No noso percorrido polo amplísimo patrimonio histórico artístico que temos en Galicia, e dentro da liña temática dedicada aos mosteiros, hoxe ímonos a centrar no Mosteiro de Santa María de Sobrado dos Monxes.
Este mosteiro, sito no municipio de Sobrado dos Monxes, no interior da provincia da Coruña, na Comarca de Terra de Melide, é sen dúbida un dos máis importantes que temos na provincia da Coruña. Atópase no itinerario do Camiño de Santiago do Norte, a apenas uso 70 quilómetros da Catedral de Santiago de Compostela.
Mestres canteiros, señores feudais, peregrinos, arcebispos e, por suposto, monxes, foron enchendo de vida o cenobio de Santa María de Sobrado, que co paso do tempo consolidouse como centro de civilización, cultura, oración e traballo.
Para rexer o Mosteiro de Sobrado dos Monxes, desde os seus inicios fóronse sucedendo ordénelas monásticas do Cister, de Cluny, Trapenses e Benedictinos.
No ano 2015 foi declarado Ben individual do Camiño de Santiago Francés, pasando a formar parte do Patrimonio da Humanidade pola Unesco.
Tamén sería declarado Monumento Histórico Artístico Nacional.
Na actualidade é, ademais, parada e fonda para os peregrinos que percorren ell Camiño de Santiago e pasan por estas terras.
Historia do Mosteiro de Sobrado dos Monxes
A orixe atoparíase nun primeiro mosteiro, de tipo familiar dúplice, fundado polos condes de Présaras, don Hermenegildo Alóitez e dona Paterna Gundesíndez, alá polo século X (ano 952). O seu nome inicial era o de San Salvador.
A expresión dúplice refírese á súa dobre configuración, pois presenta, aínda que de maneira independente, un mosteiro para acoller aos monxes, e outro para as monxas, aínda que baixo una mesma autoridade. Isto é, falamos dunha comunidade destinada a acoller membros de ambos os sexos, pero sometidos a unha soa regra, baixo unha única autoridade e cun orzamento unificado.
Por tanto, neses primeiros anos o mosteiro de Sobrado dos Monxes contaba con dependencias para home por unha banda, e mulleres por outra.
Durante los siglos X y XI, o mosteiro permanece moitos anos sen estar habitado, e houbo que esperar ata o século XII, cando sendo rei Alfonso VII, o emperador, o mosteiro é refundado ao pasar a integrarse na orde do Císter, tamén coñecidos como a orde dos monxes brancos.
E é que, o mosteiro foi herdado polos descendentes dos fundadores, membros da Casa de Traba, e case dous séculos despois, en xaneiro de 1142, dous dos personaxes máis destacados desta liñaxe, Fernando e o seu irmán Bermudo Pérez de Traba, entregaron o mosteiro aos monxes cistercienses. Foi entón cando Bernardo de Fontaines, hoxe coñecido como San Bernardo de Claraval envía desde a Abadía de Claraval, en Francia, de onde é abade, unha comunidade de monxes. Así, o 14 de febreiro de 1142, comeza en Santa María de Sobrado a vida monástica cisterciense e tamén na Península Ibérica. É nesta época cando se edifican a igrexa e o mosteiro, concretamente nos anos 1150 e 1220.
Nestes anos realizáronse ademais importantes ampliacións do recinto.
Durante o século XIII a actividade do mosteiro, tanto no ámbito espiritual como en ele económico, crece de maneira importante, non en balde conta con privilexios que lle son outorgados polos reis Fernando II e Alfonso IX.
A finais do século XV o mosteiro conta tamén con importantes privilexios outorgados polos Reis Católicos. É nestes anos, e ata o século XVIII, cando o Mosteiro adquire unha maior envergadura arquitectónica. Ademais realízase unha importante obra de enxeñería hidráulica, como é a actual Lagoa de Sobrado, converténdose nun dos Mosteiros máis ricos de Galicia xunto ao Mosteiro de Samos.
É a esta época á que pertencen a maioría dos edificios que actualmente se conservan. A monumental igrexa termínase a finais do século XVII e no ano 1708 consagrouse solemnemente.
O 21 de setiembre de1834 suprímese a vida monacal por orde real, e ao ano seguinte, tras a desamortización de Mendizábal no ano 1835, como tantos outros edificios similares, cae no abandono, tras a súa venda a persoas alleas ás institucións relixiosas ou eclesiásticas. Iníciase así un período de progresiva deterioración.
Sería xa no ano 1879 cando o Mosteiro é recuperado pola Igrexa.
No ano 1954, por encargo do cardeal Fernando Quiroga Palacios, arcebispo de Santiago de Compostela, o Mosteiro Cisterciense de Viaceli, situado na localidade de Cóbreces, en Cantabria, faise cargo da súa reconstrución, e no mes de xullo de 1966 envía unha comunidade de monxes da Orde Cisterciense da Estreita Observancia (Trapenses). O 25 de xullo de 1966, solemnidade do Apóstolo Santiago, comezou novamente a vida monástica no mosteiro de Santa María de Sobrado.
Ademais, leste mesmo ano incorpórase unha hospedería vinculada ao Camiño de Santiago, e que se atopa na casa dás Audiencias.
Actualmente o Mosteiro de Sobrado dos Monxes está habitado por monxes benedictinos e conserva ben a igrexa e boa parte das dependencias monacales: tres claustros, a sala capitular, o refectorio, cociña, sancristía, biblioteca etc.
Vexamos como é o Mosteiro de Sobrado dos Monxes
O aspecto actual docomplexo monacal tras a súa reconstrucción nos séculos XVII y XVIII responde ós cánones do barroco galego.
O conxunto está formado por:
A fachada
Espectacular. De 1668, obra de Pedro de Monteagudo. Caracterízase polo seu estilo barroco. Este espazo, que alcanza uns 60 metros de altura, divídese en dous grandes corpos.
No primeiro atopamos unha porta adintelada e por encima dela, unha estatua da Virxe da Asunción acompañada por anxos. A ambos os dous lados, podemos observar unhas impresionantes parellas de columnas barrocas de estilo corintio.
O corpo superior ten unha ventá tamén adintelado máis un escudo de armas de España rodeado de novos por columnas.
Por último o frontón curvo partido serve de base a un enorme crucifixo.
Destaca pola súa gran verticalidade e coas torres nos seus extremos, elevándose desmesuradamente, coma se pretenderían acompañar á Virxe María, á que está dedicada, na súa Asunción. As torres teñen un primeiro tramo de planta cuadrangular no que se apoia un segundo corpo, moi esvelto, rematado en cúpulas moi pequenas. Monteagudo demostra coñecer ben a torre do Reloxo da catedral de Santiago, coa que sen dúbida gardan parecido.
Está profusamente decorada, testemuño do seu barroquismo, e así atopamos elementos vexetais que se mesturan con cabezas fantásticas.
A igrexa
Iniciada no século X, con motivos mozárabes, pero será o arquitecto Pedro Monteagudo, a partir de 1647, quen a converta na impoñente basílica barroca que é hoxe, aínda que mantén algúns sinais do Renacemento.
Esta obra ocuparíalle a Monteagudo máis de cincuenta anos, ata o fin dos seus días (1700), consagrada poucos anos despois da súa morte, en 1708.
A igrexa ten unha lonxitude de 60 metros e presenta unha planta de cruz latina, con tres naves de distinta altura, máis estreitas as laterais.
No seu interior destacan dúas capelas:
- a capela de Magdalena, tamén chamada capela funeraria de San Juan Bautista, é de 1230, de estilo románico cisterciense, sendo un dos poucos restos medievais que quedan no Presenta unha nave rectangular cuberta con bóveda de canón.
- a capela do Rosario, sita na zona norte do cruceiro, é de 1673 e obra de Pedro Monteagudo; sobre ela hai que dicir que é a primeira capela barroca galega na que todo está concibido para crear un ambiente teatral. A iso contribúen tanto a decoración dos muros, moi rica, como a propia iluminación. O acceso á capela realízase a través dun arco flanqueado por un dobre par de columnas corintias que soportan un frontón partido. No interior da capela do Rosario, de aspecto teatral, destaca a exuberante decoración naturalista con froitas, vexetais variados, aves, sirenas… que falan da vitoria do Rosario sobre o pecado orixinal (e a froita que o provocou).
Diante mesmo desta porta atopamos un sepulcro gótico, un guerreiro ataviado coa súa armadura e a súa espada e acompañado de varios cans ós seus pes.
Hai máis sepulcros medievais, como os do cabaleiro Arias Vázquez, tamén coa súa armadura e espada; e o da súa esposa Teresa López, na parede dereita.
O espazo do cruceiro solucionouse mediante unha gran cúpula semiesférica. Os soportes das arquerías que separan as naves son piares cadrados. A cúpula semiesférica da igrexa, é grandiosa cos seus 35 metros de altura e grandes similitudes coa do Panteón de Roma. A cúpula levántase, redonda e maxestosa, sobre apoios que teñen forma cadrada. Predominan, xunto cos escudos, os motivos florais e froiteiros que constitúen unha das principais características de toda a decoración, abertamente naturalista.
Podemos ver tamén a representación dos catro evanxelistas e os Santos Pais (San Jerónimo, San Ambrosio, San Agustín e San Gregorio Magno), estes ocupando os ángulos. Non faltan tampouco os pais fundadores San Benedicto (autor da coñecida máxima, “ora et labora”, ademais de fundador da regra que leva o seu nome) e San Bernardo (figura esencial dentro da Orde do Císter), así como a figura, tan importante en Galicia, de Santiago apóstolo.
O tránsito da planta cuadrangular á forma esférica, circular, da cúpula, faise por medio dunhas trompas ou abanicos moi orixinais.
Iluminándoo todo, a luz que entra pola parte superior da cúpula.
De gran interese é a decoración da bóveda que dá acceso á sancristía desde o cruceiro da igrexa. Predominan naquela as fontes e pratos con gran variedade de manxares e froitas: troitas, pito, chourizos, mazás, peras etc.
Mural pictórico
Achamos, na cripta un gran mural pictórico, coa representación de esquemáticas figuras, que polo seu hábito son os monxes do Císter.
Noutra parede, outra escena de profundo misticismo. Axeonllándose #ante a chegada do Espírito Santo e do outro lado, o Anxo da trompeta.
A Sacristía
Do século XVI, é unha obra clasicista, construída entre os anos 1569 e 1572, é obra de Juan de Herrera. É un excepcional conxunto do Renacemento galego.
Sobresae pola harmoniosa combinación das distintas ordes clásicas. Na portada, un arco de medio punto enmarcado por pilastras jónicas que soportan un frontón triangular. Leste mesmo esquema haberá de repetirse no interior da sancristía. Nuns medallones que hai na entrada aparece representada a Anunciación; logo virán os símbolos da paixón de Cristo, labrados baixo a cúpula.
Como curiosidade, á entrada da mesma, no dintel, pódese ler en latín:
“Mundamni Qui Fertis Vasa Domini: Isaias 52“
“Purificaos os que levades os vasos do Señor”.
Os claustros
No mosteiro de Sobrado dos Monxes atópanse tres claustros:
- O claustro da Hospedería ou dos Peregrinos, próximo á entrada do mosteiro. É de estilo herreriano, de aí as súas austeras liñas, e desde el accédese á biblioteca e á hospedería. Os arcos das cuadrillas son de medio punto. Foi construído entre 1625 e 1635 e acometeuse a súa rehabilitación en 1972. De planta cadrada, está composto por dous pisos diferenciados en estilo, jónico o superior e dórico a planta baixa.
Na súa á esquerda atópase a escaleira principal, coñecida baixo o apelativo de “Maristella” en honra do himno á Virxe María, cuxo himno é “Ave maris stella”, o cal se cantaba cando os monxes subían escaleira arriba e por estar presidida por unha talla da Virxe.
- O claustro das Procesións ou das Caras ou Medallóns, fíxose sobre os restos do antigo claustro medieval, sendo o claustro orixinal da construción cisterciense do século XIII, aínda que posteriormente refeito entre os séculos XVI e XVIII.
Está adornado con altorrelieves en forma de medallón onde aparecen representados abades, bispos e mesmo papas relevantes da época.
Presenta unha planta rectangular con dous corpos: un inferior con arcos de medio punto, e outro superior, cun número dobre de tramos, onde sobresaen os trinta e seis medallones que mostran rostros de distintos personaxes: apóstolos, bispos, santos, reis cabaleiros, personaxes bíblicos, Almanzor etc.
Ademais das caras hai, nas esquinas, escudos e outros bajorrelieves. Esta é a esquina ao lado noroeste, baixo as torres, onde se representa a Anunciación da Virxe, onde esta está a ler e aparéceselle o anxo Gabriel, representado arriba. Diante de María está o profeta Miqueas, quen profetizou a súa existencia e, á súa esquerda, San Lucas, quen escribiría da Anunciación…
Este escudo, noutra das esquinas, é o da Congregación de Castela. Arriba á dereita sería o monxe Alberto, chamado Faber na documentación medieval, dos que chegarían coa primeira comunidade cisterciense desde Claraval en 1142.
Os apóstolos e Evanxelistas, entre eles Santiago, están representados con aureola.
Como é lóxico, este claustro está comunicado coas poucas dependencias que aínda se conservan do mosteiro medieval, como a sala capitular, o refectorio e a cociña.
O claustro foi reconstruído no século XX debido ao estado de abandono e deterioración sufrido polo conxunto nos anos anteriores.
- O Claustro Grande, cuxa construcción comenzou no século XVI, e non sería rematado ata o século XVIII. É dunhas grandes dimensións, de aí a súa denominación, pois conta cunhas dimensións de 58 x 55 metros.
Existe unha zona do Claustro Grande destinada a residencia dos monxes, e por tanto de acceso restrinxido en caso de visita.
A sala capitular
Dos anos 1215-1220, ábrese ao claustro procesional ou regular. Desde este claustro accédese á sala por unha estrutura aínda románica e moi atrayente. Presenta unha gran luminosidade e elegancia. O van da porta atópase rodeado por un amplo conxunto de arquivoltas aboceladas de medio punto que caen sobre piares rodeados por múltiples parellas de columnitas románicas. A ambos os dous lados da porta ábrense senllas ventás de idéntica estrutura. É obvio que tan espectacular conxunto de columnas servirían para recoller os nervios da bóveda de crucería das cuadrillas do claustro, ao modo hispano-languedociano. Aquelas bóvedas de crucería foron substituídas polas actuais renacentistas.
Unha vez dentro da sala capitular, observamos o típico espazo ortogonal abovedado con catro soportes constituídos por oito columnas unidas cuxos capiteis comúns rematan en cimacio ochavado.
Os nervios das bóvedas, ademais de en estas columnas apóianse sobre columnas acobadadas nas esquinas do cadrado e en mensulones dos muros. É un dos escasos exemplos medievais conservados en abadías cistercienses da Península.
A cociña
Do século XIII. É un espazo abovedado, ao estilo dunha sala capitular, cuxos nervios son soportados por catro grandes piares cilíndricos, a modo de columnas cuxos cimacios son ochavados. O espazo central desta sala e rodeados polas columnas é a campá da cheminea.
Desta cociña dixo Otero Pedrayo, unha das grandes figuras da literatura galega, que era a máis fermosa de Galicia.
Outros elementos de interese
O mosteiro de Sobrado dos Monxes é un lugar perfecto para atopar un clima de acollida e acougo coa posibilidade de asistir ás oracións da congregación desde a madrugada. Sobre as nove e media da noite, ao final de completas, os monxes cántanlle á virxe sálvea Regina antífona cuxa composición se lle atribúe ao abade de Sobrado, Pedro de Mezonzo. Presenciar este cántico case celestial é, sen dúbida, un momento memorable, un recordo indeleble para calquera visitante.
Un gran cruceiro está emprazado no campo do mosteiro.
Desde o cruceiro e en leste mesmo campo monacal vemos a igrexa parroquial de San Pedro, onde se gardan tallas románicas do que foi o convento medieval.
Máis atrás, neste fermoso campo tras a igrexa do convento, chegaremos ao muíño que, con auga canalizada da Lagoa de Sobrado, moía o gran para facer o pan do mosteiro.
Próximo ao Mosteiro de Sobrado dos Monxes e formando parte dos edificios propiedade do mesmo, atopamos a Casa do Arco (Antiga Casa de audiencias). Actualmente utilízase como Hospedería.
Doutra banda, a aproximadamente 1 km do mosteiro está a lagoa, construída polos monxes entre os anos 1500 e 1530, represando as augas de varios arroios que forman as fontes do río Tambre. O obxectivo do encoro, á parte de levar auga corrente ás cociñas do mosteiro, era regar os seus prados e mover o seu muíño. Outro motivo, non menos importante, era dispoñer de pesca, especialmente as troitas. Transcorridos cinco séculos, as augas da lagoa seguen chegando ao mosteiro e atravesando a súa leira, aínda que hoxe xa non teñan a mesma función de outrora.
O albergue do mosteiro de Sobrado dos Monxes que atenden os monxes cistercienses do mesmo, continúan unha actividade da que existen referencias desde o século VI, pero na época moderna recuperouse en 1966, cando os monxes volveron habitar o recinto. No 2008 foi a última reforma do albergue.
Conclusións
A importancia histórica de Sobrado dos Monxes vén dada polo seu mosteiro cisterciense de Santa María, durante séculos motor espiritual e económico, pero sempre refuxio de peregrinos e outras almas en busca de retiro.
Trátase dunha mostra ilustre do barroco galego. Representa unha obra de arte a nivel global, no sentido de que elementos como a sala capitular ou a propia cociña son obras de arte dignas de mención.
E rematamos esta publicación confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultou do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo avisades premendo no botón “Gústame”. Ademais, recomendámosche que fagas calquera comentario e, se estás interesado, subscríbete gratuitamente ao Boletín do Blog para estar sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se che gustou o suficiente para compartilo nas túas redes sociais, estaríamos moi encantados de que o fixeras.
Referencias
Sobrado dos Monxes. Primer Monasterio Cisterciense de España. De Ordoñez, S.
Monasterio de Sobrado de los Monjes. De varios autores. Editorial Anaya
http://www.arteguias.com/monasterio/sobradodosmonxes.htm
https://deliciasmonasticas.es/monasterios/cistercienses/monasterio-de-santa-maria-de-sobrado/
https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/
https://www.viajesyrutas.es/2021/03/monasterio-de-sobrado-dos-monxes.html
