Os cruceiros en Galicia

Unha parte dos elementos etnográficos e relixiosos máis importantes da terra galega son os cruceiros.

Os cruceiros son unha expresión da devoción popular está na orixe da súa presenza nas cruces de camiños, na proximidade das igrexas, ermidas ou cemiterios.

Por definición os cruceiros galegos é unha cruz situada encima dunha columna de pedra o cal constitúe un monumento moi popular que conforma case a totalidade do fermoso e máxica paisaxe de Galicia.

A palabra cruceiro traducido ao castelán é cruceiro e sempre as beiras construídas ao aire libre.

Non só pódelos atopar por Galicia pero principalmente as súas orixes son máis arraigados no norte da península.

Trátase de verdadeiras obras de arte labradas en pedra, principalmente granito, labrada e esculpida, e aos que o paso do tempo lles ha outorgado numerosas virtudes. Así, o gran Castelao afirmaba que os cruceiros son “un perdón de Deus”, afirmación que asentaba sobre a crenza de que estas estruturas eran erixidas para facerse perdoar algún pecado, e moitos pecados había que perdoar pois se estima que en terras galegas hai uns 12.000 cruceiros.

 

 

“Onde hai un cruceiro houbo sempre un pecado, e cada cruceiro é unha oración de pedra que fixo baixar un perdón do Ceo. Reparade nos cruceiros e descubriredes moitos tesouros”.

Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao 

 

O certo é que hai cruceiros moi modestos, pero outros son auténticas obras de arte polo seu impecable traballo escultórico. Se se fai calquera ruta senderista pola paisaxe de Galicia, tarde ou cedo, máis ou menos apartados dunha poboación, é moi fácil que pasemos xunto a un cruceiro.

Os investigadores consideran que a función inicial dos cruceiros foi a de cristianizar lugares de culto pagáns. A ela habería que sumarlle moitas outras: guías para os peregrinos, anunciadores da proximidade de santuarios ou sepulturas, conmemoración de feitos históricos, protección fronte a sinistros…

Os máis ilustres canteiros, de cada época, plasmaron os seus mellores oficios, neste singular monumento que fala por si só da relixiosidade dun pobo que soubo expresar no cruceiro o seu: Fe, amor e temor. Pero tamén se levantaban os cruceiros en acción de grazas ou para pedir unha sanación, un milagre, ou para saldar co Todopoderoso unha débeda ou un ofrecemento non cumprido. Outros se levantaron para lembrar feitos luctuosos, unha morte, un crime… Pero tamén lembrando acontecementos históricos ou a suposta aparición da Santa Compaña. Como sacro que era, convertía en sagrado, o lugar onde se colocaba. Rezando ante el gañábanse indulxencias, cando a Igrexa así o dispuña. Nas prazas do gando, o cruceiro protexía aos animais, próximo aos campos auspiciaba boas colleitas; nos camiños sinalaba o camiño aos peregrinos, os arrieros ou outros camiñantes.

Empregábase igualmente, para marcar os límites xurisdiccionais, civís ou eclesiásticos… E nun sen fin de aplicacións onde interviña a fe dun pobo que atopou no cruceiro o seu mellor aliado para protexerse e gañar o Ceo, ou polo menos para lembrar que existía. Esta mesma fe provocou que moitos crentes destinasen auténticas fortunas a levantar cruceiros e desta forma gañar indulxencias, para eles ou algún dos seus seres queridos. E na actualidade, como diciamos, estímase que nas case 4.000 parroquias de Galicia, existen máis de 12.000 cruceiros.

Os máis antigos que se conservan datan do século XIV e son unha fiel imitación das cruces procesionais góticas.

Os lugares nos que están máis presentes son Galicia e Portugal, pero tamén existen noutras zonas de España. Cantabria e Castela e León albergan varios construídos alí in situ. Así mesmo, Galicia doou exemplares a outras comunidades, tal e como sucedeu co da praza Jacinto Benavente de Madrid.

 

O culto ás pedras pérdese nos inicios da humanidade, seguramente moito antes dos que podemos imaxinar. As súas formas, o seu abrigo, a súa dureza e a súa materia prima provocaron que pronto o home fixásese nelas. En Galicia atopamos manifestacións megalíticas presentes desde fai miles de anos, pedras que foron lugares de cultos pagáns até non fai moito. Moitos destes situábanse en lugares especiais, como en encrucilladas e por iso abundan en Galicia as lendas relacionadas con eles e co culto aos camiños, como o caso dos menhires que seguramente marcasen o principio dun camiño iniciático ou a un lugar de reunión ou que marcasen diferentes límites.

A época medieval e o cristianismo provocaron que estes lugares fosen repudiados por ser pagáns e por iso foron afastados da doutrina cristiá. A maior parte foron esnaquizados e marcados con cruces co fin de cristianizar os restos destes cultos megalíticos. Outros foron reconvertidos e quizais moitos deles acabasen sendo cruceiros. Outros monumentos de pedras reconvertidos foron os miliarios romanos que marcaban os camiños do imperio. Simplemente cunha cruz encima crearían as primeiras manifestacións de cruceiros. Outros ven a súa orixe nas mesmas aras romanas dedicadas aos deuses da antigüidade.

Os camiños romanos pronto serían utilizados por miles de peregrinos cuxo obxectivo era alcanzar o sepulcro de Santiago e por iso estes miliarios con cruces pasaron a sinalizar o itinerario xacobeo e a ser lugares espirituais e de descanso. Sabemos dabondo que eran innumerables os camiños que cruzaban Galicia con dirección a Santiago. Esa necesidade de culto cristián e descanso provocaría a colocación de chanzos dando orixe aos cruceiros actuais.

 

A orixe dos cruceiros galegos está intimamente relacionado coa celebración por parte da Igrexa do Concilio de Trento (1545-1563), segundo o estudo “Ecce lignum crucis Orixe dos cruceiros galegos” do historiador Salvador Fernández da Cigoña Fraga. En devandito Concilio establecéronse as novas normas dogmáticas e éticas da Igrexa, destacando a presenza de Cristo na Eucaristía, a conservación do sete sacramentos e a veneración de santos e da Virxe María.

Este último punto é clave para entender a proliferación dos cruceiros desde entón, xa que se fixo fincapé no importante rol de imaxes e obras sacras para lembrar a fe e os beneficios da relixión católica aos fieis. Non hai ningún cruceiro anterior ao Concilio. Estes comezaron a multiplicarse a partir da súa celebración.

Doutra banda, Fernández da Cigoña Fraga sinala que o asentamento da Santa Inquisición en Galicia en 1562 puido ser determinante para o incremento da construción destas obras relixiosas. Esta institución era a encargada de loitar contra a herexía e contra aquelas doutrinas e actitudes contrarias ás Igrexas. Os seus líderes non mandaron construír os cruceiros, pero a presenza da Inquisición en terras galegas deixou o camiño libre aos artistas e escultores católicos para a súa creación.

 

• En canto ás partes dun cruceiro, hai que distinguir no cruceiro “tipo”, as seguintes:
  • A cruz. É a parte máis alta do cruceiro. Co anverso dedicado a Jesús crucificado, normalmente cun pé sobre o outro e a cabeza inclinada. No reverso pode aparecer a figura da Virxe (Dolorosa, Virxe co Neno, Virxe María en actitude de ourar, a Virxe do Socorro. Aínda que en ocasións pode aparecer carente de figuras (os coñecidos como cruceiros “de Cruz“). A cruz pode ter diversas seccións: cuadrangular, rectangular, cilíndrica, connosco, e rematada en diversas formas florenzada, biselada… crucificado,
  • O capitel. Nel predomina a forma troncopiramidal investida, e a súa función é soster a cruz. Pode ser sinxelo, ou con decoración a base de volutas, follas de acanto, caveiras, anxos, querubins… Nos cruceiros de “Capeliña” o capitel se troca por unha pequena capela.
  • O fuste. Tamén denominado varal, vara, esteo, mastro ou piar. É o alicerce do cruceiro. Adoita ser de sección cuadrangular nos extremos e coas arestas rebaixadas no centro do varal. Tamén pode ser de forma cilíndrica (lisos ou estriados) ou octogonal. Do mesmo xeito que a base pode conter motivos decorativos relativos á paixón de Cristo, a serpe, Adán e Eva, ou outras figuras (Santiños).
  • O pedestal ou basea. Tamén denominado dado. É a base na que se insere o fuste. Adoita ser unha peza cúbica, en moitas ocasións coas arestas superiores (e ás veces as laterais) rebaixadas en chaflán. Pode levar epígrafes (inscricións) indicando a data de construción, o autor, motivo da construción, indulxencias que se outorgan a quen recen unha oración ante o cruceiro… Igualmente pode ter outro tipo de motivos decorativos: os instrumentos da paixón de Cristo, caveiras, mornas, serpes, motivos xeométricos…
  • A plataforma, a parte inferior do cruceiro. Non todos os cruceiros téñena. Composta de varias bancadas ou chanzos para que a escultura gañe máis altura.
  • Ás veces aparece acompañado dun peto dás ánimas.

 

Mesmo se pode facer unha lectura ideolóxica das pezas figuradas segundo os elementos que conteñan, así poderiamos dicir que:

• Se as mans de Jesús permanecen pechadas é sinal de omnipotenza.
• Se se representan abertas mostran misericordia.
• Se os dedos índice e corazón están estendidos mostran bendición
• A caveira, que cando aparece adoita facelo ao pé da cruz, simboliza o triunfo da vida sobre a morte.

 

En canto ao seu a función dos cruceiros, se seguimos o afirmado por Ramiro González Cougil, sacerdote da diocese de Ourense, no seu libro “Galicia, a relixiosidade galega ordenada a unha liturxia inculturada” as seguintes funcións dos cruceiros:

• Santificadora de camiños, encrucilladas, prazas e veredas. Dito doutra forma, facer presente o cristianismo nas rutas.
• Protectora fronte a influxos sinistros, feitizos e outros males de orixe mística. Por exemplo, nalgunhas zonas do rural galego críase que os cruceiros eran lugares nos que porse a salvo da Santa Compaña se algún veciño topábase con ela pola noite.
• Condutora de peregrinos. Guía cara a Santiago de Compostela e indicando os camiños máis importantes a través da orientación do Cristo crucificado.
• Reconfortadora e de descanso para os camiñantes: a súa plataforma serve para descansar.
• Anticipativo-anunciadora da proximidade de santuarios, sepulturas, mortes por accidente e dos límites xurisdiccionais: un lugar de culto relixioso está sempre preto deles.
• Testemña das promesas que se realizan.
• Conmemorativa de acontecementos históricos e lendarios: algúns marcados no pedestal.
• Impetratoria con motivo dalgunha calamidade pública ou dalgún favor celeste: podían funcionar como ferramenta contra a herexía e como altofalante de milagres.
• De acción de grazas por algún beneficio outorgado por Deus.
• Satisfactoria, como penitencia polos pecados cometidos.
• Piadoso-ouracional, en orde á realización do viacrucis.
• Como os nenos que morrían antes de ser bautizados non podían recibir sepultura no cemiterio, en moitas ocasións eran enterrados ás agachadas ao pé dos cruceiros, porque se consideraban os máis próximos espiritualmente aos lugares sacros.
• Algúns cruceiros tamén servían para delimitar os límites xeográficos de municipios e outros termos territoriais.

 

Tamén menciona Ramiro González, no citado libro, as crenzas e prácticas relixiosas sobre os cruceiros:

Polo que respecta ás prácticas relixioso-sacrales e crenzas ao redor dos “cruceiros” habemos de afirmar que son numerosas. Hai variedade de lendas, feitos históricos significativos e comentarios populares curiosos ao redor dos mesmos. Ao pé dos cruceiros déronse prácticas de tipo supersticioso como a do Bautismo profiláctico ou prenatal, cando se sospeita que a nai non vai lograr dar a luz vivo ao seu fillo. O acto ten lugar nunha ponte antiga pondo por “testemuña” a un “cruceiro” próximo. Desta índole son tamén as prácticas que se refiren á “Santa Compaña” en conexión co “cruceiro”. Outras prácticas comportan unha mestura de superstición e fe cristiá, como a dos nenos que comezan a dar os primeiros pasos e o soar das campás o Sábado de Gloria. Outras que poden ter sentido e explicación a partir dunha visión de fe, como a de enterrar xunto ao cruceiro aos nenos que morrían sen Bautismo e outras persoas. Hai outras prácticas de índole cristián que se explicitan como devocionais de tipo oracional. Referímonos ao “Via crucis” seguindo o itinerario marcado por un cruceiro en cada estación. Non faltan prácticas ofertoriales que se explicitan nos ex-votos: elementos simbólicos persoais, como trenzas de pelo, froitos da terra, coroas de flores e luces; prácticas de tipo xestual-significativo feitas coa cruz e imaxes móbiles do “cruceiro”; de índole exequial-de sufraxio, como a de levar o féretro ao “pousadoiro” do “cruceiro”; de índole anual para venerar un “cruceiro” e finalmente prácticas de tipo folclórico ligadas aos “cruceiros”.

 

Dos cruceiros que se conservan actualmente o de Melide coñécese como o máis antigo, do século XIV. Do século XV temos o Cruceiro do Home Santo de Bonaval (situado actualmente moi preto da Igrexa de Bonaval, na rúa San Pedro de Santiago de Compostela), o de San Bartolomé o Vello en Pontevedra…

 

Pero vexamos algúns deles…

Se falamos dos cruceiros de Galicia é imprescindible mencionar ao Viacrucis de Beade, próximo á igrexa parroquial de Santa María, na contorna da Capela de San Roque, a menos de media hora do balneario de Arnoia, na provincia de Ourense.

Está formado por tres cruceiros que repousan sobre baseas graníticas. A central acolle a Cristo crucificado e teñen un fuste de sección poligonal. Aos laterais atópanse outras dúas cruces que representa ao Bo Ladrón e ao Mal Ladrón, con fustes circulares e que terminan en capiteis corintios.

 

Un bo número de Cruceiros podémolos atopar nas diferentes rutas do Camiño de Santiago. Así, en terras lucenses de Pedrafita, atopamos o Cruceiro de Ou Cebreiro, marcando dalgunha forma a entrada a Galicia do Camiño de Santiago francés. Nel atopamos a representación dun Santiago peregrino e catro vieiras no catro esquinas do capitel cuadrangular. Está construído en granito e as figuras que o complementan son un Cristo e unha Virxe co Neno.

 

O monumento resulta evocador, no medio dun territorio húmido, no que son frecuentes as choivas e néboas. O viaxeiro atópao á entrada do lugar, á beira do cercado do pequeno e recio mosteiro.

 

Outros cruceiros que pode atopar o peregrino no Camiño de Santiago son:

O Cruceiro de Horta, a medio camiño de Becerrea e As Nogais, no medio da paisaxe montuoso que abraza á sinuosa corrente do río Navia.

Á beira da antiga estrada a Lugo, aparece un conxunto cheo de encanto no que está la iglesia de San Benito, ante a cal se alza o cruceiro. O pequeno templo é a capela dun antigo pazo, destruído no século XIX por un incendio; a súa construción data de 1710. O  sinxelo, pero esvelto, cruceiro é do século X.

Tamén en pleno Camiño francés, na provincia da Coruña, o primeiro cruceiro que acha o peregrino é o Cruceiro de Leboreiro, o Campus Levurarius, do Código Calixtino. O monumento reflicte antigüidade e sinxeleza. Ten un fuste acanalado, recomposto cunhas grapas metálicas que non impiden a súa torsión, e remátase cunha sinxela cruz.

Pouco máis adiante está un exemplar excepcional: o Cruceiro de Melide, que conta co cualificativo de cruceiro máis antigo de Galicia. Sito nesta localidade coruñesa, xunto á Igrexa de San Roque,  está datado no século XIV. É un cruceiro gótico.

 

Realizado en granito, presenta unha cruz de sección cuadrangular cunha flor de lis no medio. No anverso aparece Cristo Maxestade sedente, que mostra as chagas das mans da crucifixión, e cun pano que lle cobre as pernas. No reverso representa un Calvario.

Outro dos famosos Cruceiros do Camiño está na propia cidade de Santiago de Compostela. É o Home Santo, situado xunto ao convento de Santo Domingo de Bonaval. Non foi esta a súa primeira localización, pois antes estivo en Pórta do Camiño, de onde levou a Lavacolla, para retornar a Santiago fai algo máis de medio século.

 

Pero os cruceiros esténdense por toda a xeografía galega…

Na costa coruñesa, concretamente en Noia, atopamos o Cruceiro de Eiroa, que representa o desencravo de Jesús por parte de José de Arimatea e Nicodemo para entregarllo á Virxe, que tamén aparece na imaxe. Trátase dun monumento único esculpido en 1879 nunha soa peza. Ao seu lado atopamos un peto dás ánimas.

 

 

Un caso curioso é o conxunto de cruceiros, até sete, que se atopan dentro do centro histórico de Combarro, Poio, localidade pontevedresa, considerada como un dos pobos máis bonitos de España, polo encanto dos seus números hórreos e cruceiros.

En todos os cruceiros escenifícase a crucifixión de Cristo e a imaxe da Virxe, sempre mirando ao mar para coidar dos mariñeiros. Na praza de San Roque sitúase un dos cruceiros máis destacados. Data de 1802 e na súa cruz octogonal represéntase a Jesús, a Virxe do Socorro e o demo.

 

O cruceiro da fonte de Combarro ten unha imaxe da Piedade, a súa orixe remóntase a principios do século XVIII.

 

No mesmo Monte Seoane de Sardiñeiro ao Noroeste da praia Langosteira, atopámonos co Cruceiro dá Rapadoira, que é un ds que ten máis historia. Este cruceiro marcaba a entrada do antigo Camiño Real polo Val de Duio e paso obrigado dos peregrinos que viñan desde Santiago de Compostela. Os cales deixaban muescas no seu pedestal de granito. Posúe a imaxe de cristo crucificado no anverso e a Virxe da Quinta Angustia ou Finisterre no reverso.

 

Situado á beira da estrada AC-552, na pendente á praia de San Roque no areal Langosteira, atópase o coñecido como Cruz de Baixar do século XVI.

 

É de granito coa imaxe de cristo crucificado no anverso e a virxe con neno sobre unha medialuna e rosario no reverso. O pedestal esta incrustado nunha gran roca, a modo de plataforma para ser divisado á distancia. O lugar ten unha vista panorámica da baía que o fai un miradoiro turístico por excelencia. Antigamente a trasfega de pequenas cantidades de mercadorías facíase maioritariamente a pé. As mulleres levaban un cesto na cabeza para a venda ou troco de peixes, ovos, verduras, etc, e que ao chegar a este punto sexa á ida ou á volta, facían un descanso pousando os canastos ao pé do cruceiro; é dicir,  baixándoos da cabeza ao chan. De aí o nome desta cruz.

 

Nas terras coruñesas de Fisterra, atopamos o Cruceiro dá Praza. É de granito coa imaxe de cristo crucificado no anverso e a virxe en actitude orante no reverso. O pedestal está sobre unha fonte pero orixinalmente non era así. Parece ser que no lugar houbo unha necrópole e esta cruz presidía o campo santo. Co tempo un temporal derrubou o cruceiro e acordouse a súa reparación pero agregándolle unha boa base de cantaría na que se instalaría unha fonte para dar servizo ao pobo.

En Fisterra tamén, atopamos o Cruceiro dá Igrexa. Trátase dunha magnífica obra de granito coa imaxede Jesús crucificado, San Juan e a Virxe María Datado no século XV.

 

 

Entre os cruceiros máis espectaculares e populares, cabe citar ao Cruceiro de Ou Hío, no municipio pontevedrés de Cangas, situado xunto á igrexa de San Andrés.

Trátase dunha verdadeira xoia do barroco que percorre o ciclo humano, desde Adán e Eva até a Redención, pasando pola Virxe Inmaculada, o Arcanxo Rafael, o Arcanxo Miguel, o Diaño, José de Arimatea, Nicodemo e San Juan (estes baixando a Cristo da Cruz). Así mesmo a Magdalena e a Virxe María aparecen representadas no momento do desencravo.

Non se coñece con exactitude o seu autor, aínda que se especula que puido ser feito polo mestre Ignacio Cerviño Quinteiro. É do ano 1872 e presenta máis de 30 personaxes representan a historia da humanidade desde un punto de vista cristián. A maior parte está tallada nun único bloque. O cruceiro de Ou Hío levántase sobre unha escalinata de tres andares de base octogonal redondeada no que se asenta unha mesa que sostén o fermoso fuste e caracterízase por unha exquisita ornamentación. Un espectáculo para os sentidos realizado polo escultor José Cerviño García.

En conclusión, e tras comentar algúns dos numerosos cruceiros que se distribúen por estas terras, hai que lembrar que, como sucede coa maioría das creacións humanas, non están totalmente claras, nin son únicas, as motivacións para a súa creación e instalación en determinados lugares. Segundo o director de difusión do Museo Provincial de Lugo (La Voz de Galicia 11/07/2008), os cruceiros adoitan estar ligados á memoria de alguén. Pode ser alguén que morrese no lugar por causas naturais ou de maneira violenta. Outras veces colócanse para santificar lugares onde se acudía o demo para as fechorías propias do cargo.

En ocasións sinalan lugares nos que morreu unha persoa de forma violenta e mesmo por causas naturais. Noutras santifican lugares aos que acudía o demo. Así, a Cruz do Guillermo, en Abadín, marca o punto no que morreu unha persoa. Pero o caso máis singular no capítulo tráxico está na parroquia xermadina de Lousada. Alí, unha cruz de pedra inclúe unha breve e suxestiva lenda: “Aquí un matou a Vicenta Balsa”. Esta muller non soamente foi asasinada, senón que tamén foi violada. O suceso ocorreu no ano 1901 nun lugar que agora está xunto a un camiño asfaltado, pero naquela época era de difícil acceso. O «un» era un veciño identificado e que cumpriu condena.

Tamén en Abadín, o Cruceiro do Rego Cavado foi construído e instalado “para escorrentar ou trasno e santificar aquel lugar”, segundo sinala Fernando Arribas.

En Vilalba, na parroquia de Corbelle está o Cruceiro da Rula do Foxo, que foi colocado porque alí apareceuse o diaño.

Na Pastoriza, o Cruceiro do Cristo de Alfoz era unha especie de pequeno santuario ao que a xente acudía a realizar ofrendas e a depositar exvotos para curar doenzas.

En todo caso, os poetas primeiro, daquela os artistas, os arqueólogos e folcloristas despois, apreciaron sempre os cruceiros non só  como unha manifestación artística xenuinamente galega, senón aínda así como un elemento esencial da nosa paisaxe.

Ademais a Lei de Patrimonio Cultural de Galicia recoñece como BIC a todos os cruceiros anteriores a 1901.

 

Lectura recomendada: