Un dos mitos e lenda máis singular que podemos atopar en terras galegas, é sen dúbida o relacionado cun personaxe feminino, Pepa a loba, a bandoleira galega, á que se lle atribúen numerosas andanzas, e sobre o cal hai tamén numerosas dúbidas.
En terras de Galicia hai unha tradición na que atopamos personaxes femininos: Maríacastaña, María Soliño, a raíña Lupa, Brancaflor, etc…. todos eles caracterizados por ser mulleres “descarriladas”. E unha delas, sobre a que se fala en moitos recunchos do noroeste español, rememorando versións e historias, con partes comúns e outras diferentes, é a que se refiere a Pepa a loba.
En primeiro lugar hai que dicir que para moitos autores mesmo se segue cuestionando a súa posible existencia. E en caso de existir, posiblemente as accións que se lle atribúen fosen realizadas por diferentes persoas.
Retratóuselle nuns casos como unha muller sanguinaria e cruel, sen escrúpulos á hora de perpetrar as súas falcatruadas. Pero hai outras versións que difunden unha imaxe dunha muller xenerosa que roubaba aos caciques e ricos para axudar aos máis necesitados. En todo caso falamos da bandoleira máis mitificada da historia de Galicia, unha muller que foi a capitá da súa propia banda de ladróns.
A recuperación da figura de Pepa a Loba talvez poida fixarse na obra dedicada a este personaxe, co título de “Mocidade de Pepa loba, ou como a sociedade creou unha delincuente”, escrita por Aurelio Miras Azor no ano 1968. Aurelio era un avogado natural do Carballiño (Ourense) e froito do seu traballo e estancia en diferentes localidades galegas como Bandeira, Lalín ou Rodeiro, iría recollendo información sobre a bandoleira.
A finais do século XIX, a vida en España resultaba dramática para a maioría da poboación, de tal forma que ao longo de todo o territorio se estendeu unha práctica delituosa coñecida como bandoleirismo. Os bandoleiros, coa impotencia das autoridades, acometían asaltos e roubos con bastante impunidade. Era unha forma de subsistencia exercida polos marxinados dunha sociedade coa economía estancada e sumamente rural.
Bandoleiros
Falamos dun país caracterizado por un forte empobrecementos desde finais do século XVIII, no que as enfermidades facían madeixa nunha poboación que buscaba formas de subsistir, e non había unha alternativa mellor que xuntarse cuadrillas de xornaleiros, delincuentes e mesmo artesáns ou soldados, para buscar unha forma de vida coa que poder sobrevivir, perpetrando as súas falcatruadas en zonas xeográficas que coñecían suficientemente, podendo así esconderse en lugares de difícil localización. Hai que contextualizar a súa actuación ademais en momentos nos que as formas asistenciais anteriores, todas elas desenvolvidas pola Igrexa, desapareceran como consecuencia dos procesos de desamortización que tiveron lugar ao longo do século XIX.
Desde principios do século XIX até o ano 1850 está documentada a existencia en Galicia de máis de 3000 bandidos, agrupados en 116 favillas de bandoleiros. Estes bandoleiros non adoitaban gozar do favor popular, a diferenza do que acontecía noutras zonas do territorio español, polo que houbo numerosos casos en que os bandoleiros serían apresados polos propios campesiños.
En toda España atopamos casos similares, así en centro peninsular atopamos casos como os de Luís Candeas (ver o noso post Luís Candeas, un bandido de lenda), ou os de Vicente Melero “Catro ollos” ou Pedro Piñero “o maragato”. En Andalucía, faríanse famosos “O tempranillo” nos camiños do Campo de Xibraltar, ou “Diego Correntes e o sete nenos de Écija” en Sevilla, por citar algúns deles. En Levante, o País Vasco e demais territorios españois atopamos casos similares.
Eran delincuentes que actuaban asaltando vivendas das clases podentes e asaltando aos viaxeiros solitarios. A súa captura e erradicación resultou ser máis complicada do esperado e cando algún era capturado o castigo aplicábase de forma exemplarizante, ademais de cruel. Desta maneira describen a pena á que foi sometido Pedro Piñero “O Maragato”:
“Tras ser aforcado deixáronse os seus restos expostos. Despois, o cadáver era descolgado e descortizado. A cabeza e os cuartos eran fritidos en grandes potas e colgábanse en estacas colocadas nos camiños reais de Castela e Estremadura en 1806, escenarios dos seus asaltos, e os seus restos non foron sepultados até un ano despois”.
Pedro Piñeiro, “o maragato”
Na época que viviu Pepa, cara a mediados de mil oitocentos, os mesoneiros alternaban a venda de viño, co oficio de contrabandista e ladróns. O roubo de cepillos, asalto ás igrexas e aos mercadores polos camiños estaban á orde do día.
Biografía de Pepa a Loba
Como diciamos anteriormente, hai dúbidas sobre a existencia real de Pepa a loba, e as numerosas referencias que existen por toda Galicia referente ás súas accións poderían ser froito dunha ou varias mulleres, que dedicadas ao bandoleirismo, fixéseno baixo a mesma denominación.
O que hoxe se sabe sobre ela é unha vida construída coas palabras de miles de persoas que, mediante a tradición oral, sobre todo, han #ir agrandando co tempo a lenda sobre este personaxe.
Descoñécese, por tanto, o seu lugar de nacemento, aínda que algúns autores defenden que o fixo na comarca de Deza, posiblemente na Estrada (Pontevedra), nunha parroquia denominada Couso, alá polo ano 1835, outros fixan como o seu lugar de nacemento a parroquia de Amoedo, en Pazos de Borbén.
En todo caso, e niso coinciden todos os relatos, naceu no seo dunha familia moi pobre, con graves carencias económicas, mesmo para alimentarse.
O seu nome era Josefa Esmorís Gay. O seu pai era descoñecido, aínda que puidese ser filla do irmán do tendeiro do pobo, e a súa nai era coñecida como “a Falucha”. Numerosas adversidades vincúlanse á súa biografía: as carencias económicas e materiais na súa infancia, ter que ver e sufrir a violación da súa nai, o feito de cruzarse, durante a súa infancia, cun lobo ao que se enfrontaría cun pau, a morte da súa nai no momento do parto do bebé concibido durante a violación, a súa orfandade desde entón… serían sen dúbida pulsións para que Pepa terminase converténdose nunha bandoleira.
Segundo algunhas versións da tradición oral en Galicia, Pepa sería filla de Aurelio Maraño, e este sería o personaxe que violou dúas veces á súa nai, a primeira na que a propia Pepa sería concibida, e a segunda que tamén provocaría un embarazo e terminaría co falecemento da Falucha e o seu bebé no momento do parto.
Pepa criouse por tanto nun ambiente rural, a cargo da súa tía Dorinda á que acompañaba de feira en feira para mendigar. Alternaba este labor, tendo uns doce anos de idade, co pastoreo dunhas cantas ovellas e cabras.
Hai que engadir ademais, que durante a puberdade, Pepa pasou a servir en casa dun comerciante, quen, segundo algunhas fontes, colleu estima á pequena e adoptouna como filla. Este comerciante sería Tomás Maraño (irmán do seu pai). Durante a súa estancia en casa do citado comerciante, compartía estudos cun mozo, Daniel Couso, contratado polo primeiro para axudar a Pepa nos seus estudos de lectura e aritmética. Ambos terminarían namorándose. Pero un día, o comerciante apareceu asasinado cun coitelo cravado no peito. Tras un proceso de investigación, terminaríase exculpando ao novo pero acusando a Pepa, seguramente polo feito de que esta era a herdeira, en virtude do testamento do falecido. Sería encarcerada, imputada por un delito de asasinato. Cun xuízo por medio, infestado de irregularidades e sen garantías para a procesada, declaróuselle culpable e condenóuselle a cadea perpetua.
Os comentarios dos veciños tendían a exculpar á nova, dirixindo as súas acusacións ao irmán do tendeiro (o presunto pai de Pepa), pero de nada serviu, pois, como dixemos antes, Pepa terminou sendo condenada e encarcerada na prisión de Pontevedra.
Durante a súa estancia no cárcere Pepa foi encerrándose en si mesma, acumulando resentimento e desexos de vinganza. Protagonizou unha espectacular fuxida de prisión, contando para iso cunha sinxela estrataxema: pediu que lle visitase na súa cela o capelán do cárcere, a fin de que lle auxiliase espiritualmente. Aproveitando a visita, Pepa reduciu a base de golpes ao relixioso, vestíndose cos seus hábitos e escapando así tranquilamente do cárcere.
Tras a súa fuga de prisión, estivo durante un tempo percorrendo as rúas da vila de Pontevedra, e para non ser recoñecida, fíxoo sempre vestida de home. En canto foille posible, parece que materializou os seus desexos de vinganza, pois se desprazou até a vivenda do seu suposto pai, dándolle morte coa axuda do seu can “Lueiro”.
Desta maneira Pepa empezaba o seu periplo criminal. Inmediatamente foise a vivir ao monte onde organizaría unha banda de bandoleiros cos que empezaría as súas andanzas e falcatruadas, cometendo numerosos asaltos e roubos.
Actuou sobre todo en terras do interior e occidente de Galicia, por Dozón, Cee, Carballiño, Ou Caurel, Mondoñedo, Pontevedra, e no norte da provincia de Lugo, polo que se chegou a pensar que podería haber algunha outra muller dedicada ao mesmo. Correr tantas aventuras en só unha vida, parece complicado.
A diferenza doutras cuadrillas que atacaban a comerciantes e vendedores ambulantes, a cuadrilla de Pepa a loba ten claro o seu obxectivo curas e caciques, aos que asaltaría nos camiños ou nas súas propias residencias. E outra diferenza fundamental era que estaba integrada por mulleres ás que Pepa a loba rescataba dunha vida de violencia e abusos sexuais.
Aos poucos vaise labrando unha fama e está na fala da xente: para os máis adiñeirados, os caciques locais e párrocos era malévola, con todo, o pobo sentía certa admiración cara a ela e considerábaa unha xusticieira, pois non se limitaba a roubar aos máis poderosos senón que tamén se encargaba de eliminar a outros criminais.
Conta a lenda que todo aquel que pasaba polo camiño (naquel tempo os lugares de paso entre cidades pasaban inexorablemente polos bosques) atopábase coa banda de Pepa a Loba. Se era usureiro, cacique ou sacerdote sacábaselle todo o diñeiro, se era un home pobre que levaba o pouco diñeiro que gañara para a súa familia, non só permitíalle conservalo, engadíalle unha bolsa con moedas para axudar á súa economía. Aquel que era un malvado ou asasino, non tiña tanta sorte, pois sería eliminado.
Unha das súas zonas de actuación era no antigo camiño a Ponteareas, pouco antes do Castelo de Villasobroso. Tamén se ten constancia que en “A Hermida” (Covelo) asaltaba a casa de María Paula, hoxe convertida en Cásaa Museo Pazo dá Cruz.
Nas obras recentes na devandita casa apareceron dous revólveres da época, que probablemente eran utilizados para defenderse de Pepa a loba, que coa súa cuadrilla, aparecía pola casa de cando en cando para esixir catro pans e diñeiro. Os frecuentes asaltos á casa provocaron que a familia escondese nun monte da súa propiedade, diñeiro e xoias ante o temor de perdelo nun dos asaltos.
Tamén parece ser que en Xermade (na Terra Chá), en pleno Camiño Real dá Carba, entre as localidades de Mondoñedo (Lugo) e Ferrol (A Coruña), Pepa tiña unha pousada na que daba servizo de aloxamento e comida aos viaxeiros e comerciantes que pasaban pola citada ruta. Entre tanto, ela seguía coas súas fazañas como bandoleira. A pousada segue en pé e nela aínda se aprecian rastros das troneiras defensivas sobre a súa porta, por onde se asomarían as armas para disparar aos inimigos en caso necesario.
¿Pousada Pepa a Loba en Xermade?
Sobre 1866 o xuíz Quiñones instrúe unha causa contra ela en Cambados por roubar ao cura de Cea. Como presa no cárcere de Santiago durmía no mellor colchón, a mellor comida e bebida era para ela e “vestía como unha condesa”.
Nos seus últimos anos, Pepa perdería ao seu amado Daniel, do que tiña unha filla, polo que decidiu continuar coas súas actividades delituosas lonxe do seu refuxio en Xermade a fin de evitar polo en perigo. Actuaría entón pola Zona do Eume, Ferrol e Viveiro. E segundo algunhas versións, na Serra do Xistral sería detida pola Garda Civil e levada ao cárcere de Mondoñedo, para ser posteriormente trasladada á prisión de mulleres da Coruña.
Non se sabe nada sobre o final de Pepa, xa que hai unha versión que afirma que falece no cárcere da Coruña; outra, que morreu nun asalto a unha reitoral, ao recibir aceite fervendo que lle arroxaron os habitantes da mesma. E mesmo de di que deixou as armas para ocuparse da súa pousada, falecendo a unha avanzada idade. Verdade ou non, sobre a bandoleira por excelencia de Galicia, non hai apenas documentación.
Antiga cárcere A Coruña
En todo caso, pénsase que foi un personaxe máis real que lenda porque existen referencias do seu encontro na prisión da Coruña -algúns apuntan a que morreu alí-, do seu paso anterior polo cárcere de Mondoñedo e polos testemuños populares dunha casa da súa pertenza na comarca da Terra Chá, na provincia de Lugo.
Ademais a escritora, e pioneira feminista Concepción Arenal, deixou acreditada a súa existencia (a existencia dunha delincuente con ese nome) nunha carta tras visitar o cárcere da Coruña, onde estaba Pepa.
Concepción Arenal
Por que tiña o apodo da Loba?
Para uns autores o sobre nome de “a loba” puidese ter a súa orixe no incidente antes comentado e no que, ademais de demostrar o seu arroxo e valentía para enfrontarse, con tan só un pau e a axuda do seu fiel can “Lueiro”, a un lobo, ao que darían morte, sairía mal parada pois quedou ferida de consideración, logrando volver á súa aldea coa axuda do can.
Para outros o seu mote procedería da Serra da Loba onde operaba.
Trataríase dun personaxe que marcaría un prototipo de muller con ferocidade, de aí seguramente o seu sobrenome, que percorría diferentes comarcas en terras galegas, durante a segunda metade do século XIX.
Pero do que non hai dúbida en que o cualificativo non tiña unha connotación positiva, pois se asume que as lobas son instintivas, que protexe a súa manda e son capaces de sobrevivir en circunstancias adversas. Seria pois un alcume moi apropiado para que o personaxe transcendese en forma de lenda negra.
Conclusións
Pepa era unha muller forte atractiva e intelixente que tivo unha filla a que non criou porque xa non podía renunciar ao seu modo de vida. Converteuse en “o terror de curiais e naibadesas” e tamén nunha vengadora que din asasinaba a ladróns, estafadores e violadores: “Aquí non hai máis que Pepa… a loba que vai vingar o agro galego destes ladróns, larpeiros, e lampantíns traficantes da honra allea”.
Entrababa nos pobos montada nun cabalo negro coa fronte branca e era tan escorregadiza que as autoridades non eran capaces de darlle caza. “Unha noite presentouse en Ribadavia en casa de certo usureiro matachín e gabacho, e véndoo tan pálido e tembloroso contentouse con atizarlle un par de labazadas e levarlle o bombín que logo foi vendido na feira de Maside para máis escarnio do truhan”.
Aínda que hai quen di que realmente os seus delitos non foron tantas como as que se lle adxudicaron, de feito, un testemuño de Dona Mariquita de Carballiño conta que lle prestaba diñeiro a “a loba” porque lle parecía unha muller cumpridora e honrada que llo devolvía con intereses.
A miseria, a inxustiza, a crueldade dunha sociedade primitiva e con nulas oportunidades para os máis desafortunados, terminaríana convertendo nunha delincuente que se faría lenda, e sobre a que existe pouca información escrita e moita tradición oral.
Hai dúas expresións que se lle atribúen e que alimentan a súa lenda: “home morto non fala” e “nunca quixen, nin quererei, e cando queira, morrerei”.
A súa historia ou lenda segue viva entre a rica tradición galega, transcendendo mesmo a outros ámbitos como recolle en 1906 unha reseña no Correo de Galicia, ao falar dunha liorta nun tugurio, “taberna de baixa esfera”, de Buenos Aires entre “A Loba moza”, filla de Pepa a loba, co resultado de dous mortos, entre eles o marido desta. E tamén hai referencias sobre a súa sobriña, que tamén pasou unha longa tempada no cárcere de Santiago, pero confundírona varias veces con carteiristas da zona.
Podemos atopar numerosas versións que se han #ir transmitindo (e distorsionando) pola tradición oral. Así, por exemplo, podemos atopar un artigo de X. Fernández Ferreiro, publicado no diario ”A noite” no ano 1954, que baixo o título “A historia de Pepa a loba contada por unha anciá nos montes de Valdaporca”, cóntanos unha das versións sobre a súa vida, neste caso conectada coa provincia de Ourense, e da que facemos un extracto:
Pepa a loba, dicía a anciá, era a filla do pecado como moitas outras mulleres desafortunadas que había nesa época. Non se sabe con seguridade de onde era ou onde nacera. Algúns din que foi unha campesiña da zona de Barras de Miño e outros que era nativa de Xunqueira… Pepa creceu baixo a tutela dun carniceiro tío seu que aparentemente era un ladrón con bastante mala reputación en toda a comarca. Con este home comezou a roubar e converterse nunha moza con fama de cruel. Din que foi alimentada con sangue, polo que creceu moi rápido.
A lenda di que na súa mocidade foi unha ladroa cruel e até se di que con fama de sanguinaria, aínda que mais tarde, a súa historia trocaría para ben, e pasaría a ser unha especie de Robin Hood, roubando aos ricos para dar aos pobres.
Ao dezaseis anos tivo un fillo e uns din que se desfixo del, ou que lle mato, outros que sinxelamente, entregouno a unha campesiña que non podía ter fillos, por esa razón, ás veces Pepa desaparecía durante un tempo e a pesar de ser xefa da banda de ladróns, nunca lla vía facer gala de riquezas, aínda que tiña unha gran parte do botín roubado, algúns din que con ese diñeiro, educou ao seu fillo sen que ninguén o soubese
Foi moi mala e dura coa súa propia banda. É por iso que lle puxeron os mesmos homes da cuadrilla de bandidos que xa a temían de mozo, Pepa Loba. Din que cando os seus homes regresaban de cometer un roubo, non preguntaba nunca se traían diñeiro, senón se traían sangue…É dicir, se tiveran que matar para conseguir o roubado.
Nas feiras de gañado Pepa sempre sacaba bo negocio, pois adoitaba bailar para atraer a atención dos homes. Era, segundo din, unha moza realmente fermosa. Mentres bailaba desvergonzadamente para atraer a atención dos homes, os seus homes rouban aos inocentes admiradores. Nunca a atraparon por isto. Outro truco era enganar aos gandeiros e levarllos a ou lugar onde estaban os da súa cuadrilla. E alí desvalixábanlles. O baile para atraer víctimas era perigoso, por iso só bailaba onde non a coñecían. Sabía onde non podía mostrarse ou onde necesitaba facelo con cautela, por iso a moitos traballos, enviaría aos seus homes…
Chego a facerse pasar por parteira ou cura e era tan hábil cos seus disfraces que se di que nunca a descubriron. Ademais era guapa, forte e ruda, pelexaba a puñadas como calquera home e ademais era hábil facendo trampas cos xogos de azar.
Entraba ás veces nos pobos montada nun cabalo negro coa fronte branca. Corría como un raio. Din dela que tiña agochos en varias aldeas, un deles en Valdaporca. Bo lugar para os ladróns. Poucos foron os días en que algún morto non aparecía nesta zona infestada de carreiros de montaña.
Ademais, a historia de Pepa a Loba lembra á Raíña Lupa. A protagonista dun mito precristiano. Esta muller enganou a todos desde a súa casa en Iria Flavia para quedar cos restos mortais do Apóstolo Santiago, ata que foi descuberta e bautizada na fe católica.
Algúns autores relacionan a figura de Pepa a loba cunha versión feminina do home lobo, un ser que aparece na tradición mitolóxica de Galicia e Portugal. Este ser coñécese co nome de “A Peeira”, e sería unha muller con capacidades sobrenaturais, entre as que destacaría que era capaz de comunicarse cos lobos e manexalos segundo os seus propios desexos. Pero hai unha substancial diferenza e é que A Peeira non é un ser que se faga, senón que o é desde o seu nacemento, e a cultura popular di que será Peeira a sétima filla dun matrimonio que só tivese descendencia feminina.
Nunha pousada de Sidoro non Carrizo, en Santaballa (Villalba, Lugo), asesinaron ao seu marido. Doutra banda, no Caurel, tamén na provincia de Lugo, no Alto do Campelo dá Rugueira, devolveulle a unha persoa o cinco pesos que lle roubou con anterioridade un membro da súa cuadrilla. Unha historia que alimenta romances e invócase como modelo de muller brava e rebelde.
No Correo de Galicia, publicado o 21 de febreiro de 1906, cóntase que na cidade arxentina de Buenos Aires tivo lugar un incidente nunha taberna, protagonizado por unha muller coñecida como A Loba moza, que segundo dicían era filla de Pepa a Loba, tan coñecida en Galicia. Neste episodio atoparían a morte dúas persoas, o marido da citada muller e outro individuo dos baixos fondos.
É unha das figuras imprescindibles da cultura galega, sendo arquetipo (polo menos dentro da lenda) de muller libre nunha época, cuxa historia se sitúa (segundo a tradición) sobre o Século XIX. A súa existencia é, para a maioría, froito do imaxinario galego; pero para outros, a que moitos chaman a “Robin Hood galega” foi unha muller de carne e óso que percorreu Galicia co seu inseparable can Lueiro.
E é que Pepa a Loba, a pesar de levar unha vida marcada polo delito, foi unha muller que deixou numerosos exemplos do seu compromiso: roubar aos ricos para repartir cos pobres. Coa súa astucia e xenerosidade gañouse o agarimo e apoio do pobo, que cos anos lembraríaa como unha heroína perdurable.
E para finalizar falemos de…
Obras literarias, artísticas, etc, con protagonismo de Pepa a Loba
Ademais da obra de Aurelio Mirás, citada ao principio desa publicación, son numerosos os escritores que narraron historias relacionadas con Pepa a loba. O bandoleirismo en Galicia, unha especie de adaptación á realidade galega do que neses tempos tiña lugar en terras andaluzas, fixo que autores como Ramón María del Valle Inclán ou Emilia Pardo Bazán, escribisen sobre iso. Na ebulición deste tipo de obras puidese estar o xerme do desenvolvemento na tradición oral da lenda do personaxe de Pepa a Loba.
O pontevedrés Ramón Cabanillas, insigne poeta, no seu Romance “O cruceiro do Monte”, dinos:
“E dende alí ollaban as vereas
e os camiños travesos
coa carabina ó lombo
do paso dos civiles en axexo
os espías da Loba e do Xan Quinto,
ladróns e cabaleiros”
O escritor ourensán Vicente Risco tamén se referiu a esta historia.
Na súa obra “Pepa a Loba”, Carlos González Reigosa, constrúe unha novela na que coloca á protagonista no concello de Xermade, na freguesía de San Andrés de Lousada. Segundo Reigosa, a bandoleira residiu temporalmente co seu compañeiro nunha pousada maragata situada nunha aldea denominada Abelleira, que a mediados do século XIX era centro de tránsito comercial entre Viveiro, Ferrol, Lugo e Mondoñedo.
Outro autor, Antonio Rei Soto tamén fixo protagonista dunha das súas novelas a Pepa a loba, neste caso centrándose na súa mocidade.
Recollemos a continuación un cantar popular que nos fala de Pepa a loba:
Aún recuerdan los más viejos
de Pepa la Loba andanzas
por Germade y por Cospeito
por Muras y Santaballa.
Cometió robos y crímenes,
vivió en el monte escondida
hasta que un día quedó
su banda disminuida.
Pepa vivió con un hombre
que por marido trataba
en una casa en Roupar
que está cerca de Villalba.
Allí moriría un día
en la abejera instalada
viuda y cuidando a un hijo
y no se supo más nada.
No mundo musical, atopamos o álbum que co título de “A cuadrilla de Pepa a Loba”, o grupo Heredeiros dá Crus, inspirouse no personaxe de Pepa a loba.
Podedes escotialo en https://www.youtube.com/watch?v=B45bABh7nEg
A letra desta canción di:
Onde vai a fecha, onde vai xa, os meus tempos mosos xa van alá.
Eramos moi bravos, eramos uns machos, sigharrilo ensendido, unha pandilla de cacos.
Saltando frutales, petando nas portas, descubrindo placeres, meneando a pirola.
Do milloriño que hai nunha parroquia, eramos noticia das máis lambeconas.
E logo quen foi? O fillo de Moncha. Como foi? Entroulle na horta.
Quen o veu? Viuno a miña soghra. Arre co! Enseñoulle as pelotas.
Recordo unha tarde das máis guerrilleiras, montados nun carro cheo de picaños.
Iamos follados a lo menos de ochenta, coidado que aí vamos, Xente ás leiras!
Seica o fillo de Moncha, que era o ghran cabesilla, ía co cú ó aire para darlle máis forsa,
e sen cortarse un pelo sacou a pancarta na que poñía: pu*** petancas.
E logo quen foi? O fillo de Moncha. Como foi? Ía cunha arola.
Quen o veu? Ai vímolo todas. Arre co! Cuadrilla de Pepa a Loba.
Aprendemos de todo, aprendemos moitas cousas, estudiamos todos xuntos nun colexio de monxas.
E logo quen foi? O fillo de Moncha. Como foi? Entroulle na horta.
Quen o veu? Viuno a miña soghra. Arre co! Enseñoulle as pelotas.
E logo quen foi? O fillo de Moncha. Como foi? Ía cunha arola.
Quen o veu? Ai vímolo todas. Arre co! Cuadrilla de Pepa a Loba.
Tamén podemos citar a creación do grupo A banda dá loba, composto por cinco mulleres e que homenaxean ás mulleres loitadoras en base a contar a historia da famosa bandoleira.
Por último, sinalar que no seu recordo celébrase desde fai máis de vinte anos unha feira de artesanía na localidade ourensá do Carballiño, A feira ten lugar no mes de setembro. É a festa de San Cibrao, e durante a súa celebración as rúas vístense de época e teñen lugar representacións das incursións de Pepa a Loba e os seus bandoleiros.
O recordo e presenza no imaxinario galego de Pepa a loba é tal, que atopamos numerosos establecementos comerciais, talleres de artesanía, locais de hostalaría, etc, coa devandita denominación.
Fose realmente a súa historia a aquí narrada, ou non. Existise realmente ou simplemente sexa o froito da tradición imaxinaria popular, sen dúbida, Pepa a loba é un personaxe que non debemos esquecer.
Letura recomendada
Referencias
Pepa a Loba. De González Reigosa, C.
Guía de campo da Galicia encantada. De Reigosa, A.
https://mitologiaiberica.fandom.com
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=9&id=2568
https://lacunademagni.blogspot.com/2017/12/desde-muy-antiguo-se-cuentan-por-toda.html
