Dedicamos esta entrada a unha protagonista de “lenda”, e nunca mellor devandito, pois a “historia” da Raíña Lupa está vinculada ao traslado a Galicia dos restos do Apóstolo Santiago, e o seu asentamento na futura Compostela.
Este personaxe lendario ocupa na tradición oral un papel moi similar ao das “mouras” ou “encantadas”, tendo o seu homónimo en Asturias na mítica e pagá reina Urraca, á que tamén se lle atribúen castros e suntuosas tumbas principescas.
O nome de Lupa parece derivar do latín lupus [lobo; prostituta]. En relación co segundo significado, en galego consérvase o vocábulo lurpia para referirse a unha muller perversa.
Na Hispania antiga, e particularmente en Galicia, o termo loba (lupa) aplicado a un ser humano asumíase como muller de forte temperamento e vontade, que se impón ao home na súa actividade e en especial en labores de autoridade e goberno, mirando con celo protector o destino dos seus.
Tamén citada como Luparia, Luporia e raíña Lupa. Poderosa dama pagá, señora das terras onde se atopa a actual cidade de Compostela e dos seus contornos.
Quen era Raiña Lupa?
Non hai indicios constatados da existencia real deste personaxe, no entanto, hai un relato lendario e magnificador, en liña coa tendencia existente nesa época de sacralizar os relatos como unha maneira de dotarlles dun valor extraordinario e sobrenatural.
Na realidade histórica mestúranse continuamente o real e o imaxinario, até o punto de que ambos poden considerarse como dúas caras dunha mesma moeda. Pero ás veces ocorre que o imaxinario se transforma en pura fantasía, xa sexa no exercicio do xogo da ficción ou na creación de fantasías e falsificacións que esconde a defensa de intereses de todo tipo: económicos, de prestixio social, etc.
Segundo algunhas crónicas, unha poderosa muller ostentaba a autoridade territorial das terras de Amaiae finibus, un val que se estendía entre os ríos Sar e Sarela, que xa se concibía como o Fisterrae do Noroeste hispano, por canto máis aló das súas costas non existía outras terras coñecidas, alí terminaba o mundo coñecido.
Aínda que a “historia” sobre a raíña Lupa que aparece no Códice Calixtino, e que máis adiante detallaremos, é a máis coñecida e estendida, o certo é que do legado da Raíña Lupa atopamos diversas historias (ou lendas).
Así, por exemplo, nunha zona do territorio costeiro que abarca desde o municipio de Arteixo até o Cabo Finisterre, coñecido como Costa da Morte, sitúase o municipio de Carnota, sobre o que se eleva o Monte Pindo. As enormes rocas de granito posúen hoxe, debido á erosión de millóns de anos, formas susceptibles a diversas interpretacións místicas. Existe un relato popular que sitúa a fortaleza dunha raíña, chamada Lupa, no Castelo de San Xurxo, actualmente en ruínas. Pero iso non é todo, a lenda conta que os restos da mismísima raíña están enterrados baixo Laxe dá Moa (unha das zonas do monte), xunto a un tesouro de incalculable valor. Iso explicaría as xigantescas rocas que se sitúan nese lugar, como forma de protección do camiño cara ao sepulcro onde Lupa descansa en paz.
Raiña Lupa, historia ou lenda?
Unha lenda é unha narración que se constrúe a partir de datos que en ocasións poden ser totalmente imaxinarios, mentres que noutras poden ir axuntados con datos e vidas de personaxes históricos auténticos. O que a diferenza da narración histórica é esta capacidade de crear datos e personaxes, pero tamén o feito de que a súa estrutura narrativa non ten por que coincidir coa sucesión real dos acontecementos no tempo.
Unha vez entendido que a lenda non se corresponde coa verdade histórica, o certo é que as lendas sempre teñen unha lóxica e unha estrutura interna que tenta explicar algo, un feito, un suceso… Neste caso, a lenda ao redor da Raíña Lupa tenta explicar como as reliquias de Jacobo chegaron a Hispania desde Palestina nunha época moi antiga e moito antes de que o tráfico de reliquias desde Palestina, Roma e o Mediterráneo até Europa fose un feito habitual.
Trátase dunha historia de conversión dun rei, unha raíña e señora e todo un reino por parte dun Apóstolo, pero non dun Apóstolo vivo senón morto, exercendo o papel de predicadores os seus discípulos. Nesa mesma historia trátase de enterrar un corpo santo, que vai ser o talismán ou signo que lle outorgue prestixio a ese reino. Isto débese a que a historia tenta demostrar a lexitimidade dunhas reliquias sobre as que caben dúbidas. Doutro xeito a historia non sería necesaria.
Apóstolo Santiago
Cóntasenos que os discípulos e o cadáver do Apóstolo chegan a un reino no que supostamente predicara xa, pero no que parece ser que todo o mundo é aínda pagán, e o papel crave na conversión desempéñano un rei e unha poderosa señora. Pero esta lenda ten sentido se a situamos noutro contexto histórico, o posterior a fins do século VI, no que por iniciativa do Papa (Gregorio Magno), os reis ou os bispos, diferentes predicadores, logo santos, conseguiron converter a reinos enteiros tras converter aos seus reis. Neses procesos, tras a decisión do rei de converterse, como a do rei de Hispania ou a de Lupa, obrígase a converterse aos súbditos, e vaise impondo o novo culto. Durante unha ou dúas xeracións adoita pervivir o culto anterior, sobre todo no mundo rural, pero co transcurso das xeracións e sobre todo grazas á fundación de parroquias rurais a vella relixión vai caendo no esquecemento. Neste caso a predicación lendaria non a fai un apóstolo real, Jacobo, senón o seu cadáver, grazas aos seus milagres, e os seus discípulos. Jacobo é esencial como corpo santo, como reliquia, pero unha reliquia.
O certo é que as primeiras mencións á Raíña Lupa (Luparia) atopámolas no Códice Calixtino (Codex Calixtinus, século XII), no libro III.
Cara ao 1140 Aymeric Picaud escribe a considerada como primeira guía turística da historia. O libro V do “Codex Calixtinus”, tamén chamado “Liber Sancti Jacobi”, inclúe unha detallada descrición do camiño francés, o máis transitado. Ademais da descrición física, Picaud escribe sobre a cultura dos pobos, as súas linguas, os seus costumes, os perigos do camiño, a gastronomía. Sobre a Raíña Lupa, nesta obra medieval atopamos a seguinte narración:
Tras o axustizamento do Apóstolo Santiago o Maior (Jacobo de Zebedeo), en Xerusalén, por mandato do rei Herodes Agripa no ano 44 d.C., dous dos seus discípulos: Teodoro e Atanasio fixéronse co corpo do apóstolo e levárono até o porto de Jaffa, na actual Palestina, desde onde, a bordo dunha embarcación, partiron cara a occidente, co fin de afastar os seus restos das influencias do Imperio romano e do mundo xudeu, e na procura dun lugar afastado e adecuado para dar nobre sepultura a un dos apóstolos máis destacados de Cristo.
Martirio de Santiago o Maior
Tras un longo periplo por mar Mediterráneo (o Mare Nostrum romano), chegarían ao porto de Iria Flavia (actual Padrón, na provincia da Coruña). Naqueles contornos envorcara os seus esforzos evanxelizadores, polo que confiaban en atopar naquel territorio un lugar adecuado para o seu descanso eterno, onde organizar un modesto culto, alí onde exerceu o seu labor predicadora.
Desembarco do corpo do Apóstolo Santiago. Do Maestro de Astorga (Museo Lázaro Galdiano, Madrid)
Unha vez en terra, tras camiñar unha gran distancia, achéganse até o Castro Lupario (tradicionalmente identificado co xacemento castrexo existente no lugar de Francos, a medio camiño entre Iria e Santiago), un lugar fortemente fortificado e rexido por unha nobre hispano-romana que a lenda identifica como a Raíña Lupa, os discípulos diríxense a ela para solicitar a súa axuda para proceder ao enterro do Apóstolo nun pequeno templo.
O certo é que, practicante da relixión pagá, por desconfianza, medorenta de que o culto ás deidades romanas vísese ameazada polo cadáver do apóstolo da nova fe que se estaba estendendo por todo o imperio, Lupa envía aos viaxeiros cara ao Norte, ás terras de Duio (actual zona de Finisterre) para pedir alí, axuda ao Rei Dugio, na confianza en que este se desfará dos viaxeiros. (Noutras citas envíaos a ver a Regulos, o sacerdote da Ara Solis).
Ao chegar a destino os viaxeiros son arrestados por orde do Rei (ou Regulos, segundo a versión que se siga), pero milagrosamente conseguen escapar do cárcere, e na súa fuga, tras pasar unha ponte sobre o río Tambre, leste vén abaixo, frustrando así a persecución dos seus adversarios.
Os viaxeiros deciden volver a presenza de Lupa, e, tras contarlles a axuda de Deus na súa fuxida, nesta ocasión é para solicitarlle que lle facilite animais de tiro e unha carreta para transportar os restos do Apóstolo. Lupa, aínda desconfiada, envíaos ao Monte Ilicini (actual Pico Sacro, no municipio de Boqueixón), a recoller uns bois. Dilles: “collede os bois que teño naquela montaña, unxilos ao meu carro, traer o corpo do voso Mestre e construíde a tumba no sitio que queirades”.
O certo é que Lupa sabía que nese lugar non había bois, o que había eran touros salvaxes e un dragón. O dragón sería derrotado, e os bois amansados, no momento en que os viaxeiros fixeron o signo da cruz. Antes de que os discípulos abandonasen a montaña, bautizárona co nome de Pico Sacro.
Ao contemplar Lupa a morte do dragón e ver os touros amansados creu na misión relixiosa daqueles homes e do misterio que o corpo de Santiago encerraba. A Raíña Lupa, asombrada ante tales milagres, solicita bautizarse para converterse ao cristianismo e ofrece aos discípulos un sepulcro para enterrar ao Santo. Puxeron o corpo sobre o carro, unxiron os touros e deixaron que camiñasen libremente. Andadas tres leguas os animais, sedentos, paráronse e comezou a brotar un manancial de augas milagrosas, hoxe a Fonte do Franco. Era o lugar asignado pola raíña Lupa e alí levantouse unha pequena capela. O lugar recibiu o nome de “Liberum domun” ou Libredón.
Cando a Raíña Lupa ve aos discípulos aparecer cos bois mansos, recoñece os admirables milagres e cede ante a súa petición. Lupa convértese ao cristianismo, e instruída por inspiración de Deus outorga nos seus dominios un espazo para enterrar os restos do Apóstolo. Ademais ordenaba derrubar os lugares célticos de culto, como a Ara Solis.
Mapa travesía Apóstolo Santiago en terras Raiña Lupa
Os siete lugares que aparecen na imaxe anterior, do mapa de Castellá Ferrer, no que podemos ver o itinerario seguido no traslado do Apóstolo Santiago polas terras da Raiña Lupa, con os pasos numerados polo investigador Conde García, na súa tesis doctoral do 2015, son:
- A chegada da barca, co corpo de Santiago sobre unha laxa de pedra, á localidade de Padrón, preto de Iria Flavia.
- A visita que os discípulos fixeron á Raíña Lupa para solicitar a súa axuda.
- A Raíña Lupa, lonxe de axudalos, emprega sutís argucias para envialos a visitar ao Rei de Dugio –cidade marítima ao norte do Cabo Fisterra-, coñecedora de que este rei pagán era especialmente cruel cos cristiáns.
- Os discípulos foxen de Dugio, ao sospeitar que o Rei quere darlles morte. Na súa fuxida contan con axuda divina e conseguen salvar a vida ao derrubarse unha ponte ao seu paso (ponte de Ons) freando aos seus perseguidores.
- A Raíña Lupa tenta enganalos de novo e mándaos ao Monte Ilcino (actual Pico Sacro) onde se supón que ten uns bois que lles axudarán a trasladar o corpo. Os discípulos ascenden ao Monte onde se atopan cunha serpe alada (dragón) e cuns touros bravos. Con todo os discípulos conseguen derrotar ao dragón e amansar aos bois.
- Finalmente, fronte a tales proezas, a Raíña Lupa convértese ao cristianismo e concede un lugar para o sepulcro onde os discípulos trasladan o corpo de Santiago axudados polos touros xa mansos.
- Santiago é soterrado no sepulcro, situado nun outeiro entre os ríos Sar e Sarela. Posteriormente tamén os discípulos, Atanasio e Teodosio, son sepultos ao seu lado.
Traslación Santiago Apóstolo. De Giacomo di Nicola da Recanati (Museo diocesán Giacomo Boccanera, Camerino, Italia)
Nesta lenda cabe mesmo unha situación previa, e é que cando a barca cos restos do Apóstolo e os discípulos chegan a terras galegas, en concreto a Bouzas, atópanse con que nese lugar está a ter lugar a celebración da voda dun personaxe, Lobecio Privano, quen sería fillo da Raíña Lupa e de Lobo Lobecio, Señor de Castro Lupario. Con motivo desta celebración teñen lugar unha serie de festexos, entre os que se inclúen unhas xustas cabalerescas, durante as cales, o contraente, Lobecio, tras desbocarse o seu cabalo, precipítase ao mar e afúndese inmediatamente debido ao peso da súa armadura. Nese momento o cabaleiro é salvado de morrer afogado mercé á intervención do Apóstolo, pois Lobecio emerxe á beira da barca e queda flotando cuberto de vieiras.
Outra variante conta que cando desembarcan ao Apóstolo e depositan o seu cadáver nunha roca, este fúndese milagrosamente formando un sarcófago de pedra.
Case oito séculos máis tarde, cara ao ano 813 segundo a lenda, uns pastores observaron unha estrela que posuía unha luminosidade estraña. A luz iluminaba o monte Libredón, futuro asentamento de Santiago de Compostela (Campus Stallae, Campo das Estrelas), que foi limpado de maleza por orde do bispo. Baixo a maleza achouse a arca de mármore cuns restos, que o bispo Teodomiro, por revelación divina, asegurou que pertencían ao Apóstolo Santiago. O rei astur Alfonso II o Casto visitou o lugar e ordenou construír a primeira igrexa dedicada a Santiago. A noticia, que chega a oídos de Carlomagno de boca do propio rei astur, propágase rapidamente por Europa.
O inicio dos datos históricos e o “abandono da lenda” podémolo cifrar a partir do ano 950, coa chegada do primeiro peregrino documentado, o bispo francés Godescalco de Puy. Durante os seus dous primeiros séculos o Camiño vai adquirindo cada vez maior notoriedade entre o orbe cristián. Consolídanse as principais rutas, construíndose pontes, albergues, hospitais, mosteiros e mesmo pobos que atenderán as necesidades comerciais e asistenciais desta primeira ruta turística. O establecemento na península da orde de Cluny, que realizará labores de asistencia aos peregrinos, e o nacemento da Orde Militar de Santiago, para defendelos, son mostras do incrible auxe que adquiriu o camiño.
Como vemos, toda esta historia lendaria forma parte das orixes da cidade de Santiago.
Relatos populares sobre a Raiña Lupa
Atopamos, pola contra, numerosos relatos populares que nos falan da Raíña Lupa. Vexamos algúns deles:
Destaca en primeiro lugar o monte Pindo, en Carnota (A Coruña). Alí, nunha formación rochosa que se divisa á esquerda do macizo do Pindo, visto desde o val de San Mamede, atopábase o castelo da Raíña Lupa. J. Barreiro Barral coloca no monte Pedrullo, Quilmas, o palacio da Raíña Lupa, nunhas ruínas que afirma que foron o castelo de San Jorge, que foi desaparecendo baixo a acción dos buscadores do tesouro da Raíña que alí estaba escondido.
Segundo outros relatos, a Raíña Lupa está enterrada baixo a Laxa dá Moa, a gran superficie de cor esbrancuxada que coroa o macizo do Pindo. Aos pés ten enterrados sete millóns en ouro, e outros tantos á cabeceira A relación entre o monte Pindo e o Apóstolo tamén se marca dalgunha outra forma, aínda que nas tradicións populares non se recolle nada relacionado coa translación. Así, afírmase por unha banda que desde a Laxa dá Moa vese Santiago nos días claros, e que existen rocas con pegadas de ferraduras que corresponderían ao cabalo de Santiago, que as deixou marcadas cando foi á Moa precisamente a expulsar aos mouros.
En Lestedo, ao pé do Pico Sacro, cando narran a historia de Lupa e os touros salvaxes, engaden algúns detalles que converten á Raíña nunha moura: vive nas galerías que se abren no cume do Pico Sacro, e atopábase fiando cando os portadores do corpo chegan para pedirlle uns bois para trasladar o corpo. Tamén contan que un arrieiro encargábase de fornecerlles veu á Raíña e os seus soldados, elemento que tamén está moi presente nas relacións entre humanos e mouros
Unha trincheira aberta nas pedras do Pico Sacro coñecida como o Camiño da Raíña Lupa; a denominación do municipio veciño de Touro, que se atribúe aos bois da lenda; a Fonte do Carme, en Padrón, que escenifica a conversión ao cristianismo da Raíña Lupa a través do bautismo; e a Fonte de Santiago, en Vedra, que recrea en pedra o episodio do dragón, son algúns dos vestixios do relato que une a esta raíña co fenómeno xacobeo. Pero o seu legado e a súa pegada en Galicia vai máis aló da historia do Apóstolo.
Outra narración na que aparece a Raíña Lupa do Pico Sacro repítese frecuentemente nas historias do mouros: no Pico Sacro vivía a Raíña Lupa. Había un criado dunha casa que levaba ao monte aos porcos a pastar. Decatándose de que algúns outros porcos que alí tamén se alimentaban engordaba en maior medida. Intrigado polo motivo desa diferenza, un día seguiunos chegando así á cova na que estaba a Raíña Lupa. Estableceu conversación con elas, ofrecéndose esta a encargarse da alimentación dos porcos que levaba o criado, a cambio de que cando chegase o momento e a matanza, entregáselle os mellores exemplares de chourizos do mellor dos porcos. Cando se decatou a dona dos porcos, no canto de levarlle os chourizos mellores levoulle uns malos, e a Raíña Lupa botoulle en cara o engano e dille que lle vai a impor un castigo exemplarizante, así, os chourizos convértense en culebras que a devoran.
Así mesmo, desde o municipio pontevedrés de Ponte Caldelas reclaman ser o lugar de nacemento, ou polo menos una das súas moradas, da raíña Lupa.
Nas terras ourensás dos Blancos sitúase outra historia que ten á Raíña Lupa como protagonista central, pois na citada localidade había un castelo, situado na aldea de Cobas, onde vivía unha raíña que cobraba tributos aos habitantes do lugar. Un día que ían pagalos, e aproveitando un momento en que a raíña se inclinaba sobre o precipicio ao que se asomaba o castelo, dous homes, fartos dos seus abusos e tributos, empuxárona ao baleiro e acabaron con ela. Unha canción lembra o feito:
“Matastes a Reina Loba,
Carqueixos e Pixeirós,
matastes a Reina Loba,
fidalgos quedastes vos”
Chegouse a citar que a dama cuxo nome aparece nunha lauda reutilizada no primeiro altar de Santiago (s. IX) [Atia Moeta] podería ser a mesma Lupa. Neste sentido, unha placa ao principio da galería dereita da cripta da catedral compostelá, case imposible de ver polo público, lembra, desde as escavacións de 1879, que baixo senllas lousas desa parte e da esquerda repousan uns restos que a tradición considera os da raíña Lupa e dúas dos seus familiares.
Atopámonos entón con que temos unha mostra de todas as posibilidades de relación entre mito culto e mito popular que existen.
Traslado do corpo de Santiago o Maior ante o palacio da Raiña Lupa. De Martín Bernat (Museo do Prado, Madrid)
Conclusións
O certo é que á marxe do ciclo mítico da translación do corpo de Santiago, o Libredón e demais, non aparece información sobre a Raíña Lupa en ningún lado. Non se atoparon testemuños arqueolóxicos ou documentais que acrediten a súa existencia real.
O máis misterioso de toda esta historia, é que a día de hoxe aínda non se coñece a verdadeira identidade da Raíña Lupa, nin onde descansan os seus restos. Hai versións que os sitúan na propia Catedral de Santiago, outros no Fin do Mundo (Finisterre)…
En todo caso, a lenda relatada sobre a Raíña Lupa eríxese como unha nova vitoria do cristianismo sobre a antiga relixión, e por iso aparece non só no Códice Calixtino senón tamén no “Rationale Diviniorum Officiorum” de Juan Beleth, de fins do século XII, entre outros. Aínda que parte dos episodios narrados xa aparecen en “Os homes da Bética”, de Floro de Lyon, no 860.
Na versión culta da lenda asociada ao apóstolo Santiago, aparecen o Pico Sacro e o Santo Lupario como residencia da Raíña Lupa. Pero a raíña Lupa pasa a ser unha moura que vive nas galerías subterráneas do Pico, que se atopa fiando cando os discípulos solicítanlle uns bois.
En canto á repercusión artística da Raíña Lupa, en particular relacionada co mito xacobeo, atopamos no lugar de Outeiro, unha parroquia do municipio coruñés de Vedra, un magnífico exemplar de fonte barroca, ao pé dunha pequena ermida, coñecida como a Capela de Santiago. Ambos os monumentos fundáronse no ano 1676 preto do Pico Sacro, trasladándose para o seu emprazamento actual no ano 1724.
Capela de Santiago, Vedra
Na fonte aparece gravado na pedra un extenso relato no que se narra o encontro dos discípulos de Santiago coa Raíña Lupa, da súa peregrinaxe até o monte sacro, o alí acontecido e a conversión final da Raíña Lupa.
Fonte do Santiaguiño, Vedra
E isto é todo por hoxe. Confiamos en que esta publicación resultase do voso interese. E se queredes estar ao día das nosas publicacións podedes subscribirvos gratuitamente para recibir información periódica coas novas publicacións.
Hoy os recomendamos
Referencias
El Rey de Hispania, la señora Lupa y el sepulcro del Apóstol Jacobo. Estructura y génesis de una leyenda hagiográfica. De Bermejo Barrera, J.C. y Llinares García, M.
Mitoloxía de Galicia. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V.
Mitología gallega. De Alvarez Peña.A.
