Valle Inclán (1866-1936), un dos grandes escritores galegos, cultivou todos os xéneros literarios e destacou neles pola orixinalidade do seu estilo.
Viviu durante o reinado de Isabel II, a quen tanto castigaría coa súa pluma. Figura e personalidade moi singular, artificiosamente construída por el mesmo. A imaxe levemente romántica da descrición concorda coa que el quixo dar de si mesmo nunha fantasiosa autobiografía.
Procedía dunha familia paterna de tradición ilustrada e liberal, e familia materna, arraigada en morgados campesiños galegos, de liñaxe tradicionalista. Viviu nesa sociedade campesiña, arcaica e profundamente tradicional, que foi a fonte de lendas, tradicións e supersticións, personaxes e paisaxes das súas obras.
Instalado en Madrid, a partir do ano 1895 converteuse en tertuliano en cafés e redaccións de xornais en busca da consagración literaria. Comezou a cultivar a súa imaxe estrafalaria. O inconformismo ante a crise de España en 1898 traduciuse na pintoresca indumentaria de Valle Inclán e na disipación dos costumes dos denominados “bohemios” e en xeral no cambio de códigos expresivos, que seguiu a paradigma da linguaxe “artístico” practicado por Rubén Darío.
Durante eses anos a súa dedicación ao teatro foi moi intensa. Até a Primeira Guerra Mundial practicou a militancia política no Partido Carlista, contra a política de Restauración borbónica e a caótica situación do país. Esa ideoloxía plásmase literariamente en tres novelas sobre a Guerra Carlista.
En 1912 retírase a Galicia. O carácter político das súas obras teatrais créalle problemas e vese obrigado a abandonalo. Non buscaba a comercialidade. Víase libre de ataduras e quería explorar outras formas literarias abatindo os códigos ao uso do teatro burgués, difuminando os límites entre novela-drama e permitíndose audacias na forma e o estilo que ao cabo consagraríalle como un dos dramaturgos máis importantes do século XX.
Tras o comezo da Primeira Guerra Mundial declárase aliadófilo, o que lle apartou do Partido Carlista na súa maioría xermanófilo. Foi unha época de gran importancia na súa traxectoria, pois aínda que mantén silencio creador, a vivencia próxima da guerra proporcionoulle unha excepcional experiencia persoal que transformaría despois en literatura. A gran guerra supuxo o fin dunha época, deu comezo unha nova orde internacional e consolidouse a idea do fracaso da sociedade burguesa baseada na razón. A liberdade e a fusión de linguaxes artísticas, serán características xerais da literatura occidental.
Entre 1919 e 1920, Valle Inclán sofre unha profunda crise persoal e ideolóxica que eclosiona nunha nova época da súa literatura e conduciralle ao esperpento. Imponse unha visión moi crítica da realidade nacional, cunha clara toma de postura cívica. A maior parte da crítica considera que se produciu unha viraxe ideolóxica e estética total, oposto ao modernista anterior, e outro posterior a 1920 esperpéntico, comprometido con ela. Do Valle Inclán carlista estético a un Valle Inclán integrado no anarquismo e o bolchevismo tras un radical viro á esquerda. Hai outros que consideran que non foi tan brusca esa evolución que, o inconformismo é unha constante da vida do escritor, a súa rebeldía ante a realidade que lle tocou vivir maniféstase na súa traxectoria literaria de modos diferentes: primeiro, como unha actitude de fuxida, de evasión da realidade, un mecanismo de protesta, e, a continuación, trata de reflectir en clave épica unha realidade social irremediablemente desaparecida, para contrapola a un presente que repudia. Ambas as vías -evasiva e ennobrecedora- diríase que non lle resultan satisfactorias. Por fin, Valle Inclán fai patente o seu desacordo coa realidade político-social contemporánea e a súa preocupación entón céntrase na procura de recursos artísticos que fagan máis eficaz a súa actitude crítica. O resultado literario dese proceso, sería o esperpento.
Linguaxe desgarrado e óptica deformadora da realidade que se aplica ao reinado isabelino, configuran unha visión da historia recente dominada pola sátira política de raizame barroco e extraordinario eficacia comunicativa. Valle Inclán denominou “esperpentos” só a catro das súas obras: “Luces de Bohemia”, “Os Cornos de Don Friorenta”, “As Galas do Defunto”; e “A Filla do Capitán”. O tres últimas incluíronse no volume “Martes de Entroido”. Nelas percórrese a historia recente de España desde as guerras coloniais de Cuba e Marrocos, ao militarismo dominante na política española en plena ditadura de Primo de Rivera (1923-1930), cunha forte carga crítica en clave de farsa traxicómica. O termo esperpento, adquire a partir de entón significación literaria, na que se deforma a realidade acentuando os seus trazos grotescos.
A súa oposición á Ditadura de Primo de Rivera traduciuse nunha nova actividade política. Incorporouse á Alianza Republicana. En abril de 1931 proclámase a II República, Valle atópase entre os seus simpatizantes e é nomeado Presidente do Ateneo de Madrid.
Co proxecto “O Rodo Ibérico” manexou fontes documentais convenientemente tratadas. Tras os seus personaxes e episodios, descóbrese a realidade transformada literariamente. As técnicas narrativas empregadas son cualificadas de “cubistas“. Xuxtaposición de episodios que permiten abordar a realidade desde perspectivas moi diferentes, enriquecendo os matices con que se analiza o período histórico. Foi un proxecto moi ambicioso. Tratábase de novelar a historia contemporánea de España desde a caída de Isabel II en 1868, até o reinado do seu neto Alfonso XIII, quen tamén caeu en 1931, símbolo do fracaso da Restauración Borbónica.
Valle Inclán concibiu tres series de tres novelas cada unha, pero só publicáronse as da primeira serie: “A Corte dos Milagres”, “Viva o meu Dono” e a inacabada “Baza de Espadas”, que se refiren aos preparativos da Revolución do 68 que destronou a Isabel II. As demais quedaron pendentes. Novelas políticas, onde destaca a denuncia da clase dirixente española do século XIX, cuxo comportamento grotesco resalta. Revela con burla inmisericorde as reviravoltas da vida palaciega: as camarillas cortesás, incluídos relixiosos iluminados, as intrigas políticas de Prim, González Bravo, o duque de Montpensier e outros personaxes históricos que buscaban substituto para o trono da raíña Isabel II, a “raíña castiza” da Farsa de 1920, claro precedente temático e estético destas novelas. Ningún sálvase, un conxunto de falsáns sen valores morais. Nin a raíña caprichosa e casquivana, nin o seu marido o “consentidor” Francisco de Agarrades de Borbón, nin os militares fanfarróns e maleducados, nin a nobreza obsoleta. Un desfile de personaxes que son tratados como figuras de monicreque, reducidos a xesto e aceno, nunha expresión que resulta definitoria do seu carácter e papel nese “rodo ibérico” de pandereita e castañola, que Valle castiga coas mellores armas do esperpento.
Pero sen dúbida Valle Inclán é recoñecido por “os esperpentos”. El mesmo explicou a súa teoría nunha entrevista en ABC en 1928: “Hai tres modos de ver o mundo artística ou esteticamente: de xeonllos, en pé ou levantado no aire: Cando se mira de xeonllos, dáse aos personaxes, aos heroes, unha condición superior á humana (….). En pé, que é mirar aos protagonistas de novela, como de nosa mesma natureza, coma se fosen eles nós mesmos, coma se fose o personaxe un desdobramento do noso eu, con nosas mesmas virtudes e nosos mesmos defectos, esta é a maneira que máis prospera; Isto é Shakespeare, todo Shakespeare… e a terceira maneira, é mirar o mundo desde un plano superior e considerar aos personaxes da trama como seres inferiores ao autor, cun punto de ironía. Os deuses convértense en personaxes de sainete. Esta é unha maneira moi española, maneira de demiurgo, que non se cre de ningún xeito feito do mesmo barro que os seus bonecos. Quevedo ten esa maneira. Cervantes, tamén. A pesar da grandeza de Don Quixote, Cervantes crese máis cabal e máis cordo que el, e xamais se emociona con el… (Tamén é a maneira de Goya.). E esta consideración é a que me moveu a dar un cambio na miña literatura e a escribir os esperpentos, o xénero literario que eu bautizo co nome de esperpentos.”
Esta terceira maneira é a que el di elixir, definindo aos personaxes dos seus esperpentos como ananos e patizambos, que xogan unha traxedia.
Máis que un xénero literario debemos considerar o esperpento como unha estética que afecta a toda a etapa final da súa creación. Unha estilística do populachero pola linguaxe empregada e o extremo das situacións, que fai que o cómico se converta en tráxico, e no tráxico albísquese unha vertente cómica. Só coa burla e a sátira inmisericorde, seríalle posible representar a degradada historia de España do último medio século. Para Valle, a historia de España é unha versión bufonesca da historia europea, e a esperpentización de personaxes e episodios convértese no mellor espello en que facela mirarse. Valle convida a pasearse ante eles aos heroes clásicos, que instantaneamente se converten en caricaturas de si mesmos. Todos perderon a súa orixinal grandeza, porque o autor, ao enfocalos cambiou a súa perspectiva e veos desde unha posición superior que os fai ananos, deformes ou marionetas de carne e óso, cuxos fíos move o autor, similares aos populares monicreques de cachiporra que tanto atraeron a García Lorca, manifestación esquematizada e moi popular dos conflitos dramáticos.
Tamén a subversión aplícase á linguaxe, con rexistros da fala popular, vulgar e desgarrada, integrando procacidade e blasfemia, o argot e a xerga, para reproducir a fala auténtica das clases populares.
As súas obras expresan claramente a indignación de Valle Inclán ante a situación española, da que sempre foi moi crítico co conxunto da sociedade española da época, a que pasa polo espello cóncavo para revelar a súa natureza corrupta, a crueldade, a falta de solidariedade e o egoísmo.
