Mosteiro de Carboeiro, en terras do Deza

Hoxe queremos falarvos sobre o excelente Mosteiro de San Lorenzo de Carboeiro, localizado ás beiras do Río Deza, na localidade pontevedresa de Silleda. Trátase sen dúbida dun bo exemplo de monumento característico da arte medieval galego, que incorporan, sen dúbidas, manifestacións estilísticas do Mestre Mateo. Este cenobio é un dos mellores representantes do románico cisterciense de toda a comunidade galega.

Compre lembrar que os mosteiros adoitaban emprazarse en lugares recónditos e solitarios, envolvidos pola espesura dos frondosos bosques. Normalmente construídos a beiras de ríos, quizais para aproveitar os seus recursos tanto naturais como hidráulicos.

O nome deste mosteiro foi cambiando durante a historia, atopándonos así denominacións como Carbonario, Carboeiro, Carbonierya, Cargueiro, Garguero, Cargueiro… Denominacións que nos aclaran a orixe da súa denominación, e é que a vexetación forestal da zona foi utilizada desde tempos antigos para a elaboración de carbón vexetal e desa actividade tomaron o nome o mosteiro e a ruta coñecida como “camiño de Carboeiros” que de aquí partía cara a Acibeiro (onde atopamos outro fermoso Mosteiro) e a Terra de Montes.

Neste caso, o mosteiro está localizado no medio dun frondoso e bela paisaxe sobre un escarpado promontorio nun recodo do río Deza, na parroquia de Santa María de Carboeiro. O lugar elixido era sede ocupada por un eremita ou anacoreta que buscaba retirarse da natureza. Neste caso, así aconteceu e de aí a orixe da dedicación do mosteiro ao mártir e diácono San Lorenzo, xa que antes da construción do mosteiro benedictino, alí localizábase unha ermida dedicada este Santo, e que era propiedade do ermitán Egica. Este sería o emprazamento da abadía mandada construír polos Condes do Deza, Don Gonzalo Betote e Dona Tareixa Eiriz, no ano 936. Esta construción finalizaría no ano 939 co presbítero Félix como primeiro abade da comunidade.

A referencia á fundación deste Mosteiro atopámola en palabras do Pai Yepes:

“Foi San Lorenzo de Carboeiro en tempos pasados abadía, edificada na era 974 polo Conde Don Gonzalo e pola Condesa Dona Teresa, como consta por carta de dotación, data a sobredicha era, que vén ser o ano de Cristo 936. Está fundado este Mosteiro en terra de Deza, ribeira do rio chamado tamén Deza, que é no bispado de Lugo. Naquel lugar houbo antigamente unha ermida que posuíu un home chamado Egica, e ao redor tiña algunhas granxerías; todas llas comprou o Conde Don Gonzalo e comezou a fundar o Mosteiro de San Lorenzo”

Corría o ano 997 cando Almanzor arrasou o lugar. E transcorridos uns dous anos iniciáronse os traballos de reconstrución do mosteiro, traballos auspiciados polo entón Arcebispo de Santiago, San Pedro de Mezonzo.

Co abade Munio, no ano 1069, comeza o mosteiro de Carboeiro o seu mellor tempo histórico. É a partir deste Abad, cando se coñecen máis documentos, sinal non só do coidado de conservalos, senón tamén do crédito que merece o Mosteiro e do favor que lle outorgan os nobres, traducido en doazóns. No ano 1131, baixo a dirección do abade Froila, unha abadía importante con grandes propiedades, poder e influencia.

Se nos situamos no ano 1162, atopamos un documento no que se menciona ao abade Fernando como responsable do Mosteiro. Mantívose á fronte até o seu  falecemento en 1192,  e foi o responsable do inicio de óbralas mercé ás doazóns obtidas tanto da realeza como de particulares. Por dúas inscricións sabemos que a campaña se comezou en 1171 e finalizaríase despois da súa morte, nunha data indeterminada próxima ao ano 1200.

A vida do mosteiro avanza sen sobresaltos durante o século XI, e no século XII refórmase para acatar a regra de San Benito. Este suceso ocorreu na inmensa maioría dos cenobios hispanos que, seguindo outras regras como a de Fructuoso de Braga, tiveron que cambiar a súa organización á benedictina baixo o empuxe internacional de Roma, Cluny e os monarcas hispanos, desexosos de homologar os seus reinos cos restantes de Europa.

A pesar de ser tempos de crises para os mosteiros, Carboeiro tamén podo acometer algunhas obras de reforma alá polos séculos XIII e XIV.

Cara ao ano 1320, o mosteiro albergaba a corenta monxes e case o mesmo número de persoas empregadas para os traballos das terras que o rodeaban.

Durante o século XVI, os preitos, o deixamento e mala administración, levan á comunidade á ruína, e xa no 1500 por orde dos Reis Católicos, relégase de categoría, pasando de abadía a priorado, e cun novo status: granxa dependente do Mosteiro de San Martin Pinario (próximo á Catedral de Santiago), dotada cun par de monxes dedicados ao control e a administración da facenda, á atención pastoral dos colonos do coto e ao cobro das rendas. A renda que recibían os composteláns ascendía a 120 mil reais cada catro anos.

O mosteiro seria tamén un cárcere (lugar de retiro para reconducir vocacións) para monxes a partir de 1794, e xa no ano 1836 prodúcese o seu abandono, coincidindo coa desamortización de Mendizábal, pasando así o mosteiro a mans particulares. Os monxes abandonaron Carboeiro e os seus bens foron vendidos, ao mesmo tempo que a igrexa quedou pechada para o culto, comezando o espolio de todo o que alí había, sen respectar, columnas, capiteis, tímpanos, rosetons, tellados, en fin, todo o que podese transporarse en carros do país.  Converténdose primeiro en refuxio das partidas que loitaban contra os franceses e despois de bandidos e fuxidos. Os buscadores de tesouros e de wólfram escavan a cripta e os enterramentos.

Un visitante, no ano 1920, describe o estado ruinoso en que se atopaba Carboeiro:

“Cando columbramos o poético mosteiro de Carboeiro, en ruínas Foi unha visión soberbia da Galicia medieval! Arcos rotos, columnas mutiladas, capiteis en pedazos, bóvedas medio derruidas, rosetons e xanelas esnaquizadas, imaxes que rodaron ao chan de xeito sacrílego, todo caótico, desmoronado, cuberto de hedra e maleza, brión, líques e silveiras, nun abandono lamentable .. Gloriosas ruínas dun pasado prócer, dun pretérito prestixioso, xacen no po secular daquela meseta, especie de castro a cuxo pé, case o redor, aprisionándolo como un anel, corre o rio Deza como salmodiando ante as lendarias ruínas as doloridas estrofas dun réquiem funeral!…“

En 1931 designouse Monumento histórico-artístico, permanecendo abandonado, ata que chegado o século XXI iniciouse a súa reconstrución, agora interrompida.

Lamentablemente, os sucesivos propietarios non investiron no mantemento do edificio, co que o esquecemento e abandono conduciuno até un estado de ruína total, tendo que esperar até os anos setenta do século XX para iniciar as tarefas de restauración, que permitiron reacondicionar o edificio até o punto de recobrar boa parte da súa orixinal estampa, sendo un auténtico pracer visitalo na actualidade.

Desde 1974 realizáronse obras de limpeza, consolidación e restauración. En 1989 o Concello de Silleda comprou a casa monacal e os terreos que a rodean e entre 1990 e 2009, coa Xunta de Galicia, comezaron as tarefas de restauración e rehabilitación integral do conxunto monacal, o que permitiu que se poda visitar. No verán de 2006 iniciáronse as visitas a pesar das obras. Na actualidade está aberto ao público e a restauración levada a cabo achéganos á grandiosidade e magnificencia deste mosteiro, aínda que sería conveniente continuar co labor de restauración, detida hai varios anos.

 

En canto á arquitectura do Mosteiro de Carboeiro, en primeiro lugar hai que dicir que se trata dun dos edificios tardorrománicos (transita cara ás primeiras manifestacións do gótico) máis ambiciosos e importantes de Galicia e de toda España. O edificio non ten unha relevante lonxitude dado o lugar de localización do antigo cenobio, nun estreito meandro do río Deza. Ao oeste e ao leste, o terreo chairo convértese en forte pendente cara ás beiras deste emblemático río. Para salvar o gran desnivel oriental, tívose que edificar unha enorme cripta que reproduce en planta a cabeceira con deambulatorio da igrexa superior. Como veremos, destaca o seu recio abovedamiento pétreo de gran resistencia para soportar o peso da estrutura que había de levantarse encima.

Yzquierdo Perrín afirma que “a complexidade arquitectónica da súa planta e alzados só é comparable coa catedral de Santiago de Compostela e algúns outros edificios debido aos cisterciense”.

No seu momento, foi centro de peregrinación, como indica o deambulatorio da súa cabeceira.

A pesar de tratarse dun templo tardorrománico, chama a atención a gran luminosidade que penetra interior, e é que a igrexa dispón de máis de 40 puntos de luz, repartidos entre xanelas e rosetons, algo estraño nunha construción románica.

Chaman a atención as dúas portadas románicas de estilo compostelán, atribuídas por algúns autores aos  discípulos do Mestre Mateo. Na principal están representados 23 anciáns da Apocalipse (curiosamente non os habituais 24) e a figura do Salvador cos evanxelistas. As outras dúas portas están bastante deterioradas. A planta é en forma de cruz latina. Consta de tres naves de tres tramos cada unha, transepto e cabeceira rodeada por  un deambulatorio rematado en tres capelas radiais dedicadas a San Benito, á dereita á nosa Señora de Belén e a outra era usada como sancristía. Aínda se poden observar restos da pintura policromada que aparentemente representaban aos monxes negros (pola cor do seu hábito).

Os arcos formeros, como na catedral compostelá e co fin de alcanzar maior altura, son de medio punto peraltados. Ten tres rosetons na parte superior, que corresponden á época de transición ao gótico.

En canto á cuberta da nave central, houbo numerosas disquisicions sobre se orixinariamente era de pedra ou madeira, decantándose finalmente os restauradores pola opción de madeira, que é a que podemos observar na actualidade.

En planta, o deambulatorio que discorre tras este presbiterio, consta de cinco espazos con forma de trapecio, dos que o tres centrais comunícanse con outros tantas capelas con presbiterio e ábsida. A planta deste Mosteiro pódese relacionar con outros edificios monacais cistercienses en terras hispanas, como Moreruela (Zamora), Veruela (Zaragoza), Fitero (Navarra).

No interior, atopamos unhas enormes columnas con traballados capiteis que dividen a nave central das laterais. Varias pedras talladas con diversos motivos que adornan a igrexa proveñen da antiga capela visigótica que alí se atopaba. Se nos fixamos nos capiteis, non atoparemos ningún con motivos figurativos, o seu deseño é vexetal, propio do ámbito cisterciense.

Como curiosidade cabe dicir que as marcas de canteiro son moi abundantes e moi variadas nos sillares e pedras de Carboeiro: hai pes, pes investidos, bes, círculos cruzados por unha raia, efes, etc.

Na parte exterior atópase tamén escasa decoración, incluso os canecillos non son figurados.

 

A portada occidental é a principal do templo, ademais da máis bela e monumental. Por esta porta accedería a nobreza e, as poucas veces que a visitase, o Rei. Nesta portada é fácil rastrexar a influencia do Pórtico da Gloria da catedral de Santiago de Compostela. Consta dun total de catro arquivoltas e guardapolvos. Todo o conxunto está moi decorado con temas vexetais máis a representación, como comentaba anteriormente, dos 23 anciáns da Apocalipse e no tímpano os relevos de Cristo en Maxestade rodeado polo Tetramorfos. As mochetas están labradas coas figuras de dous anxos con filacterias. Na actualidade, do catro evanxelistas, só nos quedan San Mateo e San Marcos pois os relevos de San Lucas e San Juan foron arrincados e depositados nos anos cincuenta no Museo Marés de Barcelona, onde permanecen na actualidade. Tamén han desparecido as columnas de toda a súa estrutura.

 

 

 

 

 

A porta do muro meridional, pola que accedería o pobo, ábrese ao último tramo da nave. Ten gardapolvos decorado máis dous arquivoltas de medio punto que apeaban sobre dous pares de columnas hoxe desaparecidas. A arquivolta exterior adórnase con once grandes flores tetrapétalas e botón central. Na arquivolta interior colocáronse en disposición radial e frontal un total de seis anxos coas ás despregadas. No espazo da clave hai unha estatua con cabeza mutilada, que para algúns autores puidese representar á Virxe entronizada co neno no seu colo (algo pouco probable dadas as datas de construción, na que non era habitual a súa representación) e os que estiman que podería tratarse dun Cristo en Maxestade, cunha man en alta, ben saudando ou bendicindo, mentres que na outra man sostería  o Libro da Vida. As mochetas que sosteñen este tímpano están esculpidas con dúas figuras de anxos con filacterias.

 

 

 

 

Tamén hai que considerar outra pequena porta, moito máis sinxela, que dá acceso ao muro da nave norte. Encima hai un bonito rosetón que forma unha cruz composta de cinco figuras en cuxas trecerías hai senllas cruces gravadas a base de cinco círculos.

 

 

A cripta serve de apoio á cabeceira da igrexa, e foi construída para salvar o desnivel do terreo. Ten tres grandes capelas con bóveda de medio canón nos tramos presbiteriais e cascarón nas ábsidas. Rotundos alicerces cilíndricos axudan a soportar as bóvedas de aresta do deambulatorio. Nesta zona non se localiza ningunha decoración escultórica. Para baixar á citada cripta atópanse dúas escaleiras a ambos os dous lados do deambulatorio superior. En cada unha das portas hai un timpano cunha cruz patada da que penden dous símbolos que debesen ser o alfa e o omega, aínda que o escultor interpretounos de forma confusa. No tímpano da outra porta hai unha estrela de seis puntas inscrita nun círculo, flanqueada por decoración floral.

 

 

 

 

 

 

No exterior, no patio que actualmente podemos observar, que sería o antigo claustro, consérvanse restos dun forno, da fonte que posiblemente estivese no centro do citado claustro e das pedras para a canalización da auga.

 

En canto ás reliquias que albergou podemos lembrar que segundo o Pai Yepes a principios do século XVIII,  en Carboeiro “Venerouse unha espiña da coroa do señor que estaba nunha peza de cristal moi ben labrada, de fietura dunha coitela de lanza”. Esta fose roubada polo ano 1550.

O edificio exterior, máis moderno que a igrexa románica, é hoxe un pequeno centro de información e de interpretación no que, na actualidade, hai unha exposición de fotografías da historia e da reconstrución do Mosteiro. No exterior tamén localizamos as cabalerizas e un enorme pombal. O conxunto complétase cun muíño de auga situada á beira do río.

 

En fronte á entrada do mosteiro de Carboeiro, vemos unha sinalización nun camiño empedrado que descende até o río Deza. Este camiño secular condúcenos a unha preciosa ponte, tamén centenario, chamado “Ponte do Demo”. Leste foi, segundo a tradición, escenarios de múltiples asasinatos e atracos.

 

Nun panel informativo coñecemos a lenda do Ponte do Demo:

«O mosteiro de Carboeiro, na súa época uno dos máis ricos de todo o país, pasou por grandes dificultades na súa orixe. Non era fácil atopar homes que soubesen traballar a terra, o diñeiro era escaso e os monxes pasaban grandes dificultades.

Fartos de soportar estas penalidades, decidiron facer un trato co demo, do cal se encargou o irmán Ramón un venres.

O demo, como bo construtor, levantaría un mosteiro de sólida pedra entre o venres e o domingo pola mañá; a cambio, levaría consigo todas as almas que falecesen ese domingo.

O demo aceptou, con reticencias, pois era coñecedor de que os monxes posuían o salterio de San Cipriano, o cal o espantaba e atormentábao se se presentaba. Pero a sinceridade do irmán Ramón convenceuno.

O demo construíu o fermoso santuario e púxose á espera da súa recompensa. Lonxe de cumprir o trato, o abade maior botou man do salterio, producindo tal enfado no demo por sentirse enganado que tentou derrubar o mosteiro, pero entre o medo ao salterio e a boa obra que fixera resultoulle imposible.

Cando, séculos máis tarde, o salterio foi levado a Toledo, o demo soprou unha pavorosa tempestade sobre o mosteiro que o converteu nas ruínas que vemos hoxe en día, cumprindo a súa vinganza.

 

 

Doutra banda, sábese da existencia de varias inscricións, moitas desaparecidas, pero aínda se atopa na cripta:

ERA MCCVIIII  KALENDAS IY / Corresponde ao 1 de xuño de 1171.

Xa no interior da igrexa, no muro meridional, á dereita, colocada á altura da vista, aparece a inscrición fundacional. O mesmo Abad fai referencia a unha inscrición dunha laxa sepulcral, hoxe desaparecida.

A tradución dos entendidos reza así:

“Neste túmulo xace o venerable Abad Fernando. Os reis, os magnates, os próceres e poderosos do reino son testemuñas da pureza dos seus costumes e aclámano benaventurado. Foi ilustre, magnánimo e sempre amigo da probidade. Goce en paz Fernando na morada do ceo. O 13 de febreiro de 1192.”

Na fachada principal, na parte dereita atopamos outra inscrición:

ERA DOMINI MILLESIMA TRECENTESIMA SEXAGESIMA / É dicir: Ano 1360.

 

Como curiosidade, queremos indicar que este monumento foi tamén protagonista en varias series, películas e videoclips. Lembremos unha película, titulada “Cotolay”, rodada en 1965. No ano 1973 serviu de fondo para “Flor de Santidade”, de Val Inclán, con dirección de Adofo Marsillach. Outras rodaxes foron: en 1995 “A Lei da Fronteira” de Adolfo Aristarain; “Quart” (2006), baseada na obra de Arturo Pérez Reverte “Pel do Tambor”;  “Reliquias” (2011) serie da TVG, “Piratas” (2011) de TV5; a serie de Antena 3 “Ao final do Camiño” en 1999 ou, máis recentemente,  un videoclip gravado polo cantante Enrique Igrexas.

Por último indicar que hoxe en día o Mosteiro non está habitado por humanos, pero si  por…  uns grandes lagartos que se poden observar á tardiña, cando saen de entre as pedras cos últimos raios do sol, nos días estivais.

 

Doutra banda, e para aqueles que se animen a visitar e coñecer o Mosteiro de Carboeiro, aconsellámosvos achegarvos a contemplar  a “Fervenza do Toxa”, que se atopa en Pazos, no concello de Silleda. A “fervenza” ou “cadoiro” é unha fervenza provocada polo Río Toxa, cunha caída vertical de preto de 30 m, esculpindo a roca de mil formas nun marco conformado por un denso bosque de carballos, sobreiras e numerosas especies máis. En todo caso trátase dun fermoso espectáculo de auga, luz e son, formado por unha fervenza considerada a máis alta de Galicia en caída libre, que acollen ademais unha gran diversidade de especies animais, , como os corvos e os falcóns.

 

E igualmente, non podemos desaproveitar esta entrada para, unha vez alí, coñecer de primeira man a unha das grandes artesás e artistas que ten Galicia. Estamos a falar de Elena Ferro. Visitar o seu taller de fabricación de modernos zocos con atrevidos deseños, sandalias, bolsos e outros obxectos de marroquinería, sen dúbida será un broche de ouro para unha completa e gratificante xornada. Podedes atopar máis información sobre ela, as súas creacións e produtos na súa web: http://elenaferro.com/es/, e nunha entrada do noso blog https://recreacionhistoria.com/elena-ferro-arte-en-pel/?lang=gl

 

Libro recomendado: