Calquera interesado pode observar as numerosas representacións da Adoración dos Reis Magos que, especialmente en templos pertencentes ao románico, atopamos de maneira habitual. Un feito que, como é lóxico, ten a súa explicación.
A Epifanía, ou Adoración dos Reis Magos, aparece descrita nunha pasaxe do Evanxeo de San Mateo (2, 1-12), con todo, non aparecen no relato da infancia de Xesucristo que está no Evanxeo de Lucas.
Desde a época dos primeiros cristiáns, sempre se considerou de suma importancia o culto aos Reis Magos. A inclusión do ciclo dos Reis Magos nas representacións artísticas converteuse en habitual pola mensaxe que transmitía, tanto na súa lectura iconográfica, como, conforme pasaba o tempo, en maior medida na súa lectura simbólica.
Epifanía Iglesia de Santo Domingo, Soria
A Epifanía narra como uns Magos de Oriente ponse en camiño desde terras afastadas para atopar ao Rei dos xudeus, cuxo nacemento lles foi revelado por unha estrela.
Para a Igrexa católica, a festa da Epifanía do Señor, que se celebra o 6 de xaneiro, relaciónase co momento en que Xesús foi dado a coñecer aos Reis Magos.
Un dos episodios que maior fortuna tivo na historia da arte foi o da Adoración dos Magos, circunstancia a priori paradoxal se consideramos os escasos datos que proporciona o relato de San Mateo, único do catro evanxelistas que recolle o extraordinario suceso.
Epifanía é unha palabra grega (epiphaneia) que significa mostrarse ou aparecer. Ou sexa, “facer luz sobre algo”. Pero a epifanía é tamén un acontecemento relixioso.
A Adoración dos Magos é un episodio máis, e moi secundario, dentro do que podería ser unha serie narrativa ao redor do tema do nacemento e infancia de Xesús. Con todo é unha das primeiras imaxes que a cristiandade primitiva puxo en circulación, converténdose en vehículo dunha conceptualización teolóxica fundamental.
O esquema formal da Adoración dos Magos foi relacionada por diversos autores con diversos relevos da Roma Imperial, sirva de exemplo a escena da escena do “Legado dos sármatas ante Marco Aurelio, presentando ofrendas con mans veladas”, da Columna de Marco Aurelio.
Detalle columna Marco Aurelio
Doutra banda, a civilización medieval foi definida en varias ocasións como a civilización dos xestos. É necesario ter en conta que na sociedade medieval a comunicación producíase principalmente de maneira oral, especialmente até o século XIII. A comunicación escrita fora reducida a un tanto por cento moi pequeno da poboación, eminentemente a personaxes procedentes do mundo eclesiástico e en menor medida das clases altas. Por tanto, a linguaxe oral e, xunto con el, os xestos, tiveron unha gran importancia como medios de transmisión e comunicación. Contratos, rituais de vasalaxe, sermóns e practicamente todos aqueles actos importantes da civilización medieval eran acompañados de xestos.
A escultura románica, do mesmo xeito que sucede á pintura, estaba ligada intimamente á Igrexa. A súa función non era decorativa, senón que debía instruír e excitar a piedade dos fieis recorrendo aos seus sentimentos e temores, impresionándolles fortemente.
Desde o punto de vista político, a adoración e presentación de dons, é unha continuidade da refrendación da conduta que os romanos impuñan aos pobos vencidos baixo a forma de “procesión tributaria”. Así que a Adoración dos Magos, vai deixar de ser un aspecto secundario, infantil e case anecdótico dentro da serie narrativa do nacemento de Xesús, para converterse nunha das primeiras imaxes que a cristiandade primitiva pon en circulación e que, a través da arte románico. Esta representación acabará convertida en vehículo dunha conceptualización teolóxica fundamental pois a inclusión da súa iconografía acabaría por significar, non só a evocación dun suceso na vida de Xesús e a transcendencia do recoñecemento da súa divindade por parte do resto dos pobos estraños ao xudeu, senón que resultaría particularmente apta para ser usufructuada como espazo para a exaltación do poder temporal, xenerosidade dos doantes e reafirmacións dogmáticas.
O Neoplatonismo defendido por San Agustín xerou durante gran parte da Idade Media a certeza de que o mundo natural é só unha aparencia intermedia tras a que se oculta a verdadeira realidade transcendente de Deus. Neste contexto, a arte debe rexeitar a representación da Natureza tal como percíbese polos sentidos e esíxese extraer as verdades ocultas e a orde lóxica que se esconden tras as formas físicas.
Desta maneira, as formas que adopta o románico baséanse nunha idea da arte desenvolvido por e para a intelixencia humana, non para os seus sentidos. Non pretende, como outros estilos anteriores e posteriores, copiar fielmente a natureza circundante, senón conceptuar a beleza dunha maneira abstracta e racional.
O culto aos Reis Magos, aínda que nunca foron incluídos no santoral, foi moi importante desde os primeiros cristiáns, similar ao dos santos, cos seus nomes admitidos pola Igrexa como nomes de pila, convertidos en patróns de varias cidades, invocados polos peregrinos, coas súas iniciais inscritas nas casas e nas campás das igrexas para manter afastadas as tormentas, conxurados para protexer a animais e persoas de demos e pantasmas e para evitar maleficios, incendios e inundacións.
Na Idade Media a Epifanía non só se representou como tema illado, senón tamén como ciclo. De feito, a partir dos apócrifos creouse unha lenda ao redor dos Reis Magos configurando unha serie de escenas que xunto á adoración formaban a súa historia: a aparición da estrela aos reis, a cabalgata e o seu encontro, a visita a Herodes, a advertencia en soños polo anxo e o regreso dos reis ás súas terras.
O ciclo completo dos Reis Magos está formado por:
- “O anuncio aos Magos”. Momento no que os Magos ven a estrela e interpretan que pasou algo importante. Habitualmente represéntanse subidos nunha montaña. A estrela pode ter unha cabeciña de anxo ou este pode estar á beira, guiándolles. Tamén pode aparecer o Neno Xesús anunciándolles o seu propio nacemento. Nas representacións máis antigas é máis habitual que os Magos vaian dacabalo porque en Europa non se coñecían os camelos. Os cabalos aluden á súa condición de peregrinos.
- A escena do “Encontro dos Magos con Herodes”. No Evanxeo de San Mateo tamén se di que mentres os Magos estaban de viaxe, Herodes o Grande foi informado polos seus astrólogos, que interpretaran os sinais do ceo, do nacemento do Rei de Reis, e que como o monarca creu que ía destronarlle decidiu matar o neno. Así, cando se decatou de que os Magos ían visitarlle convocoulles no seu palacio e pediulles que cando soubesen onde tivera lugar o nacemento informásenlle diso para que tamén el puidese ir adorarlle.
- “A Adoración dos Magos a Xesús, ou Epifanía”. É a máis importante do ciclo por ser unha do catro Teofanías ou manifestacións de Cristo como fillo de Deus elixindo a uns xentileshomes para indicar a universalidade da súa mensaxe.
A actitude normal do Neno é a de bendicir sentado no colo da Virxe, a miúdo entronizada, aínda que en obras a partir do século XIV pode mostrar unha actitude máis infantil con sentido narrativo. Os Reis adoran ao Neno. No ámbito bizantino o primeiro Rei adoita facer unha prosquinesis póndose de xeonllos ou tombándose no chan, reverencia oriental que aínda se conserva na oración musulmá. En occidente esta postura non tivo éxito e faise unha xenuflexión, cun xeonllo en terra, postura tomada da posición de respecto dos vasalos aos seus señores. Pero a representación vai evolucionando e a visita termina coincidindo co propio nacemento, aínda que ao Neno ségueselle representando máis crecido. San Xosé aparece nun papel secundario, pode estar de pé ou sentado apoiándose no seu bastón. O seu afastamento da Virxe e o Neno, incluso dándolles as costas, simboliza que el non é o verdadeiro pai.
- Na cuarta escena, se “aparécelles unha advertencia do anxo aos Reis, anunciándolles as intencións de Herodes”. Unha vez que adoraron ao neno emprenden o camiño de volta e cando están a durmir aparéceselles un anxo que lles anuncia as intencións de Herodes. No Soño dos Reis estes sempre aparecen deitados na mesma cama e coa coroa posta.
- ciclo, ás veces, pode completarse con “A Furia de Herodes” e con “Os Magos volvendo a Oriente en barco”.
O sono dos Reis
Superados os receos que, contra as imaxes, e especialmente contra o seu culto, mantívose con anterioridade, no século XI foise buscando e finalmente logrouse unha síntese na que a icona, en todas as súas dimensións de materia e forma, de contido e de marco espacial, quedou perfectamente integrado. Foi unha síntese entre o seu carácter esencial de imaxe sacra e a súa función de decoración arquitectónica. Os creadores da imaxinaría románica inspiráronse en fontes diversas. Desde logo, na Biblia, Antigo e Novo Testamento; nos relatos evanxélicos, tanto canónicos como apócrifos.
Non se pode falar da iconografía *románica sen referirse á mentalidade simbolizadora que penetraba o pensamento e o quefacer dos líderes daquela época e do pobo cristián en xeral. Para ser exactos deberiamos distinguir entre o que é un código de signos propios do home románico e un universo de símbolos no que vivía inmerso. Todo un mundo moral e espiritual expresábase mediante un código convencional de posicións e xestos do corpo humano e de cada un dos seus membros.
Pero, ademais desa semiótica específica, existía un universo de símbolos cos que construía a súa linguaxe a sociedade cristiá daquel tempo. Comezando polos simples signos e esquemas xeométricos -o círculo, o triángulo, a cruz, etc.- e seguindo polos seres da natureza ou da historia, todo para o home románico irradiaba significacións que hoxe escapan á nosa experiencia perceptiva.
Desde a época dos primeiros cristiáns, sempre se considerou de suma importancia o culto aos Reis Magos. De aí, a inclusión do ciclo dos Reis Magos nas representacións artísticas converteuse en habitual. Nun primeiro momento, a representación iconográfica da Adoración dos Reis Magos presenta como único motivo de preocupación compositiva a solución desequilibrada do número de personaxes, unha vez resolto este tema, mediante a localización da Virxe e o Neno con San Xosé nun dos extremos, a mensaxe recupera o equilibrio estético sen afectar á disposición procesional continua dos Reis que se achegan para o ofrecemento de dons.
A forma máis habitual de representar a Epifanía na arte medieval é: a Virxe sedente mostra ao Neno no seu colo aos Reis Magos. A miúdo un deles xa se prostra ante o Neno mentres os outros esperan cos seus presentes. Ademais das figuras, tamén forma parte da escena a estrela que os serviu de guía, a cal pode disporse sobre o Neno e en ocasións é sinalada por un dos Magos, mostrándolla a outro co que establece deste xeito comunicación. O Neno xeralmente bendí aos rexios visitantes, aínda que en obras tardías, a partir do século XIV, pode adoptar unha actitude máis infantil que achega un sentido máis narrativo.
A escena transcorre na gruta de Belén, aínda que as fontes evanxélicas non precisan claramente o lugar nin o tempo en que sucedeu. Nas obras máis antigas os Magos visten á moda oriental con túnica curta, pantalóns denominados shawar axustados ás pernas e tocados co gorro frigio ou pileus por considerarse que eran magos oriúndos de Persia. Ao adquirir a súa consideración de Magos un matiz peyorativo, transformoullos en Reis, vestíndose como tales, segundo a moda da época, e tocándose con coroa que pode cambiarse por un luxoso tocado nas obras clasificadas en datas máis tardías. A este respecto hai que facer notar que nos últimos séculos da Idade Media a escena adquire un carácter cortesán e a súa indumentaria faise máis extravagante e sofisticada. Como representantes das distintas razas e do tributo que lle rende ao Neno toda a humanidade, vinculoullos cos descendentes dos fillos de Noé: Sem partiría a Asia, Cam a África e Jafet a Europa. O Rei que viña de Asia era a de máis idade, o maduro era o procedente de Europa e o máis novo o orixinario de África. Os presentes que ofrecen os Reis ao Neno son, como se narra no Evanxeo Armenio da Infancia, ouro, pola súa condición de Rei; incenso, pola súa condición divina, e mirra, pola súa condición humana. Estes presentes sonlle ofrecidos ao Neno coas mans veladas en sinal de respecto nas obras máis temperás, e posteriormente en cofres e recipientes de gran luxo adaptados á moda do momento.
No século XIV fai a súa aparición a figura do Rei negro, o vindo de África, Baltasar, reforzando a mensaxe da universalidade da salvación. A xustificación desta nova manifestación, na iconografía cristiá, e do porqué non se representou anteriormente, remontouse ao Antigo Testamento cando un dos fillos de Noé, Cam, burlouse do seu pai que estaba bébedo e espido. Noé maldixo ao seu vástago e a toda a súa descendencia. Este foi enviado a África -como o resto dos seus irmáns foron mandados aos diferentes continentes coñecidos co obxectivo de repoboar o mundo despois do diluvio-. Cam foi maldicido non só polo seu pai desa burla cruel, senón tamén por Deus, Yahvé, que fixo que no continente que el habitase non crecese semente de cereal en abundancia, e así foi. É por isto que durante a Idade Media a raza africana fose maldita, e esta non fose representada.
Algúns autores consideran que a primeira representación coa cara morena do Rei Baltasar foi a realizada por Benozzo Gozzoli para a Cappela dei Magi, a mediados do século XV. Aínda que, probablemente a primeira representación do rei negro sería a realizada por Hans Memling, na Adoración dos Reis Magos, táboa central do Tríptico da Epifanía (c.1470) Museo do Prado. Madrid.
En canto os reinos hispanos, o Rei Baltasar empeza a aparecer coa pel negra a finais do século XV, como se pode observar en pinturas de frescos como as da Igrexa de San Salvador de Gallipienzo en Navarra (actualmente no Museo de Navarra), ou no caso do Tríptico do Nacemento de Xesús do Mestre do Tríptico do Zarzoso, en amorne sobre táboa, no que a escena da Epifanía aparece na parte superior dereita. Esta obra atópase actualmente no Museo do Prado, e respecto ao seu autor supúxose que puido ser de orixe francesa ou flamenco.
Tríptico do Nacemento de Xesús, do Maestro do Tríptico do Zarzoso. Museo do Prado
Por otro lado, la Virgen María está convertida en trono vivo del Niño Jesús, de superior tamaño al resto de personajes, hierática, representada casi como una emperatriz.
San Xosé
Doutra banda, a Virxe María está convertida en trono vivo do Neno Xesús, de superior tamaño ao resto de personaxes, hierática, representada case como unha emperatriz.
No caso de San Xosé sucede algo peculiar, pois durante os primeiros séculos cristiáns apenas se lle ten presente na iconografía católica. Hai que ter presente que os evanxeos canónicos non o incorporan nesta escena, mentres que os apócrifos se o farán. San Xosé, adoita aparecer en segundo plano. Adoita mostrarse de pé ou sedente, e case sempre representado como un ancián para resaltar a paternidade putativa de Cristo, e con barba, símbolo da madurez e sabedoría, apoiado na súa vara que representaría o pasado. Os seus ollos adoitan aparecer pechados, en sinal de soño ou aceptación da fe, ou abertos simbolizando a aceptación do misterio que acaba de contemplar.
Para algúns autores, o feito de que San Xosé nalgunhas ocasións apareza afastado da Virxe e o Neno, simboliza que el non é o verdadeiro pai, ou dándolles as costas mentres garda os agasallos dos magos, e en moitas representacións apoia unha man no seu rostro, xesto que simbolizaría a dúbida acerca da súa paternidade.
A estrela tamén adquire tamén un significado central. É o símbolo do mesmo Cristo, e resume por si soa todo o ciclo da Natividade-Epifanía. Iso queda tamén demostrado polo simple feito de que ás veces a estrela é representada mediante o anagrama de Cristo, ou Crismón, é dicir, a combinación das dúas letras gregas X e P.
A estrela, mencionada xa no Evanxeo de Mateo –“a estrela que viran no Oriente ía diante deles, ata que chegando, detívose sobre onde estaba o neno”-, pode aparecer representada fisicamente ou suxerida pola sinalización cara ao ceo dun dos magos, xesto que Emile Mâle considera influencia do drama litúrxico.
Para finalizar, cabería facer mención a elementos que en ocasións complementan a escena da Adoración dos Magos. Así, poden aparecer anxos, salientando a divindade do Neno; os cabalos dos magos, aludindo á súa condición de peregrinos; o doante ou doantes que encargaron a obra; santos, normalmente vinculados ao lugar onde se dispón a representación; os camelos dos magos, o boi e o asno, o cortexo dos magos como reis, que pode ser desde un só paxe até enormes comitivas; ou outras escenas bíblicas que enlazan narrativa ou simbólicamente coa Epifanía, como a Anunciación ou o Pecado orixinal de Adán e Eva.
Doutra banda, é na plena Idade Media cando a representación dos Reis adorando ao neno xeneralízase. Non se pode esquecer que estamos en plena época feudal, e por tanto as relacións sociais baséanse na homenaxe de signo vasalático. O superior na escala social é o señor; e o vasalo ten que mostrarlle os seus respectos e fidelidade. Non podemos esquecer tampouco a dialéctica Teocracia-Cesaropapismo, xa que o Papa e o Emperador do Sacro Imperio loitaron desde o século IX por situarse na cabeza do Imperio. Ao mesmo tempo, o Emperador tiña pretensións de dominio sobre os diferentes reinos como herdeiro do imperio romano de occidente. Ambos os feitos, levaron o achegamento do papado e dos distintos reinos, que necesitados á súa vez de lexitimización na súa loita contra a nobreza, aceptaron ser vasalos do Papa.
É entón, cando na Europa occidental xeneralízase a representación dos Reis adorando a Xesús e María, metáfora das monarquías adorando á igrexa: vasalos do Papa como posuidor do poder espiritual; fronte aos Reis que posúen o temporal. Até agora falamos do significado dos Reis Magos e dunha mensaxe iconográfico valido para todo o mundo medieval en xeral. Peregrinación, ofrenda ou vasalaxe, son ideas que se repiten ao longo e ancho de Europa. Pero no caso do Camiño de Santiago a metáfora dos Reis Magos e os peregrinos a Compostela é perfecta.
Con aquelas realezas medievais, que pronto se foron facendo autoritarias e logo absolutistas, facilmente compréndese que tivese un perfecto ambiente histórico a frase apocalíptica de que Cristo é o Rei de Reis… Para expresar esta nova mensaxe nada mellor que a da Adoración dos Magos, pero estes xa convertidos en Reis. Con eles plásmase o como os Reis da terra, agora representados por estes Reis Magos, adoran ao Neno Deus e a El préstanlle homenaxe. Este é o profundo sentido iconológico de tales representacións. Estas escenas da Adoración dos Reis Magos manifestan que Cristo é o Rei Supremo a quen adoran e a quen se someten os Reis da terra e, con eles, os seus súbditos. Ou, o que é o mesmo, adóralle e réndelle homenaxe toda a humanidade. Trono, manto real, coroa e centro son o catro grandes símbolos daquelas realezas, que os artistas ao presentar ao Pantocrátor só prescindirán do cetro, e no caso dos Reis Magos ao trono, un atributo improcedente na escena. Se haberá un interese en coronar igualmente á Virxe e aos magos, agora estes transformados en reis.
Buscarase máis incidir no acto da adoración da postración, que no da entrega de presentes. Pásase da xenuflexión á prosquinesis, que remite á pervivencia de rituais de coroación, retomando unha tradición persa, que introducida por Afastando Magno, acabaría instalándose na cultura helénica da que pasaría a Bizancio.
Importa máis lexitimar o papel vasalático que o de intercambiador de dons. Para iso, se desprovee aos Magos dos seus gorros frigios e pantalóns anaxyrides para reconvertelos de sacerdotes de Mitra e magos en sentido orixinal, en Reis, e pásallos a representar con vestidos rexios tocados de coroa e con diferente procedencia e idade, co que o impacto visual da composición transmite de modo diáfano a idea de universalidade do home e a cesión de todo poder terreal, de todos os Reis mundanos, ante o de Xesucristo.
Nunha próxima entrada tentaremos facer un achegamento máis ilustrativo e didáctico ao exposto neste post, mediante a exposición e explicación de varias obras da arte románico presentes nas diferentes rutas do Camiño de Santiago.
A Nosa Recomendación:
Fontes e bibliografía:
ARRIBA CANTERO, Sandra de. Revista Digital de Iconografía Medieval, vol. V, nº 10.
AZCÁRATE RISTORI; José María: Archivo español de Arte. Tomo 36, nº 141.
BANGO TORVISO, Isidoro G.: “Sobre el origen de las prosquinesis en la Epifanía de los Magos”. Revista Traza y Baza, Cuadernos hispanos de simbología, nº 7.
BOZAL FERNÁNDEZ, Valeriano: Historia del Arte en España I. Desde los orígenes hasta la Ilustración. Editoral Istmo.
CAAMAÑO MARTINEZ, Jesús M. Seis Tímpanos Compostelanos De La Adoración De Los Reyes. Archivo Español De Arte.
DELGADO GOMEZ, Jaime. Porta da aira: revista de historia del arte orensano, 2008, Nº 12.
GARCÍA MAHÍQUES, Rafael: La Adoración de los Magos. Imagen de la Epifanía en el Arte de la Antigüedad. Instituto Municipal de Estudios iconográficos. Ephialte. Vitoria-Gasteiz.
GRAU-DIECKMANN. “Una iconografía polémica: los Magos de Oriente”. Mirabilia: Revista electrónica de Historia Antiga e Medieval.
GRAU LOBO, Luis A. La portada meridional de San Juan del Mercado en Benavente.”Brigecio: revista de estudios de Benavente y sus tierras 3.
MANSO PORTO, Carmen. Escultura gótica de filiación burgalesa y orensana en Santo Domingo de A Coruña.” Anuario brigantino 30.
MARTIN ANSON, María Luisa. “Vasos litúrgicos para el Bautismo y la Santa Unción, dos sacramentos de vida”. Anales de Historia del Arte. Vol. 24. Universidad Complutense de Madrid.
MIGUELEZ CAVERO, Alicia. Actitudes gestuales en la iconografía del románico peninsular hispano. El sueño, el dolor espiritual y otras expresiones similares. Universidad de León.
OLAGUER-FELIÚ Y ALONSO, Fernando: El arte románico español. Encuentro Ediciones.
PENA LOPEZ, Carmen. A Arte. Cultura histórica. Editorial Galaxia, S.A.
PLAZAOLA ARTOLA, Juan: Historia del Arte Cristiano. Serie Manuales de Teología. Biblioteca de autores cristianos.
RODRIGUEZ MONTAÑES, José Manuel y otros. Poder y seducción de la imagen románica.
RODRIGUEZ PENADO, Laura. La Epifanía. Revista Digital de Iconografía Medieval, vol. IV, nº 8.
RUIZ CUEVAS, Karina. La Adoración de los Reyes Magos como prefiguración del peregrino en el Camino Jacobeo: Influencia del antiguo coro pétreo del Maestro Mateo en la difusión de este tema en la Galicia medieval en CAMPOS Y FERNANDEZ DE SEVILLA, Francisco J. La Natividad, arte, religiosidad y tradiciones populares. Real Centro Universitario Escorial-María Cristina.
SAENZ RODRIGUEZ, Minerva. Las pilas bautismales del arte románico en La Rioja. Arte medieval en La Rioja: prerrománico y románico: VIII Jornadas de Arte y Patrimonio Regional. Instituto de Estudios Riojanos.
SORALUCE BLOND, Xosé R, FERNANDEZ FERNANDEZ, Xosé (dir.). Arquitecturas da provincia da Coruña, Vol. XI. Santiago de Compostela. Editorial Diputación Provincial de A Coruña.
VALLE BARREDA, César del. Burgos todo el románico, Revista románico guías. Fundación Santa María la Real Centro de estudios del románico, Aguilar de Campoo.
YZQUIERDO PERRIN, Ramón. Maestro Mateo y el arte de Galicia. Deputación Provincial da Coruña.
E páginas web:
https://www.cartv.es/aragoncultura
https://www.elviajedelalibelula.com/
