A orixe do Belén do Nadal

No marco das entradas que estamos a dedicar periodicamente á orixe de certos costumes, tradicións, ou ben da xeneralización do uso de certos bens ou servizos, hoxe, dada a proximidade das festas, imos centrarnos en buscar a orixe da representación do Belén de Nadal, tamén coñecido como pesebre, en moitos dos fogares.

Antes de nada, e por se resulta do voso interese, dicirvos que en leste mesmo *Blog podedes atopar unha entrada sobre “A orixe medieval das panxoliñas”, publicada o día 5 de decembro de 2019.

 

Cabe dicir en primeiro lugar que a palabra “tradición” vén do latín “traditio” que se refire ao verbo “tradere”, que significa entregar. En consecuencia, poderiamos afirmar que tradición é o que os nosos antepasados nos entregaron.

É comunmente sabido que o 25 de decembro conmemórase o nacemento de Xesús de Nazaret, pero a verdade é que se descoñece a data exacta deste feito histórico. A análise de certos fragmentos dos evanxeos, así como doutros documentos daquela época, permitiron aos historiadores realizar diferentes hipóteses sobre o nacemento de Xesucristo. Algúns falan de abril ou maio, mentres que outros conclúen que foi en setembro ou Outubro.

Cando nos referimos ao Belén de Nadal, tamén coñecido como Pesebre, falamos dunha das tradicións do Nadal con máis arraigamento, polo menos, en España. A representación do nacemento de Cristo forma parte dunha tradición cristiá que se remonta a máis de oito séculos. O que moita xente descoñece é o motivo que impulsa á poboación a decorar a casa en Nadal co Belén.

O termo pesebre provén do latín “praesēpe” e o seu significado orixinal (e que tamén se utiliza hoxe en día no mundo da gandaría) é o de “recipiente ou caixón destinado á comida dos animais” (gañado).

A escena que mostra o Belén, presenta a Xesús, María e José nun pesebre, ou segundo outras tradicións, nun cortello, celeiro ou cova, onde, segundo o evanxeo de Lucas 2,7, naceu o neno. A tradición acompaña o pesebre dunha mula e un boi, segundo o relato dos Evanxeos apócrifos e do texto do libro do profeta Isaías e do Habacuc.

O que se coñece como o Misterio: o Neno Jesús, María e José que son o motivo central e motivo central do Belén, cuxa representación nos move á contemplación do gran misterio da Encarnación do Fillo de Deus.

Ademais destas representacións, moitos beléns actuais inclúen tamén representacións dos pastores reunidos para adorar ao recentemente nado, do tres Reyes Meigos coas súas ofrendas, de anxos, da estrela de Belén, o castelo de Herodes, a pousada na que San José e María buscaron refuxio para aloxarse, ou os romanos. Incluso outras escenas como A Anunciación do anxo Gabriel á Virxe.

Fagamos un repaso da evolución dos beléns ao longo da historia:

Escavacións arqueolóxicas descubriron representacións de belens en catacumbas de época romana así como en igrexas anteriores ao século XIII. Así, atopáronse pinturas, como un fresco das catacumbas de Priscila, en Roma (cara ao século III). Foi entón cando comezou a xeneralizarse a instalación do pesebre.

O Papa San Sixto III, no século V d.C. xa celebraba o Nadal con algunhas representacións do Nacemento de Cristo realizados nunha gruta semellante á de Belén que el mesmo mandara construír nunha Igrexa.

Habitualmente adóitase afirmar que o Pesebre ten a súa orixe na Idade Media. A primeira celebración do Nadal na que se montaría un Belén para a conmemoración do nacemento de Xesucristo tería lugar na Noiteboa de 1223, cando San Francisco de Agarrades decidiu reproducir a tradición cristiá nunha cova próxima á ermida de Greccio (Italia). Este en colaboración de Juan de Grecio, comezou os preparativos e nove días antes do 25 de decembro convocou a todo o pobo para celebrar unha misa en presenza da representación do nacemento.

San Francisco de Agarrades utilizou persoas e animais vivo, pero non había figuriñas, é dicir, non estaba o neno Jesús, pero si o boi e a mula. Debido ao frío reinante, para substituír ao neno púxose un boneco e unha fermosa lenda conta que, na hora do nacemento, a figura comezou a chorar. Este primeiro pesebre ou belén baseouse no que ditaban os Evanxeos apócrifos, no que o boi e a mula xa aparecen no século IV.

Esta actividade gustou moito ás persoas que asistiron e empezouse a popularizar. Co paso do tempo, a falta de espazo obrigou a substituír ás persoas e animais con figuras de pedra, terracota, madeira ou de barro.

A seguinte referencia que atopamos acerca dos beléns data de 1289, cando se nos di que o entallador Arnolfo dei Cambio esculpiu un nacemento de mármore branco para a catedral de Florencia. Algunhas destas figuras aínda se atopan na basílica romana de Santa María a Maior.

En pouco tempo, esta tradición comezouse a popularizar. En Italia, durante os séculos XIV e XV, vai asentándose o costume de decorar as igrexas con beléns nas datas do Nadal. Cabe citar nestes anos o de Andrea della Robbia para o Duomo de Valterra. E, co Barroco, comezan a introducirse tamén nas casas señoriais, pronto imitadas polo pobo. Así, no século XVII, a tradición belenística áchase plenamente asentada no país transalpino.

Segundo a tradición, a primeira forma moderna de Belén débese a San Cayetano de Thiene, que en 1534 ideou un pesebre con figuras de madeira cubertas con vestidos típicos da época. Máis tarde iríanse incorporando figuras articuladas e reducindo gradualmente o seu tamaño, chegando en torno ao ano 1700 a un tamaño duns 33 cms de altura, que se converteu nun estándar. As figuras do Belén tiñan a cabeza feita de terracota, cartón pedra ou madeira, do mesmo xeito que os seus brazos e pernas, estaban coloreadas. Os ollos facíanse con vidro. Habitualmente incorporaban no seu interior arames que permitían, dalgunha maneira, que fosen figuras articuladas. Con todo, a principal novidade dos beléns napolitans consistiu en incorporar a ambientación do conxunto, chegando mesmo a reflectir a contorna do Nápoles da época, mesturando o sacro e o profano. Habitualmente incluíanse tamén personaxes populares da cidade.

Desde alí, irradiaríase a toda Europa e, a partir dela, ao resto do mundo. En España, por exemplo, esta tradición foi introducida polo Rei Carlos III -que o foi primeiro de Nápoles-, gran entusiasta dos beléns. El e a súa esposa, María Amalia, trouxeron a España esta tradición de Italia, promovendo fortemente a difusión dos nacementos entre a aristocracia e nobreza nun primeiro momento, e entre o pobo máis tarde. Aínda que xa se coñecían anteriormente (aínda se conserva un belén de coral no mosteiro das Descalzas Reais que data do século XVI), pero foi este monarca quen deu o impulso ao desenvolvemento da tradición belenística. Estes pesebres logo pasarían tamén a América, na súa difusión de evanxelización (América, Filipinas, Illas no Pacífico,…)

 

En 1465, fundouse en París a primeira empresa fabricante de figuras do belén, e en 1471 creouse o primeiro taller belenista en Alcorcón.

Nos séculos XVI e XVII, o modelo de pesebre monumental sufriu novos cambios que darían lugar ao pesebre tal e como se coñece hoxe en día.

Afirman algúns autores, que foi en San Cristóbal de la Laguna, Tenerife, no século XVII,  onde se expuxo o primeiro Belén no noso país. Era un nacemento de forma pública nunha casa particular, concretamente en casa da familia Lercaro. Hoxe este lugar é o Museo de Historia tinerfeño e no que se conserva un belén procedente de Xénova.

Até o século XVIII os beléns adoitaban mostrarse exclusivamente nas Igrexas, pasando entón a instalarse nas vivendas particulares.

 

 

O belén conta cunha figura que ten moita tradición nalgunhas zonas de España. O caganer é típico de Cataluña e a Comunidade Valenciana e representa a un home agachado que se esconde para satisfacer as súas necesidades fisiolóxicas. A tradición indica que non polo trae mala sorte.

 

Por que se adoita pór nos nacementos a estrela de Belén?. A orixe da estrela de Belén atopámolo na Biblia, tal como di o Evanxeo, unha estrela guiou aos magos de Oriente até Belén. Na Antigüedad, asociábanse os fenómenos estraños da natureza con grandes acontecementos da historia como o final dunha era ou o nacemento dun rei. Estes Magos de Oriente, sabios que adiviñaban o futuro naquela época, crían que esa estrela anunciaba o nacemento do rei dos xudeus.

 

En canto á data “oficial” para a montaxe do Belén de Nadal, hai que dicir que o 8 de decembro de 1854 Pío IX estableceu que María “por privilexio único, foi preservada da mancha orixinal desde o primeiro instante da súa concepción”. Por ese motivo, a data foi declarada como o Día da Virxe Inmaculada Concepción, pero é común ver ás familias organizando nadal desde as últimas semanas de novembro.

Retiraríase, teoricamente, o 2 de febreiro, con motivo da Candelaria, pois constitúe, din, unha data idónea, porque se pecha o ciclo do Nadal. Tras o nacemento de Jesús o 25 de decembro, o seu bautismo o 8 xaneiro, tras a epifanía e, finalmente, a súa presentación no templo.

 

Entre os beléns máis coñecidos de España atopamos o Belén Bíblico de Jerez de los Caballeros, en Badaxoz (o belén monumental máis grande de Europa); o Belén vivente de Buitrago del Lozoya (Madrid); o Belén da época mudéxar de Sevilla que conta con edificios emblemáticos da cidade; o Belén de Salzillo instalado no Palacio de Cibeles de Madrid, declarado como Patrimonio Cultural Nacional; o Belén de Ocaña, en Toledo, que relata a Historia da Salvación desde a creación do home até a resurrección de Jesús; o Belén con luz e son da Concatedral de Guadalaja e o Belén da Catedral da Almudena, por citar algúns do miles que se instalan en terras españolas. Ademais, por curioso e orixinal o Belén de Rute (Córdoba) ao estar feito con chocolate.

 

 

 

 

En Galicia hai moitos e fermosos beléns, entre os que poderiamos destacar: o Belén da Catedral de Santiago de Compostela, o de San Fiz de Solovio, tamén en Santiago, o da Orde Terceira, en Ferrol, o Belén artesanal en movemento de Valga, en Pontevedra, o Belén da Catedral de Tui (Pontevedra), o chamado “Belén xigante” de Viveiro, en Lugo, o Belén eléctrico de Begonte (Lugo) e o de Baltar en Ourense.

 

 

 

 

Outra cuestión é a orixe do Nadal. Aínda que normalmente asociamos a orixe do Nadal aos mitos cristiáns e ao catolicismo, posto que representa o nacemento do neno Jesús, en realidade, isto é un erro, polo menos tal e como temos hoxe en día aceptada o Nadal.

A orixe do Nadal, non é para nada cristián, ten orixe pagá. A primeira vez que podemos ouvir falar do Nadal celebrado o 25 de decembro (tal e como o coñecemos hoxe) xurdiu case dous séculos despois do nacemento de Cristo polo que, tanto antes como despois do nacemento do neno Jesús, existía unha celebración a final de ano, ao redor da figura de Saturno que os romanos implantaron.

O 25 de decembro non foi elixido para o Nadal porque fose o nacemento de Cristo, se non que era a mellor formar de substituír a Saturnalia, unha celebración pagá que, cando o mundo eclesiástico impúxose, debía ser totalmente exterminada. De feito o Papa Xullo I, no ano 350, establece o Nadal o 25 de decembro. Isto foi decretado 4 anos despois polo Papa Liberio. A igrexa cristiá elixiu entón o 25 de decembro como día do nacemento de Jesús como estratexia no seu proceso de expansión, no que sistematicamente buscou absorber e fusionar as súas celebracións cos ritos pagáns dos diversos pobos convertidos.

Os romanos celebraban a Saturnalia romana que non era máis que un festival que representaba o solsticio de inverno (entre o 20 e 23 de decembro) onde se honraban ao deus Saturno. Durante esta festa, os romanos alborotabanse e por iso, os poucos cristiáns que existían naquela época, opúñanse a estas celebracións tan descontroladas. A Saturnalia celebrábase cando o sol estaba máis baixo no ceo e, así, os días facíanse máis longos. Iso simbolizaba o crecemento.

Desta maneira dise que o Nadal xurdiu para substituír a celebración de Saturno, rei do Sol, en inglés “sun”, polo que se tomou como o nacemento do fillo de Deus, que en inglés é “son”.  Máis tarde, cando a relixión cristiá impúxose en todo o Imperio Romano, o rei Xustiniano declarou o Nadal como unhas festas cívicas, aínda que pouco durou esta compostura, pois na Idade Media as festas do Nadal convertéronse en días para beber e estar de esmorga da mañá á noite.

No resto das civilizacións e culturas, tamén existía este deus do lume e do sol. En Exipto chamábano Vulcano, os gregos chamábanlle Cronos, os babilonios Tamuz (ou Nimrod cando resucita no seu fillo) e Moloc ou Baal para os canaanitas. Para eles, todos estes deuses eran Nimrod, considerado o pai dos deuses babilonios. Nimrod, ademais de ser un dos deuses orixinais da historia, tamén foi unha figura bíblica. Na Xénese explícase que Nimrod tratou de substituír a Deus. Segundo el, se Deus tentase afogar ao mundo de novo, construiría unha torre moi alta que ninguén puidese alcanzar.

De feito, se miramos costumes antigos, pode parecer moi raro celebrar o nacemento de alguén xa que nos primeiros séculos de Igrexa Cristiá, adoitábase celebrar a morte das persoas que eran importantes e non os seus nacementos.

E con insto finalizamos por hoxe.