José de Ribera, o Spagnoletto, así chamado por ser un español que viviu practicamente toda a súa vida adulta en Nápoles, ademais de por a súa minguada talla, foi un grandioso pintor e gravador do século XVII, e sen dúbida, unha figura crave e imprescindible da Historia da arte.
Estamos a falar do máximo expoñente da escola tenebrista dentro do Barroco español. Pintor versátil tratou nas súas pinturas, ademais de temas relixiosos, temas mitológicos, aínda que destes últimos tivo menos encargos. Fixo retratos de cabaleiros e damas, pero non demasiados. Tamén pintaría algunhas Paisaxes aínda que escasos.
Ribera debeuse sentir moi orgulloso durante toda a súa vida, que foi polo demais extraordinaria, da súa procedencia española, como o demostra o feito de que en Italia fixésese coñecer por “O Español”.
Do seu carácter cabe apuntar unha historia que del cóntase e que aconteceu cando Ribera foi preguntado por un amigo, se non lle gustaría regresar a España, contestou…
“En canto no de volver a España non se, dixéronme que alí se perde o respecto aos artistas cando están presentes, pois dolorosamente, España é nai amantísima para os forasteiros e madrastra cruel para os seus fillos”.
Biografía de José Ribera
O seu nome completo era Joan Josep. Os seus pais foron Simón Ribera e Margarita Cucó. Naceu no seo dunha familia humilde, o día 12 de xaneiro do ano 1591 na vila de Xátiva, na Comunidade Valenciana.
Era o segundo fillo dun modesto artesán zapateiro, e descoñécense testemuños sobre a súa infancia e os seus primeiros pasos artísticos, dándose hoxe día por infundada a crenza de que fose discípulo de Francisco Ribalta. Posiblemente empezaría a formarse nalgún taller local e continuaría en Valencia con algún mestre de renome.
Contraeu matrimonio en Nápoles, con Caterina Azzolino, filla do acreditado pintor e escultor siciliano Gian Bernardo Azzolino.
Os últimos anos da vida de Ribera están marcados pola enfermidade e as penurias económicas que lle obrigan a solicitar préstamos aos seus clientes.
Falecería en Italia, concretamente en Nápoles o 2 de setiembre do ano 1652, aos 61 anos de idade.
Traxectoria artística
Descoñécese a data exacta do seu traslado a terras italianas, aínda que se adoita situar entre os anos 1607 e 1609. Se se ten constancia de que o Españoleto estaba xa en Italia, activo como pintor, no ano 1611 na cidade de Parma, en concreto ao servizo do duque Ranuccio Farnesio. Hai que darse conta de que con apenas 20 anos xa alcada importantes encargos nun centro de tanto prestixio como era Parma. Nesa época pinta un San Martín para a Igrexa de San Próspero.
Sábese tamén que no ano 1613 Ribera está en Roma, xunto ao seu irmán pequeno Juan e dous pintores zaragozanos. Nesta cidade forma parte da Academia de San Lucas, o que implica un importante prestixio. Nesta cidade pinta a serie dos “Cinco Sentidos”, na que dá mostras de asimilar o estilo naturalista imperante na cidade romana naqueles tempos.
En todo caso, sería nestes anos iniciais como pintor, nos que José Ribera entra en contacto cunha serie de artistas nórdicos, seguidores do estilo pictórico de Caravaggio, baseándose nunha técnica apertada e un debuxo preciso.
En 1616 atópase en Nápoles, virreinato español neses momentos. Entrará no taller do caravaggista Gian Bernardo Azzolino, onde permanecerá un curto período de tempo. Nesta cidade, a igrexa católica e os ricos españois que vivían nela foron a súa mellor clientela. Este feito fixo posible que un gran número dos seus óleos e gravados chegasen a Madrid, a maioría actualmente albergados no Museo do Prado, que conta con máis de corenta obras súas. As súas obras chegaron a España de forma temperá, servindo de influencia tanto en técnica como en temática aos máis importantes pintores españois da época, Diego Velázquez e Bartolomé Esteban Murillo, entre outros.
No ano 1617 Ribera recibe encargos do Duque de Toscana, non en balde neses momentos considerábaselle xa como o mellor dos artistas presentes na devandita cidade.
Na década de 1620-1630 o seu prestixio crece, e afírmase coa súa actividade de gravador que produce algunhas estampas maxistrais. Nos primeiros anos desta década é cando Ribera pinta menos cadros e céntrase máis nos debuxos e gravados ao aguafuerte. Deses anos son obras mestras do gravado tales como “San Jerónimo lendo”, “O poeta” e “Sileno ebrio”, entre outros.
En 1624, á morte do duque de Osuna, con quen mantiña unha estreita relación, o seu sucesor o duque de Alcalá nomeará a Ribera co título de Pintor de Corte, en función da potestade que a súa investidura como vicerrei de Nápoles outórgalle.
Neste momento, Ribera mantén a influencia de Caravaggio como tamén se pon de manifesto en “o Martirio de San Andrés”. O seu taller converteuse no máis prestixioso dos napolitanos e nel traballarán un bo número de axudantes, entre eles Lucas Jordán, coñecido como “Luca fa presto” pola rapidez coa que traballa e a facilidade para imitar ao seu mestre. Ribera non traballa máis que seis horas pola mañá, dedicando as tardes aos seus quefaceres mundanos. Vive rodeado de luxo e descríbeselle da seguinte maneira: “plantada arrogancia, aínda que de talla pouco lucida; moreno, de acesa tez, fronte descuberta a medias, ollos negros, de pálpebras carnosos, baixo a arcada de tupidas cellas; nariz chata, roma e forte, ancho de pómulos, pescozo curto e groso fuste e áspera melena”. Xa asina como “Español” pero a súa pequena estatura (apenas un metro e medio) motivará o seu cariñoso apelativo: “spagnoletto”.
En 1626 recibe a Cruz de Caballero da Orde de Cristo, condecoración vaticana, para cuxa imposición volve a Roma por unhas semanas. É neste ano, tamén, onde se atopa o primeiro cadro asinado por Ribera, trátase do Sileno Ebrio.
A década de 1630 sería a máis frutífera na súa produción artística, realizando importantes encargos como as series de “os filósofos”, “os apostolados” ou o estraño retrato de “Magdalena Ventura co seu marido”. En todos eles continúa co seu estilo naturalista herdado de Caravaggio.
A partir de 1632 xunto a obras tenebristas, na ortodoxia caravaggiesca máis estrita con modelos vulgares que emerxen dunha sombra densa, aparecen outras composicións que dispoñen de celaxes tratadas con tons claros e argentados. A paleta vaise facendo máis clara e a pincelada, sempre espesa, vaise facendo máis libre. Desde o “Jacob cos rabaños de Labán” vaise facendo evidente este novo aspecto da súa arte, coincidindo co neovenecianismo que asolaga a pintura romana destes anos e coa presenza de obras flamencas, rubenianas e vandickianas en Nápoles das coleccións da nobreza.
A fins de 1633 o conde de Monterrey faille a Ribera un encargo fundamental na evolución pictórica do artista. Trátase dunha serie de obras para a igrexa do Convento de Agostiñas recoletas de Monterrey en Salamanca entre as que destaca a “Inmaculada Concepción”. Neste gran lenzo apréciase a influencia dos Carracci, iniciándose unha nova etapa no estilo de Ribera caracterizada polo colorismo e a difusa luminosidade que lembran á Escola veneciana.
En torno ao ano 1634 constátase na súa obra un acusado tenebrismo, con violentos contrastes de luz, un plasticismo duro, un cru realismo nos detalles e certa tendencia á monumentalidade. A partir deste intre, optou por unha pictoricidad máis libre, un colorismo máis rico, así como temas e formas máis amables, asimilando influencias venecianas e boloñesas. Na súa produción final parece advertirse un repregamento cara a formas do seu período xuvenil, retornando ao tenebrismo e os contrastes lumínicos.
Nos anos da década dos corenta continúa a súa actividade con algunhas obras importantes, pero ao mesmo tempo, comeza a ser evidente a participación de colaboradores nun amplo e ben organizado taller, que participa en obras de menor empeño e realiza frecuentes copias e variantes das obras do mestre. Á vez, as noticias sobre o estado da súa saúde comezan a dar sinais de alarma.
No ano 1644 recibe a dignidade de Caballero da Orde de Cristo, de mans do papa Inocencio X.
No ano 1645 non hai ningunha obra asinada coincidindo coa información de que, en períodos máis ou menos longos, non pode manexar os pinceis e as obras que saen do taller mesmo asinadas, son obra dos oficiais.
O sono de Jacob, de José de Ribera
Conclusións
As paixóns da alma xunto á devoción foron os motivos por excelencia nas representacións e lecturas da arte do Barroco. A luz, a sombra, o xesto, as expresións de dor ou de sufrimento estaban á orde do día nas composicións. Por isto mesmo sucede, que cando se contempla unha pintura tenebrista, se o autor non foi identificado, a fervenza de nomes de posibles pode ser infinita. Con todo, se algo teñen a favor os expertos, é que o dominio da pincelada de pintores como Caravaggio e Ribera dan como resultado unha calidade incomparable con outros; polo que á hora de descartar, o círculo de artistas redúcese bastante.
Ribera era un artista moi dedicado ao estudo, que non paraba de traballar ao longo de toda a súa vida, tanto na súa faceta de pintor como na de debuxante, faceta na que foi desenvolvendo unhas habilidades técnicas realmente extraordinarias.
Estudou a obra de Caravaggio de quen tomou o contraste entre luces e sombras, ao cal engadiu a súa gran afección ás cores. Tamén se interesou pola obra de Correggio e durante a súa estancia en Roma puido admirar a obra de Rafael e Miguel Ángel.
Influída por Caravaggio, a súa pintura presenta uns marcadísimos contrastes tenebristas, con abundancia de negras sombras, suavizados na súa madurez pola inclusión dun colorido e unha luz estudados dos mestres venecianos. Posuidora, ademais, dunhas calidades tan próximas ao realismo que se fan táctiles en teas e peles, a súa obra caracterízase por unha forza sorprendente e un verismo que non omite ningún aspecto da realidade, por máis cruel ou desagradable que sexa.
O seu contacto coa pintura flamenca de Van Dyck e Rubens abre paso a unha pintura máis barroca, propia da etapa dos seus filósofos e apóstolos, onde se aclara a paleta e se interioriza a figura humana.
Da súa orixe española conservou sempre o gusto pola temática relixiosa, con figuras illadas de santos, abundando os penitentes e mártires, de rostros atezados, frontes engurradas, plasmados con cru realismo, así como milagres, martirios, episodios do Novo Testamento, virxes con Neno, etc. Pero tamén cultivou o xénero mitológico, o retrato e realizou as series dos Filósofos, así como representacións de esmoleiros e tipos populares.
O martirio de San Felipe, de José de Ribera
De ampla tradición italiana, o traballo de Ribera soubo empatizar cunha época na que os caballetes descenderon moitas veces ao foso dos vicios e as deformidades.
Ademais, o empeño do xenro do tamén pintor Giovanni Bernardino Azzolino por vaguear constantemente -en pos de alcanzar unha perspectiva que se afastase das comodidades dos retratos cortesáns- outorgoulle ao Españoleto unha singular riqueza en matices, capaz de vertebrar un sentido moi agudo para representar a psicoloxía dos homes e mulleres.
Ribera non só foi decisivo para a pintura italiana senón tamén para a súa propia patria, a través das moitas obras enviadas polos vicerreis ás coleccións reais, mecenado que duraría máis de trinta anos.
Foi unha das personalidades máis fortes do século XVII e a súa influencia é detectable en todo o orbe católico e mesmo na Holanda protestante, chega ata Rembrandt. A súa longa permanencia en Nápoles faille un dos configuradores do “naturalismo napolitano”, con discípulos como Francesco Francanzano, Aniello Falcone, Salvator Rosa e Luca Giordano.
Ribera foi un virtuoso da pluma, a tinta e o lapis, un auténtico mestre, “sen dúbida, antes de Goya, Ribera é o gran debuxante español”, afirma Miguel Zugaza, director do Museo do Prado. De feito, destaca sorprendentemente que un caravaggista como el cultivase o debuxo con esta precisión e cunha produción inusual para os seguidores do pai do tenebrismo.
Ademais, os seus gravados, pronto se fixeron famosos en Europa, estando constatado que ata o propio Rembrandt encomiábaos.
A súa fama e éxito en vida foi perdurable, e reavivouse no Realismo do século XIX, influenciando e sendo referente importante para os mestres realistas, como León Bonnat, entre outros. Os seus cadros, así mesmo foron copiados por pintores da talla de Manet e Matisse.
Do feito de que as obras de Ribera son obras mestras, consideradas case únicas, cabe dicir que unha das súas pezas máis singulares, “Moza con pandeireta”, alcanzou o récord nunha poxa en Sotheby’s en Londres. Vendeuse por 6,13 millóns de euros.
E para finalizar, dicir que a vella polémica sobre se debe considerárselle un pintor italiano ou español, carece hoxe día de sentido. O certo é que de moi novo trasládase a Italia, e vive a maior parte da súa vida, con diferenza, en Nápoles, que nese momento era territorio español. Por tanto é innegable que a súa aprendizaxe superior e influencia fóra de pintores italianos, pero a súa procedencia era sen dúbida española. El sempre tivo moi presente e a gala, ser da súa cidade natal Xátiva, ser valenciano e español. Neste sentido algúns cadros asinábaos con fórmulas como estas: “Josephus Ribera, Valentinus, civitatis setabis, hispanus, me fecit” José de Ribera, valenciano, da cidade de Xátiva, español, fíxeno).
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche @gratuitamente á Newsletter do Blogue para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blogue.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
A nosa recomendación de hoxe
Referencias
José de Ribera y su arte. El españoleto y su patria. De Sarthou Carreres, C.
José Ribera. De Morán Turina, M.
José de Ribera. Dibujos. Catálogo razonado. Edición de Gabriele FInaldi
https://caravaggismo.blogspot.com
