuña das súas fechorías. A fama que adquiriu non está xustificada polos feitos”.
Chegou entón o momento en que o presidente do Tribunal permitiu a Benigno que fixese as alegacións que considerase. Este dixo: “Soamente quero dicir que espero do Tribunal que me faga xustiza. Nunca disparei sobre ningún ser humano e se o fixen obrigado foi ao aire. Creo que está moi claro que en nome de Foucellas houbo moitos atracos e que os seguirá habendo. No ano 45, estando no sanatorio, todos cuantos feitos facíanse eran en nome de Foucellas. Pido outra vez que se me faga verdadeira xustiza”.
O Tribunal retirouse posteriormente a deliberar, tras o que emitiu o seu esperado veredicto: pena de morte.
A execución produciuse o 7 de agosto de 1952, e foi pola vella, garrote vil, ese anel fatídico que se cerne en torno ao pescozo e unha agulla na parte traseira é liberada cun xogo da raia que se introduce na caluga do reo, tronzándole ósos vitais.
“Morro polas miñas ideas e por defender a liberdade e un goberno lexitimamente elixido”, dixo xusto antes de ser ajusticiado.
Benigno Andrade tiña 43 anos. Morría o home e comezaba a lenda.
O seu cadáver foi enterrado no cemiterio coruñés de San Amaro, supostamente no nicho 312, aínda que logo aclararíase que realmente foi enterrado nunha fosa común.
La Voz de Galicia non informou da execución de Benigno Andrade, e non o fixo pola férrea censura existente. Soamente informouse da celebración do Consello de Guerra contra o citado bandoleiro (expresión da linguaxe do franquismo utilizada para referirse aos guerrilleiros)
Algunhas curiosidades sobre Foucellas
En marzo do ano 1945, tras ferirse involuntariamente coa súa propia arma, Benigno, tras ser atendido primeiro no municipio de Ordes, e logo nun Sanatorio de Santiago, terminaría sendo operado no Sanatorio de San Nicolás na Coruña, un centro médico situado en pleno centro, na Praza de Vigo, situado moi próximo á Comisaría Xeral de Policía da cidade.
Tras ser intervido de maneira exitosa, residiría durante uns meses na cidade herculina, permitíndose realizar paseos a miúdo, tomar algún café e mesmo asistir ao estadio de Riazor para asistir aos partidos de futbol do Deportivo da Coruña, posiblemente motivado pola enorme admiración que sentía polo entón gardameta deste club, Acuña, e como era habitual nel, recorrer ao disfrace para evitar ser capturado parece que mesmo se vestía de cura para ver xogar ao Deportivo.
Tamén se di que noutras ocasións disfrazouse de Garda Civil, e mesmo de muller. De feito dise que, nunha ocasión, e dada esta paixón polos disfraces, Foucellas escribiu unha carta ao alcalde de Silleda esixíndolle 80.000 pesetas, as cales debería ter na súa casa o últimos cinco días dese mes, o alcalde entregoulle a carta ao sarxento da Garda Civil e leste e cinco Gardas máis custodiaron a casa co diñeiro, cando entra Foucellas pola porta disfrazado de Garda Civil acompañando a un comandante e un tenente, e así logrou levar o diñeiro #ante os propios narices dos Gardas e o alcalde.
Durante os seus anos na clandestinidade, Benigno puido sobrevivir baixo a protección de amigos e familiares, entre eles a súa propia irmá, Consolo, que traballaba no cuartel do Garda Civil.
Doutra banda, segundo o testemuño doutro guerrilleiro, Couto Sanjurjo, que compartiu unha cela próxima á de Foucellas, este era unha persoa cun carácter especial, sempre estaba alegre e tiña unha personalidade que resultaba atractiva, aínda que non destacaba por ter unha gran intelixencia.
Benigno puido a última noite recibir, pairas despedirse del, a visita dos seus familiares máis achegados, incluídos os seus dous fillos.
No momento da súa execución, parece ser que o verdugo, Mariano mantivo unha conversación breve con el, dicíndolle: “se non te pos nervioso, non che farei dano”. E é que a morte por incisión do garrote vil produce a mesma en poucos minutos.
Tamén hai que falar da carta que no seu día remitiu a filla de Benigno Andrade a Carmen Franco, a filla do Xeneral Franco. Pepiña, a filla de Foucellas, que estaba a ser hostigada continuamente pola Garda Civil, quen se presentaba na súa casa de Curtis a calquera hora do día ou da noite para facela un rexistro ou preguntala polo paradoiro do seu pai. A nena dicía que non o sabía, aínda que se o soubese non llo diría pois, loxicamente, non ía delatala ela mesma.
O gobernador, sorprendido pola franqueza de Pepiña, díxolle que non fose máis ao cuartelillo da Garda Civil e que xa falará el con eles para que non a molestasen. Con todo, seguiron molestándoa. A pesar deste acoso, e cando o seu pai xa fora condenado, Pepiña escribiu unha carta a Carmencita Franco, a filla do Caudillo, na que, moi cortesmente, rogáballe que intercediese #ante o seu pai solicitando clemencia para o guerrilleiro. Carmencita contestoulle dicíndolle que comprendía a súa dor, pero que ela non podía meterse en asuntos políticos e que sería o que a lei ditaminase. Pepiña non conservará dita carta, pois a rompeu un familiar seu por temor a que fose descuberta.
En canto ao destino dos seus familiares máis próximos, hai que dicir que á esposa de Benigno, María, foi detida cando ía a Lugo e levaba unha multicopista nunha bolsa (era o ano 46). Foi encarcerada na Coruña e ao final desterrárona a Tordesillas. Acabou enfermando, dun aneurisma, e foi internada nun hospital de Valladolid, onde falecería tempo despois.
Conclusións
Tras a súa execución, Foucellas entraría no ámbito da lenda, e a súa figura foi mitificado polo pobo, estendéndose así comentarios como os que dicían os maiores aos nenos cando lles quería asustar, afirmando: “Coidado, que vén o Foucellas”.
A vida de Benigno Andrade está iluminada pola lenda forxada entre o pobo, que coñeceu a súa loita pola liberdade en Galicia e o resto de España, ata o extremo que os maquis foron chamados “Foucellas” en xeral. Atribuíronselle multitude de actuacións, tamén levou a cabo extorsiones e roubos a xente do pobo sen vinculación política, que lle permitían sobrevivir a el e aos seus compañeiros escapados. Algúns delincuentes comúns culpaban a Foucellas dos seus propios crimes, debido á súa gran fama.
E é que Foucellas reunía as características que identifican a un mito: astucia, valentía e intuición para sobrevivir cunha dose engadida de temor popular a pesar do cal creou aos poucos unha infraestrutura clandestina de ideoloxías diversas.
Pero Foucellas tivo máis fama que outros moitos, seguramente por que estivo moitos anos na loita, pero tamén hai que dicir que houbo guerrilleiros tanto ou máis importantes que el, como Ou Piloto, Curuxás, Alparte, Chelo, Gayoso, Seoane, etc. Ás
novas xeracións a figura deste maquis queda moi afastado, pero a súa memoria forma parte da nosa historia e xamais debese esquecerse.
Por último recomendar encarecidamente aos atentos lectores que estean interesados en profundar máis aló na figura de Foucellas e os maquis galegos, que recorran a unha das mellores fontes, que non é outra que a das obras do respectado, rigoroso e serio historiador #Luis V. Lamela García, de quen recomendamos encarecidamente a súa obra: ”Foucellas, o rigoroso relato dunha loita antifranquista. 1936-1952”.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Foucellas, el riguroso relato de una lucha antifranquista. 1936-1952, De Lamela García, L.
https://gazeta.gal/web/es/foucellas-guerrillero-y-mito-popular/
http://www.xoanarcodavella.com/2012/10/benigno-andrade-foucellas.html
