Escribimos hoxe sobre unha das grandes expedicións científicas, e que unha vez máis tivo como punto de partida o porto da Coruña. Referímonos á Expedición Humboldt, a expedición que supuxo o verdadeiro descubrimento científico de América.
Humboldt fixo coa súa expedición dúas grandes achegas á ciencia, xa que foi o primeiro en estudar o cambio climático provocado pola acción do home, e o pai das novas ramas da ciencia: a bioxeografía e a climatoloxía comparada.
Biografía de Alexander von Humboldt
Humboldt foi un científico que realizou numerosas viaxes de exploración e estudos científicos. Non en balde, e en virtude diso, podemos atopar que multitude de accidentes xeográficos (ríos, cataratas, parques naturais…), especies de plantas e animais e até un cráter na lúa, hoxe en día, levan o seu nome.
Era un viaxeiro, explorador, xeógrafo, astrónomo, vulcanólogo, xeólogo, biólogo, antropólogo, humanista e naturalista alemán, de fins do século XVIII e comezos do XIX. Era fundamentalmente un investigador ávido de coñecementos e que protagonizou un gran número de achados e innovacións en numerosas disciplinas.
Humboldt
A súa concepción da Terra como biosfera e do coñecemento da natureza como comprensión da súa morfoloxía, marcaron a culminación do proxecto intelectual do romanticismo, cuxos puntos de vista no campo das ciencias naturais habían de ser desprazados polas formulacións darwinistas, que viron a luz o mesmo ano da morte de Humboldt.
O seu nome completo era Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt. Era membro dunha aristocrática familia prusiana, na que naceu o 14 de setiembre do ano 1769 en Berlín (Alemaña).
O seu pai fora oficial do exército de Federico o Grande pasando logo a ser chambelán da princesa consorte, co que entrou ao servizo da corte berlinesa.
Desde moi novo sentiu un interese polas ciencias naturais, especialmente os insectos, as plantas e as pedras, e polas viaxes Recibiu ademais formación en debuxo e pintura, algo que deixaría patenten as ilustracións que iría facendo nos seus libros de viaxes. Recibiu formación sobre economía e a xeografía en Frankfurt, Gotinga e Hamburgo. Compaxinou estes estudos cos seus dúas primeiras viaxes: unha excursión xeolóxica polo Rin e unha expedición por Bélxica, Holanda, Francia e Inglaterra.
No ano 1791 ingresou na Escola de Minas de Freiberg. Catro anos despois, sería nomeado membro do Consello Superior de Minas de Prusia, o que lle supón un cargo funcionarial que non lle satisfaría plenamente.
Traballaría como funcionario no Departamento de Minas de Freiberg, pero terminaría renunciando á súa carreira pública tras a morte da súa nai a finais de 1796. Nese momento fíxose cunha importante herdanza e decidiu entón irse a vivir a Paris onde planeou unha viaxe por África, pero non o podería facer finalmente. Fixo amizade con que lle Aimé Bonpland, un botánico francés, que lle acompañaría en varias das súas expedicións.
Bondpland
Tras algunha pequena expedición polo Mediterráneo, Humboldt e Aimé Bonpland embarcáronse, no ano 1799, na expedición española ao Novo Mundo, sobre a que versa esta publicación.
Tras a expedición Humboldt residiu en París entre 1804 e 1827, pasando nese ano a vivir a Berlín para desempeñar un traballo por encargo do rei de Prusia. Sería nesta etapa cando Humboldt desenvolvería a que pode ser considerada a súa obra máis importante: Cosmos, que é un compendio de todas as ciencias naturais coñecidas até entón. Nesta obra Humboldt desenvolve a idea dunha descrición integral da Terra como un organismo vivo, no que as múltiples estruturas e funcións conviven en harmonía e cooperación. Pero o gran volume de traballo que desempeñaba por entón por encargo da corte de Federico Guillermo IV de Prusia e o feito de participar en varias misións a Francia impedísenlle completar o traballo, de tal forma que cando faleceu, só conseguira publicar cinco dos libros que debían conformar a colección Cosmos.
Humboldt faleceu o 6 de maio de 1859 convertido no representante máis prestixioso do seu país nunha época na que este non posuía apenas peso político no mundo.
A expedición Humboldt
Humboldt chegou por primeira vez a España en decembro do ano 1798, e estivo os primeiros meses do ano seguinte percorrendo diferentes partes da costa Mediterránea. En febreiro de 1799 estaba e tivo a oportunidade de coñecer ao rei Carlos IV no mes de Marzo no Palacio de Aranxuez, mercé á intervención de Mariano Luís de Urquijo, secretario de Estado do rei. Coa colaboración dun amigo, o embaixador de Sajonia, Humboldt puido facer chegar ao rei español o seu proxecto de expedición científica polas colonias españolas en América. O proxecto debeu obter os parabéns do monarca, pois en apenas catro días recibiría os permisos e salvoconductos oportunos para poder explorar as provincias americanas baixo dominio español: Nova España (o actual México e Centroamérica), Nova Selecta (as actuais Colombia e Venezuela) e Perú.
Carlos IV
Tras numerosas xestións e coa necesidade de empregar a maior parte da súa fortuna na súa preparación e dotación de medios, Humboldt puido organizar a expedición científica que tanto anhelaba. Unha expedición por América que lle ocuparía por cinco anos.
Esta expedición foi considerada como exemplo de viaxe científica por excelencia. Sería custeada co patrimonio persoal de Humboldt.
A expedición partiu do porto da Coruña, embarcados nunha fragata, “Pizarro”. Na expedición acompañáballe Bonpland. A dotación de medios era moi importante pois incorporaba até corenta e tres instrumentos de medida e observación, como microscopios, telescopios, termómetros, barómetros, compases, etc.
Fragata Pizarro
A expedición partiu do porto da Coruña, embarcados nunha fragata, “Pizarro”. Na expedición acompañáballe Bonpland. A dotación de medios era moi importante pois incorporaba até corenta e tres instrumentos de medida e observación, como microscopios, telescopios, termómetros, barómetros, compases, etc.
A expedición faise ao mar o día 5 de xuño de 1799, eludindo o bloqueo da armada británica, e apenas once días máis tardes divisan xa as Canarias, onde fan varias incursións para realizar observacións científicas. Humboldt quedou marabillado ante a visión do val de La Orotava. As súas observacións na illa resultáronlle moi reveladoras para afrontar a nova perspectiva do que vería en América. Non só recolleu en Viaxe ás rexións equinocciais a súa pracenteira experiencia en Tenerife, senón que deu a luz a súa atinada e pioneira tese sobre os pisos de vexetación en Canarias, base de novos campos de investigación para os botánicos e os xeógrafos. Ademais fixo interesantes observacións sobre o vulcanismo, a botánica, a poboación aborixe e a sociedade canaria. Todo iso avivou o interese doutros estudiosos que se achegarían ás nosas illas con obxectivos de investigación científica.
Tras cruzar o Atlántico, e nunha travesía relatada como tranquila, o Pizarro arribou en Cumaná, Venezuela, o 16 de xullo, país no que estiveron durante un ano e medio. Durante o tres primeiros días “corriamos como tolos de aquí cara alá, sen poder facer claras observacións porque ao coller algún exemplar raro deixabámolo cando viamos que ao seu lado había outro aínda máis curioso”, escribiu ao seu irmán Wilhelm, soado filólogo. Como Goethe, Humboldt adoraba a natureza e consideraba que a ciencia tiña que servir á filosofía: “A Natureza para min non son só fenómenos obxectivos, senón un espello do espírito do home”. Os expedicionarios tiveron a oportunidade de navegar polo Orinoco e penetrarse nas súas espesas selvas amazónicas, sorteando rápidos e cargando coa canoa ao lombo. Despois de longas xornadas, atormentados pola fame e os mosquitos e atentos aos xaguares que lles axexaban, lograron chegar ao río Negro, un dos afluentes do Amazonas. Foran os primeiros en navegar polo mítico Casiquiare, unha canle natural de trescentos quilómetros de longo que une os sistemas fluviais do Orinoco e o Amazonas e que algúns consideraban unha lenda.
Mapa expedición Alenxander von Humboldt
En el trayecto desde Caracas hasta el río Arupe, un afluente del Orinoco donde
No traxecto desde Caracas até o río Arupe, un afluente do Orinoco onde Humboldt pretendía iniciar a súa exploración fluvial, realizou unha parada no lago Valencia. Alí os seus habitantes contáronlle a súa preocupación por que o nivel das augas estaba a descender nos últimos anos de forma evidente; así que o naturalista mediu e comparou a evaporación media anual daquel lago coa dos ríos e lagos de todo o mundo. Chegou á conclusión de que a talla dos bosques circundantes e o desvío das augas para regadío eran a causa do rápido descenso do nivel de auga.
Con posterioridade a expedición chegou a Cuba, na Habana, o 19 de decembro de 1800, e onde farían unha breve escala dun tres meses que aproveitaron para percorrer o territorio insular, dirixíronse cara a Colombia. En Bogotá estiveron un par de meses e alí coñeceron ao botánico español José Celestino Mutis. Cabe apuntar que ao chegar a terras colombianas, Bonpland tivo un ataque de febre e os dous compañeiros tiveron que descansar seis semanas en casa de Mutis, tempo que Humboldt aproveitou para, segundo as súas propias palabras, “utilizar o excelente tesouro de libros de Mutis e calcular observacións astronómicas, trazar liñas meridianas, determinar a desviación magnética, estudar ictiología e abarcar unha cantidade de cousas nas cales non era posible pensar até entón”.
Xa en setembro do ano 1801, os expedicionarios diríxense a Perú, facendo a súa chegada a Quito o día 6 de xaneiro de 1802. Nesta etapa aproveitaron para poder facer o ascenso dos dous maiores volcáns suramericanos o Chimborazo e o Pichincha, do primeiro non conseguiron alcanzar a cima, polo frio e as dificultades respiratorias que a escalada levaba, quedándose a apenas 700 metros dos 6.310 que ten de altitude. No caso do Pichincha se chegaron á cima. Estas ascensións, xunto coas do Cotopaxi, o Antizana e o Iliniza, permitíronlle a Humboldt observar a gradación da temperatura e a estratificación da vexetación ao longo da ladeira, sentando así as bases da biogeografía moderna.
OChimborazo
Pero Perú permitiulles ademais varias observacións máis como sería o estudo da aplicación dos excrementos das aves, o guano, como fertilizando.
O día 5 de decembro de 1802 saen do Callao, chegando a Guayaquil o 9 de xaneiro de 1803, lugar no que Humboldt estudou de maneira pormenorizada a corrente oceánica que hoxe en día leva o seu nome.
Deciden entón dirixirse facía Acapulco, onde arriba o 23 de marzo de 1803. A estancia nestas terras prolongaríase por un ano, tempo no que seguiu coa súa procura de coñecementos científicos.
Finalizou a súa viaxe cunha estancia dun sete semanas en terras de Estados Unidos, onde Humboldt foi hóspede do presidente Thomas Jefferson, gran amante das ciencias naturais. Emprenderon viaxe de regreso cara a terras francesas, chegando ao porto de Bordeus o 3 de agosto de 1804, onde serían recibidos por numerosos interesados pola fazaña.
Ao longo da travesía, cuns 10.000 quilómetros percorridos, Humboldt e Bonpland realizaron numerosas iniciativas en aras do coñecemento: escalaron volcáns e montañas, navegaron polos océanos de América e fixeron medicións cos seus instrumentos. Puideron, ademais, colleitar máis de 6000 plantas, das que unhas 1500 eran novas para a ciencia. Exploraran e documentaran a fauna, flora, xeografía e etnografía latinoamericanas na expedición científica máis ambiciosa realizada até entón.
Publicación da súa expedición
A viaxe moldeou o pensamento de Humboldt e abriulle os ollos a unha nova forma de entender o mundo e a natureza: como un gran organismo dentro do cal todos os seres vivos estaban conectados nun delicado equilibrio. E en América, Humboldt deixou unha pegada indeleble, tal e como se reflicte este mapa interactivo.
Tal e como diciamos en parágrafos anteriores, Humboldt, unha vez finalizada a expedición, dedicou vinte e tres anos, os comprendidos entre 1804 e 1827 a recompilar e ordenar todas as súas notas de viaxe. O enorme volume de información plasmouse finalmente nunha edición de 35 volumes nos que o autor conta: as súas experiencias persoais durante a viaxe, unha publicación sobre a distribución xeográfica das plantas e outra sobre aspectos da Natureza.
A súa obra foi titulada como: Voyage aux régions équinoxiales du Nouveau Continent, fait en 1799, 1800, 1801, 1802, 1803 e 1804.
En todo caso, mercé á súa libre entrada nas dependencias oficiais, así como a axuda recibida dos científicos criollos e peninsulares facilitaron que Humboldt reunise multitude de noticias históricas e científicas, base dunha interpretación sintética, na que Humboldt desenvolveu un novo modelo de análise histórica das sociedades.
Doutra banda, en Cartas Americanas, un libro que recolle máis de cen cartas que Humboldt escribiu ao seu irmán e amigos durante a súa viaxe por Latinoamérica, o científico narra, con luxo de detalles, as súas expedicións a cada un dos lugares que visitou. Conta, por exemplo, como foi a súa chegada a Sudamérica, en xullo de 1799, cando desembarcaron en Cumaná, Venezuela. A súa primeira carta, escrita desde este país, abunda en detalles sobre o marabillado que o tiña a natureza. “Que numerosas son tamén as plantas máis pequenas aínda non examinadas! E que cores posúen os paxaros, os peixes, até os cangrexos. Até agora paseámonos como tolos, no tres primeiros días non puidemos decidir nada, porque se rexeita un tema para interesarse por outro. Bonpland asegura que se volverá tolo se non terminan de aparecer pronto as maravillas”.
Cartas americanas, Humboldt
Outra desas misivas dirixiuna ao astrónomo Baron von Zach para contarlle que xa colleitara máis de 1600 plantas e descrito preto de 600. “A maioría novas, descoñecidas (fanerógamas e criptógamas) e coleccionamos os máis belos carafio e insectos”, relata.
Conclusións
Gran parte dos seus achados fíxoos en terra firme, pero tamén estudou o mar. Durante as súas viaxes polos océanos fixo numerosas medicións. En todo momento, Humboldt aproveitou para estudar a composición química do aire, a temperatura da auga, a intensidade da forza magnética, entre outras observacións. Foi nestes percorridos mariños que logrou medir a temperatura desa corrente fría que percorre o mar peruano e chileno e que agora coñecemos como Corrente de Humboldt.
Corrente de Humboldt
O pingüín de Humboldt tamén ten un espazo privilexiado na lista de lugares, especies de animais e plantas e eventos naturais que levan o nome do investigador alemán. Esta especie (Spheniscus humboldti) chámase así non porque fose descuberta polo científico, senón porque ten un vínculo natural coa corrente mariña que ten o seu apelido.
Pingüín de Humboldt
Tamén figuran o Pico Humboldt, en Venezuela; o río Humboldt, en Estados Unidos; e a baía Humboldt, en Colombia, o Parque Nacional Alejandro de Humboldt, en Cuba, entre outros lugares que foron bautizadas co seu nome para renderlle homenaxe.
Humboldt tamén foi un duro crítico da escravitude e os malos tratos aos indíxenas que constatou durante a súa viaxe. Como xeólogo, profesión que exerceu antes de viaxar a Latinoamérica, tiña moito interese por visitar as minas no novo continente e foi xustamente nestes lugares onde a súa indignación crecía ao ver as condicións nas que traballaban os indíxenas dentro das fochas. As súas visitas ás minas de Hualgayoc en Perú e á Valenciana e Raias en Guanajuato, México, foron clave para converterse, para sempre, nun adversario da escravitude. “Os chanzos son tan empinados que parecía que estivesen gateando de maneira vertical”, escribe nunha dura descrición de como os indíxenas tiñan que desprazarse dentro das minas. E despois agrega: “eles soben e baixan de 8 a 10 veces ao día e despois fálase da debilidade dos indios e a forza da raza branca, pero nós, que ademais estamos ben alimentados, apenas logramos entrar e saír unha vez ao día á mina Valenciana. Eu mesmo sentinme miserable”.
A súa viaxe foi sorprendente e agora, 250 anos despois do seu nacemento, o seu legado permanece vixente. Para moitos, como dixo Simón Bolívar no seu tempo: Humboldt foi o verdadeiro descubridor do Novo Mundo.
Os historiadores contan que as investigacións de Charles Darwin estiveron inspiradas nestes escritos, e non é para menos, aínda hoxe, calquera que lea a súa obra e explore a vida do científico alemán sentirá fascinación polo seu traballo.
Todo un polifacético heroe da ciencia. E tamén un visionario cuxas ideas foron a semente de futuras teorías e disciplinas (como a evolución, a tectónica de placas ou a dinámica oceánica) e mesmo de novas sensibilidades (como o conservacionismo ou o ecoloxismo).
Se estades interesados en coñecer outras grandes expedicións que partiron da Coruña, recomendámosvos a lectura dos nosos post:
Expedición Balmis. Os nenos da expedición contras as vexigas
A conquista das Molucas. A expedición García Jofre
Lectura recomendada
Referencias
La aventura métrica de Alexander von Humboldt. De Ruiz Morales, M.
https://historia.nationalgeographic.com
https://mihistoriauniversal.com/biografia/alexander-von-humboldt.
