En tempos de pandemia, atopamos unha magnífica oportunidade para lembrar fazañas que a historia evitou que se perdesen e que nos contan o valor, a iniciativa e xenerosidade e solidariedade coas que, sempre, resulta máis fácil superar as situacións de crises de gravidade.
Nunha época na que o medicamento estaba nun estadio moito menos avanzado que na actualidade, o enxeño e o arroxo duns cuantos permitiu que o remedio para as temidas vexigas, chegase a terras americanas alá polos inicios do século XIX.
Corrían os últimos anos do século XVIII e a enfermidade da varicela era un auténtico inimigo a combater entre os habitantes das colonias españolas americanas. Como adoita ser habitual, os máis castigados foron os máis menesterosos, neste caso os indíxenas. E tamén como adoita ser habitual, eran necesarios para manter a actividade económica do Imperio español.
Doutra banda, a sensibilización da Casa Real, que dentro do Palacio sufriu perdas entre os seus membros por mor das vexigas aos longo do século XVIII, sentindo o medo cara á enfermidade coa mesma intensidade que o pobo. Finalmente, as noticias procedentes de Ultramar, que informaban dos dramáticos efectos que causaban as epidemias de vexigas que arrasaban desde 1802 os territorios do Virreinato de Santa Fe e do Perú. A poboación minguaba, do mesmo xeito que diminuía a forza de traballo e a recadación de impostos. A expedición ten como único obxectivo propagar e perpetuar a vacina contra as vexigas.
A expedición contou con fondos públicos, co apoio do rei Carlos IV, cuxa filla, a infanta Luisa, sufrira as vexigas. A actuación por parte da Corte Española consistiu en encargar ao médico militar alicantino, Francisco Javier Balmis e Berenguer, que por entón era un médico de recoñecido prestixio e atesouraba unha dilatada experiencia en misións exteriores, a dirección dunha misión filantrópica que tería como obxectivo levar o remedio preventivo á terrible enfermidade que azoutaba a millóns de persoas en todo o mundo. Polo seu liderado nesta misión dita fazaña pasou á historia co nome da “Expedición Balmis”, aínda que a súa denominación correcta sería: a Real Expedición Filantrópica da Vacina contra as vexigas.
O Estado sempre tenta gastar á baixa, tanto no frete do barco como na alimentación dos expedicionarios. Os criterios que prevaleceron foron o aforro fronte ao gasto e a velocidade de propagación fronte á comodidade dos expedicionarios. Todos os gastos corrían a cargo da Real Facenda. Deste xeito o poder público hispano controlaba a principal fazaña sanitaria do mundo ilustrado. Unha vez chegados aos territorios ultramarinos, os expedicionarios pasaban a depender das autoridades locais. Os poderes públicos coloniais podían financiar os gastos dos expedicionarios desde o Ramo de Tributos de Indios, os Censos de Indios, o Ramo de Propios ou os Diezmos eclesiásticos. Saíse de onde fose o diñeiro sempre baixo condicións equitativas e vantaxosas para a facenda.
Uns anos antes, no ano 1796, Edward Jenner decátase de que as campesiñas que traballan con gando non enferman. Descobre que o pus das vexigas das vacas é benigno para o humano e mestura os fluídos das dúas especies. Jenner descubriu a vacina (palabra que, en castelán, provén de vaca), pero o éxito da vacinación perténcelle a Francisco Javier Balmis, que capitaneou a primeira gran operación de saúde pública como ningún outro país fixérao até a época. Non só conseguiu transportar o soro, ademais ensinou a inocular e declarou a guerra á enfermidade. Logrou que en todas as igrexas do Novo Mundo e de Filipinas os sacerdotes vacinasen e levasen ese rexistro en paralelo ao do bautismo.
Esta operación tivo como punto de partida o porto da cidade da Coruña, de tal forma que o último día do mes de novembro do ano 1803, Balmis, acompañado do doutor José Salvany y LLeopart, Isabel Zendal y Gómez, coruñesa e directora da Casa de Expósitos da Coruña, médicos practicantes e enfermos axudantes, xunto cos 22 nenos, orfos procedentes da antes citada Casa de Expósitos, partiron a bordo da corveta María Pita, baixo a dirección naval do capitán Pedro do Barco e España, natural de Somorrostro, Biscaia.
Cabe destacar que Isabel Zendal (ou Cendala, ou Sendales, segundo as fontes) foi a primeira muller que participou de maneira oficial nunha expedición marítima española. Tratábase dunha muller, filla de campesiños pobres galegos, alcanzou certo nivel de alfabetización e como ademais era especialmente inquieta e lista, en tempos en que a muller tiña moi difícil saír dunha situación de orixe como a súa, logrou colocarse na casa do adiñeirado Joaquín Hijosa e anos máis tarde como directora do hospicio (Casa de Expósitos) da cidade coruñesa. A propia Organización Mundial da Saúde (OMS) recoñeceuna como a primeira enfermeira en misión internacional.
Para poder levar o remedio, o doutor Balmis inxectaba a vacina nos nenos que farían de portadores da mesma,e coa intención de que á súa chegada a destino, puidésese extraer deles a cepa. O método consistía en que cada semana se inoculaban dúas dos nenos co material obtido das pústulas dos vacinados a semana anterior, gardando unha mostra, a máis fresca, nun envase especial que quedaba protexido ao baleiro. Hai que lembrar que naqueles tempos non existían sistemas de refrixeración.
Esta idea de ir inoculando aos nenos sucesivamente, cada nove ou dez días, para que a vacina non chegase a perderse podería hoxe en día ser considerada de dubidosa ética, pero naquela época era urxente atopar un remedio para paliar os estragos que estaba a causar as vexigas.
Estes nenos procedían do orfanato, do que sería expulsados ao cumprir 15 anos de idade, e terían, sen dúbida, un futuro pouco halagüeño, sen acceso á educación ou a aprendizaxe dun oficio. Tratábase de 22 nenos “voluntarios”, non habendo ningunha nena. Ofrecéuselles alimentación, vestido e educación.
Aos orfos proporcionóuselles: un fardo con dous pares de zapatos, seis camisas, un chapeu, tres pantalóns e tres chaquetas de lenzo, un pantalón de pano para os días fríos. Para o aseo persoal entregóuselles: tres panos de pescozo, tres de nariz e un peite. Para comer: un vaso, un prato e un xogo completo de cubertos.
Resulta fácil imaxinar as dificultades da expedición, tanto pola distancia, como polo medio de transporte (un barco dun trinta metros de eslora) duración (varios meses), o medio (o turbulento Océano Atlántico) e o feito de que viaxasen durante tan longa travesía marítima tantos nenos (non había ningunha nena), debendo a tripulación estar vixiante para evitar que os nenos se rascasen o gran da vacina para que non se contaxiasen, así como procurar que non houbese disputas e pelexas entre eles. Aínda así, un dos nenos faleceu durante a travesía. Soportaron temporais e condicións de viaxe moi duras. Terminarían falecendo dous dos nenos, camiño de Porto Rico: Tomás Melitón e Juan Antonio, de 3 e 5 anos respectivamente. Parece ser que antes de chegar a Venezuela, falecería outro neno máis.
A expedición chego a Porto Rico en febreiro de 1804, seguindo logo até Venezuela, desde onde se produce unha división na ruta, así un grupo de nenos ao mando de Balmís seguiu a ruta cara ao norte, por Cuba e México, chegando até Filipinas. O outro grupo, dirixido polo doutor Salvany percorreu Sudamérica.
O resultado desta intrépida e nova iniciativa foi que centos de miles de persoas quedaron protexidas ante as vexigas.
Tres anos despois de partir da Coruña e despois de circunnavegar o globo, o doutor Balmis atracaba en Lisboa. Vacinara a 250.000 persoas, na súa maioría nenos. Outras tantas sería vacinadas nos anos posteriores á súa chegada grazas aos coñecementos que el deixou.
Balmis regresaría a España no ano 1806. Non tivo a mesma sorte José Salvany xa que faleceu durante a expedición, no ano 1810, aínda que parece ser que xa iniciara a expedición enfermo de tifus.
A coroa española comprometeuse a facerse cargo dos nenos que partiron da Coruña ata que fosen maiores de idade ou puidesen valerse por si mesmos. Os 21 que chegaron a México, explicou Ramírez, ingresaron no hospicio e logo algúns foron adoptados, do resto descoñécese o seu destino.
Esta Expedición enmárcase dentro do conxunto das expedicións ilustradas realizadas pola Coroa hispana nos territorios americanos. A expedición resultou un éxito médico, e non só logrou levar a vacina a amplos territorios, senón que desenvolveu as estruturas organizativas necesarias para conservala e administrala, o que constituíu un fito do medicamento.
A súa expedición debe ser lembrada non só pola aventura, senón porque conseguiu levar o tratamento da vacina de brazo a brazo, é dicir, a vacinación. Grazas a esta proeza, as vexigas é a primeira e única enfermidade humana erradicada. O último caso deuse en 1978.
Da dimensión desta fazaña, cabe resaltar as palabras de Edward Jenner , o descubridor de la vacina, quen dixo acerca da expedición de Balmis: “Non me imaxino que nos anais da historia haxa un exemplo de filantropía tan nobre e extenso como este”.
Sobre o mesmo feito, Alexander von Humboldt escribía en 1825: “Esta viaxe permanecerá como o máis memorable nos anais da historia”.
E nestes momentos tan difíciles que estamos a pasar, non é casualidade que o Ministerio de Defensa denomine á súa operación contra o coronavirus co apelido do médico alacantino Francisco Javier Balmis (1753-1819). Recoñecemento patente na denominación de varias entidades dedicadas ao mundo da saúde, como é o caso do Grupo farmacéutico galego Zendal, dedicado á investigación, desenvolvemento e fabricación de medicamentos, ou o Hospital Isabel Zendal, inaugurado durante o ano 2020 en Madrid.
O definitiva unha fazaña que de non ser certa, soamente cabería imaxinala como un guión dunha novela ou dunha película. Se dita iniciativa fose levada a cabo por un cidadán dunha gran potencia seguramente hoxe en día, Balmis sería mundialmente coñecido.
