Este ano, o 2021, conmemórase o primeiro centenario do falecemento de Emilia Pardo Bazán, gran escritora, unha dos cumes da literatura española, defensora do feminismo sobre todo a través da súa obra literaria.
Comecemos cun rápido repaso pola súa biografía:
Emilia Pardo-Bazán e da Rúa-Figueroa, naceu na Coruña o 16 de setembro de 1851, filla única de Don José Pardo Bazán e Mosquera e de Dona Amalia da Rúa Figueroa e Somoza, condes de Pardo Bazán. Recibiu, na súa propia casa, unha esmerada educación, demostrando desde a súa infancia un interese especial pola literatura e comezando a escritura de breves relatos, poesías con apenas 10 anos. Con 13 anos escribiría a súa primeira novela “Afeccións perigosas”. E xa sendo unha adolescente, con 15 anos de idade escribiu o seu primeiro conto “Un matrimonio do século XIX”, o primeiro dos case 600 que escribiría ao longo da súa vida.
Emilia tiña unha forte personalidade que manifestou desde a súa nenez, negándose a formarse en materias habituais nas que se instruía a muller, concretamente en música e economía doméstica. Sentiu tempranamente un forte interese pola literatura, a filosofía, a historia e mesmo os idiomas. Lamentablemente non puido acceder, como era o seu desexo a unha formación universitaria que naqueles tempos, finais do século XIX estaba vetada ás mulleres. No entanto, tivo a oportunidade de completar a súa formación durante a súa estancia en Madrid nas épocas invernais nas que a súa familia, por mor da actividade política do seu pai como Deputado de Cortes polo Partido Liberal Progresista, durante o Sexenio Revolucionario.
Con apenas 16 anos, no ano 1868, Emilia Pardo Bazán, segundo as súas propias palabras, vive tres acontecementos importantes na súa vida: “vestinme de longo, casei e estalou a Revolución de setembro de 1868”.
Efectivamente ese ano Emilia contraeu matrimonio con José Quiroga, estudante de Dereito. A voda celebrouse o 10 de xullo na capela da granxa de Meirás, propiedade dos pais da noiva. Este novo status permitiulle viaxar continuamente por toda España, podendo así coñecer e entender a situación da muller no noso país.
Tras a entrada de Amadeo de Saboya e a guerra carlista, toda a familia abandona España temporalmente, visitando varios países de Europa, o que esperta en Emilia a inquietude polos idiomas, co desexo de ler aos grandes autores de cada país na súa lingua orixinal. A súa inquietude intelectual vai en aumento e, ao regresar a España, entra en contacto co krausismo a través de Francisco Giner dos Ríos, con quen lle uniría unha gran amizade. O influxo dos krausistas empúxaa á lectura dos místicos e de Kant, e estes, á súa vez, condúcena até Descartes, Santo Tomás, Aristóteles e Platón.
Uns anos despois, en 1876, nace o seu primeiro fillo, quen recibe o nome de Jaime. Leste mesmo ano Emilia gaña un concurso literario, con motivo do centenario de Feijoo, na cidade de Ourense, dándose así a coñecer publicamente. Ademais, continua cos seus escritos en poesía e grazas a Giner dos Ríos edítase en 1881 o libro de poemas de dona Emilia, titulado Jaime.
Emilia Pardo Bazán consideraba a novela como un xénero menor, de mero pasatempo, con todo, o coñecemento das obras dos seus contemporáneos anímaa a escribir a súa primeira novela “Pascual López”, autobiografía dun estudante de medicamento, obra que mostra influencias de Pedro Antonio de Alarcón e de Juan Valera.
No ano 1880 acepta asumir a dirección da Revista de Galicia, en 1880.
Unha nova novela, “Unha viaxe de noivos”, baseada na súa propia experiencia dunha viaxe por Francia, e que supón unha mostra da importancia do naturalismo na obra de Pardo Bazán, foi publicada un ano máis tarde. Ese mesmo ano tamén publica “San Francisco de Asis”.
Na liña naturalista que utilizou na súa novela Unha viaxe de noivos, tamén escribiu unha serie de artigos e novas novelas: “A Tribuna”, “Os Pazos de Ulloa” (obra cume do naturalismo español), “A nai natureza” e “A pedra angular”. Paralelamente á creación desas novelas, tamén escribiu outras que se apartan da técnica naturalista, referímonos a: “É cisne de Viamorta”, “Insolación”, “Morriña”, “Unha cristiá” ,”A proba”, “A pedra angular” e “Memorias dun solterón”, que seguen unha técnica de observación realista, a primeira, e un certo idealismo no resto. Tamén nestes momentos colabora con diversos artigos sobre Émile Zola, que son publicados en revístaa Época, e que serían recompilados en “A cuestión palpitante”, obra que, segundo algúns autores desencadearía un gran impacto social e escándalo, o que provocaría que o seu marido lle pedise que abandonase a escritura, e ao negarse ela, desembocaría na separación do matrimonio.
En 1891 emprende unha nova aventura xornalística con “Novo Teatro Crítico”, revista fundada e escrita completamente por ela, que tanto no seu título como na súa formulación misceláneo, cultural en sentido amplo, e divulgativo quere render homenaxe ao seu admirado Feijoo. Nesta revista incorpora críticas literarias, ensaios, noticias sobre outros escritores, estudos de actualidade política e social, etc.
En 1892 funda e comeza a dirixir a Biblioteca da Muller.
Foi colaboradora en numerosas revistas e xornais, nas que publicaba crónicas de viaxes, artigos, ensaios e un gran número de contos (máis de 500), que agruparía en varias coleccións: “Contos de Marineda”, “Contos de amor”, “Contos sacro-profanos”, “En tranvía”, “Contos de Nadal e Reyes”, “Contos da patria”, “Contos antigos”… E tamén na prensa, en “A Lectura”, empeza a saír en 1903 a súa novela “A Quimera”, que dous anos despois vería a luz como libro. Confirmando o seu criterio de que a novela debe reflectir o momento en que é escrita, poden apreciarse nesta novela certos ecos modernistas e simbolistas.
Durante o ano 1900 publica varios artigos sobre a Exposición Universal de París, no “Imparcial”, artigos que conformarán o libro “Corenta días na Exposición”.
No ano 1906 é nomeada Presidenta da sección de Literatura do Ateneo de Madrid. Leste mesmo ano, ademais estrea en Madrid, sen éxito devandito sexa de paso, as obras teatrais “Verdade” e “Costa abaixo”.
En 1908 publica “A sirena negra” cuxo tema central é o da morte.
A partir de 1908 comeza a utilizar o título de Condesa de Pardo Bazán, que lle outorga Alfonso XIII en recoñecemento á súa importancia no mundo literario.
En 1910 é nomeada, por Alfonso XIII, conselleira de Instrución Pública, e en 1912 socio de número da Sociedade Matritense de Amigos do País. Dous anos despois imporíaselle a Banda da Orde de María Luisa, e recibiría do Papa Benedito XV a Cruz Prol Ecclesia et Pontifice…
En 1916 o ministro de Instrución Pública noméaa catedrática de Literatura Contemporánea de Linguas Neolatinas na Universidade Central, aínda que tivo que sufrir o boicot do resto de profesores do claustro e dos propios alumnos, que se negaban a asistir a unha clase impartida por unha muller.
O 12 de maio de 1921, unha complicación coa diabetes que padecía provócalle a morte. Ao día seguinte, toda a prensa falaba da escritora falecida o día anterior, recoñecéndolle méritos que en vida lle foron negados, simplemente por ser muller. Foi enterrada na cripta da igrexa da Concepción de Madrid.
Desde o punto de vista ideolóxico, Pardo Bazán foi carlista de mozo, e sempre mantivo unha relación particular co mundo antiliberal. Con todo, nalgúns aspectos foi totalmente anómala na súa clase social e no seu ambiente ideolóxico, xa que a escritora loitou para que a educación sentimental das mulleres cambiase e fose máis aló de que estas tiñan que limitarse a ser nais.
Doutra banda, a súa vida sentimental foi tamén equivalente á de calquera home da súa época e posición. A súa amizade literaria con Galdós desembocou nunha relación de alta voltaxe na que as cartas que ela lle mandaba a el (e recollidas no volume “Miquiño meu”. Cartas a Galdós) chegaban a mostrar un ardor e erotismo inesperados nunha dama da época. Como exemplo a carta do 15 de decembro de 1889. «Micho: O martes alí terás ao teu Suriña. Fáiseme o tempo longo; a meta dos meus desexos cal foxe ante as miñas asombradas pupilas! Oh! Sedutor, non me fascines co teu serpentina lingua! Adeus, mono. En cuanti que che vexa che como».
Emilia Pardo Bazán e Benito Pérez Galdós
Foi, por tanto unha muller independente e excepcional na España da súa época e precursora das ideas feministas e dos dereitos da muller actuais.
“Conservadora e feminista radical, católica militante e separada do seu marido, soado e deostada, admirada e ridiculizada, moderna e anti-moderna, galega até a medula, nacionalista española, europeísta e cosmopolita, tradicionalista e fascinada polo progreso, amante das polémicas, transgresora e totalmente anti-sentimental, …”. Nestes termos descríbea Enrique Clemente no seu artigo de La Voz de Galicia, do 11 de xuño de 2021.
Do seu carácter e personalidade dá mostra a anécdota recollida por diversos autores que conta que con motivo da asistencia a un Congreso feminista en París, Emilia Pardo Bazán proclamou, nada máis chegar: “A min aquí non me mandou vir ninguén, mandeime eu vir”.
Desde o punto de vista devolución do estilo literario da súa obra, cabe sinalar que a partir de 1890, Emilia Pardo Bazán abandonou o naturalismo e introduciuse no idealismo e o simbolismo.
Seguiría recibindo influencias mercé aos continuos contactos con intelectuais da época e as diferentes correntes artísticas, iniciando ademais o compoñente feminista que a escritora incorpora na súa loita pola emancipación social e intelectual da muller. Neste sentido, tras a publicación de ensaios como “A muller española”, pasaría a participar en numerosas conferencias, creándose amigos e inimigos a partes iguais. A sección máis machista de intelectuais e aristócratas non vían con bos ollos a admiración que unha muller podía espertar polos seus dotes literarios. Desta época é unha das súas frases máis coñecidas: “Se no meu cartón puxese Emilio en lugar de Emilia, que distinta sería a miña vida”.
Doutra banda, en obras como “Unha cristiá”, “A pedra angular” ou “Doce soño”, trata temas como a relixión, a vida da época, deberes familiares ou mesmo a relación entre namorados.
Emilia Pardo Bazán, nas súas novelas buscou retratar ás mulleres reais xurdidas do cambio social. En “A Tribuna”, no ano 1883, describiu con detalle a dura vida das traballadoras dunha fábrica de cigarros de Marineda, o trasunto literario do seu Coruña natal, e á que sempre se refería con esa denominación.
Emilia Pardo Bazán foi unha muller brillante, preparada e pioneira no seu tempo. As posibilidades económicas da súa familia permitíronlle recibir unha educación que soubo aproveitar e cultivar até converterse en novelista, poetisa, xornalista, tradutora, crítica literaria, editora, catedrática universitaria, conferenciante… e ser a introductora do naturalismo francés en España. Pero case nada diso serviulle en vida nin lle reportou o recoñecemento que merecía, senón máis ben o contrario: críticas, insultos machistas e discriminación até polos seus propios compañeiros escritores, que lle negaron até tres veces o ingreso na Real Academia Española (RAE) a pesar dos seus méritos.
No panorama literario da época, propuxo para a Real Academia Española da Lingua, a escritoras como Concepción Arenal e Gertrudis Gómez de Avellaneda, e, como diciamos anteriormente, ela mesma sufriu en tres ocasiones o rexeitamento da súa candidatura, con crueis ataques por parte de destacados eruditos como Menéndez Pelayo ou Clarín aos que, lonxe de engurrarse, plantou cara. Por contra, Joaquín Sorolla, Unamuno ou Ramón de Campoamor contáronse entre as súas amizades.
Neste sentido, recentemente o exDirector da RAE, Darío Villanueva, recoñecía que “negarlle o seu nomeamento como académica foi o maior erro histórico da Academia nas súas máis de 300 anos de historia”. O director da RAE, Santiago Muñoz Machado, que se referiu nalgunha que outra ocasión, tan diplomáticamente, ao “conflito que dona Emilia tivo coa Academia”, sinalou que “as señoras non eran entón recibidas nesta institución, por razón de sexo. Así eran as cousas en calquera sitio importante. Se non, sería a primeira muller nesta casa”.
Seu é un dos libros máis importantes do feminismo español e quizais máis descoñecidos, “A España moderna”.
En todo caso, Emilia Pardo Bazán logro converterse na mellor novelista española do século XIX e unha das escritoras máis destacadas da nosa historia literaria.
E para finalizar, como curiosidade histórica, cabe apuntar que o Pazo de Meirás, foi construído por encargo de Emilia Pardo Bazán. Este Pazo, situado na localidade de Sada, a escasos 18 quilómetros da cidade da Coruña, foi lugar de veraneo de Francisco Franco durante a Ditadura.
