Sen dúbida a Idade Media é unha etapa histórica na que atopamos multitude de aspectos que espertan o noso interese, non en balde é nesa época onde atopamos as bases e orixes de moitos dos aspectos que hoxe en día conforman a nosa sociedade.
Nesta ocasión imos penetrar nun aspecto curioso, o das supersticións na Idade Media. E é que nesta época as supersticións e as crenzas populares supoñían unha cuestión de suma relevancia na vida cotiá das persoas. A maxia, o mundo sobrenatural, determinadas crenzas e prácticas, ben para atraer a boa sorte ou ben para afastar e protexerse de potenciais ameazas e perigos, tiñan moito peso naquela sociedade, e esas crenzas foron transmitidas ao longo do tempo, de xeración en xeración, asentándose na cultura, e chegando así ata os nosos días.
s.
Que son as supersticións?
En primeiro lugar teriamos que dicir que entendemos por supersticións. Pois ben, unha superstición é unha crenza irracional acerca da explicación dun determinado fenómeno.
Interveñen por tanto dúas cuestións polo menos, o corpus de crenzas persoais e o asumir que por algunha cuestión ou condición sobrenatural, algunha cuestión, feito ou obxecto está relacionado co noso propio destino, condicionando, xa sexa de forma positiva ou negativa.
As supersticións existen desde a antigüidade, e atopámola nas diferentes culturas como a exipcia, a grega ou a romana. Estas culturas crían en deuses e deusas que controlaban diferentes aspectos da vida, como o amor, a guerra ou a fertilidade. Os rituais e as ofrendas eran comúns para tranquilizar aos deuses e obter o seu favor. Pensemos que mesmo na antiga Roma aos adivinos denominábaselles “superstitiosus”.En Roma, adoitábase asignar un significado a diferentes elementos naturais, atribuíndolles a condición de presaxio de determinados fenómenos, que poderían ser de boa ou de mala fortuna. Por exemplo, crían que as abellas traían mensaxes dos deuses e por tanto daban boa sorte. O voo do aguia, presaxiaba tormentas con raios. Pensaban tamén que a simple escoita do tañer das campás actuaba como un analxésico para unha muller parturienta.
A que responde esta necesidade humana de crear supersticións?
Utilidade, esa é a resposta. As supersticións son de gran utilidade pois dotan ás persoas dunha sensación de certo control sobre situacións nas que non o ten. A idea é asociar, sen ningunha base científica, causa e efecto a algún acontecemento, e reducir así a incerteza que produce no ser humano. Falamos por tanto dun fenómeno psicolóxico, pois a redución de incerteza que outorgaría unha superstición non é, obviamente, máis que unha quimera.
Doutra banda, non se debe obviar a relación existente en moitos casos entre as diferentes relixións e as supersticións. Coa chegada das relixións monoteístas, como o cristianismo, o xudaísmo e o Islam, a superstición converteuse nun tema polémico. Estas relixións rexeitaban as crenzas pagás e consideraban a superstición como unha forma de idolatría. Con todo, moitas das crenzas e prácticas supersticiosas mantivéronse, baixo diferentes formas e nomes, nas tradicións populares das diferentes culturas.
O oscurantismo na Idade Media
O escurantismo foi unha boa parte da base para o desenvolvemento de numerosas supersticións durante a Idade Media.
O termo escurantismo ou obscurantismo adquire a súa importancia durante a Idade Media. O concepto está ligado á tutela eclesiástica, pero rexístrase un uso estendido no tempo. Para entendelo hai que ter moi presente o poder que tivo a Igrexa sobre os diferentes coñecementos e, de forma inmediata, sobre a moralidade e a vida en xeral dos poboados.
Oponse ao que no século XVIII coñeceuse como iluminismo. Este, pola contra, chamaría a librarse da tutela relixiosa.
O escurantismo supuxo unha dificultade do coñecemento e a prohibición da libre expresión, inclúen a prohibición explícita do pensamento diverxente. Pensemos, por exemplo, na Santa Inquisición.
O escurantismo atopaba acomodo no dogma ou o irracional. E neste sentido ten importancia o papel da Biblia. Os dogmas establecían unha xerarquización de orixe “divina” que repercutía nas escalas sociais. Divos como centro xeraba a seguinte organización: o clero, por suposto, en situación privilexiada, despois os señores feudais e por último os servos e granxeiros: estes eran instruídos polos primeiros.
Na Europa latina do século XIII obsérvanse dous procesos paralelos e relacionados entre si: por unha banda unha eclosión máxico-astrológica provocada polo aumento do interese e coñecemento por parte das elites do caudal ocultista e, doutra banda, unha crecente preocupación pola maxia e pola presenza do demo perceptible nos escritos teolóxicos e filosóficos.
Mentres que a nigromancia parte dun enfoque espiritualista, a maxia natural fundaméntase nas propiedades ocultas existentes na natureza, que establecen unha interrelación simpática entre todos os elementos do universo e que son causa de efectos portentosos no noso mundo, uns efectos que se corresponden co gusto medieval pola marabilla.
Crenzas e supersticións na Idade Media
Sería un exhaustivo e moi denso traballo a relación e exposición nesta publicación, de todas as crenzas e supersticións que atopamos no Medievo.
Imos ver algunhas delas:
- Crezas en bruxas e feiticeiros. Cuestión moi estendida entre a poboación, era unha forma de defensa fronte o medo ao descoñecido. Así, aparece a crenza en seres maléficos capaz de facer maxia negra para causar males a determinadas persoas ou pobos.
A Iglesia consideraba a maxia e a bruxería como herexías e perseguíaas activamente, sometendo ás persoas acusadas de practicala a unha serie de torturas en mesmo chegando a ser executadas. E é que as persoas acusadas de bruxería enfrontaban consecuencias graves. Unha vez acusadas, eran sometidas a un proceso legal que incluía a tortura para obter unha confesión. A tortura era considerada unha forma lexítima de obter información e era utilizada para confirmar a culpabilidade da persoa acusada.
Cabe resaltar a publicación dun libro no ano 1486: o Malleus maleficarum (O martelo das bruxas) escrito por dous frades alemáns, Heinrich Kramer e Jacob Sprenger, para desacreditar os argumentos de que a bruxería non existe. Tamén estaba destinado a servir como un manual para a detección, o procesamento e o castigo das bruxas. Foi responsable do frenesí resultante da caza de bruxas que cubriu Europa co sangue de miles de vítimas, na súa maioría mulleres.
O libro decreta que a bruxería é unha herexía, e que non crer nela tamén é unha herexía. Afirma que as bruxas son na súa maioría mulleres, e é a luxuria feminina o que leva ás mulleres para formar pactos co diaño e copular coa incubación. As matronas son especialmente destacadas pola súa suposta capacidade para previr a concepción e interromper os embarazos. Acúsaos para comer infantes e ofrecer nenos vivos ao Diaño. Pero a verdadeira atrocidade dos Maleo e os seus autores atópanse nos procedementos elaborados para identificar e exterminar ás bruxas.
Se queres saber algo máis sobre as bruxas, podes mirar no noso post: Mulleres, bruxas e Inquisión na Idade Media.
- Cruzarse cun gato negro
Na Idade Media os gatos rueiros sobrevivían, como na actualidade, mercé ao alimento que lle facilitaban algúns veciños das poboacións, especialmente as mulleres anciás.
Pois ben, nesta época estableceuse unha relación entre as bruxas e os gatos, ao pensar que as primeiras poderían transformarse nos segundos a fin de poder camuflarse.
Os gatos negros eran considerados portadores de mala sorte e asociábaselles coa bruxería e os espíritos malignos, por iso foron perseguidos e mesmo queimados vivos. Críase que a súa presenza podía traer desgrazas, enfermidades e mesmo a morte.
Esta superstición estendeuse por toda Europa e creáronse diversas lendas ao redor dos gatos negros. Por exemplo, dicíase que se un gato negro cruzaba o teu camiño, era sinal de que algo malo ía ocorrer. Tamén se cría que se un gato negro entraba nunha casa, a desgraza caería sobre os seus habitantes.
- A influencia dos astros
Na Idade Media, críase que os astros tiñan unha gran influencia na vida das persoas e no destino da humanidade. Críase que os planetas e as estrelas influían na personalidade e o carácter das persoas, determinando o seu destino e a súa sorte.
Os astrólogos tamén realizaban horóscopos, que eran mapas astrales que mostraban a posición dos planetas no momento do nacemento dunha persoa. Estes horóscopos utilizábanse para predicir o futuro e tomar decisións importantes, como o momento adecuado para casar ou emprender unha viaxe.
- Os eclipses solares
Un dos fenómenos celestiais que máis temor e asombro causaba era a eclipse solar. Para a mentalidade medieval, as eclipses eran considerados como sinais de malos agoiros, preludios de desastres e catástrofes. A crenza popular sostiña que durante unha eclipse solar, as forzas do mal apoderábanse do sol, mergullando ao mundo na escuridade e permitindo que as forzas demoníacas manifestásense na Terra.
#Ante a inminencia dunha eclipse, a poboación adoitaba tomar medidas para protexerse e afastar calquera posible influencia negativa. levaban a cabo rituais e prácticas supersticiosas, como acender fogueiras, facer ruídos fortes ou rezar fervorosamente para contrarrestar a suposta maldición.
Ademais, existía a crenza de que mirar directamente ao sol durante unha eclipse podía causar danos irreparables nos ollos, polo que se recomendaba encarecidamente evitar facelo. Esta crenza tamén estaba fundamentada na idea de que os demos estaban presentes durante a eclipse e podían aproveitar a vulnerabilidade das persoas que ousasen desafialos.
- A visión de cometas
O visionado dunha cometa era presaxio dun evento desafortunado. A aparición dun cometa no ceo supoñería a chegada dun gran mal, como a peste, a fame negra ou a caída dun rei.
- Os espellos
Existía a crenza de que ao mirarse nun espello, a alma da persoa quedaba atrapada dentro del, e se o espello rompía, tamén rompía a alma. Esta crenza levou a que moitas persoas evitasen mirarse en espellos ou mesmo a rompelos para liberar a súa alma. Ademais, pensábase que os espellos podían ser utilizados por bruxas e feiticeiros para roubar almas e controlar ás persoas.
Esta superstición tamén se relacionaba coa crenza de que os espellos podían reflectir a verdadeira natureza dunha persoa. Dicíase que se alguén tiña malas intencións ou estaba posuído polo demo, o seu reflexo no espello mostraría a súa verdadeira aparencia.
- Romper un espello
Como diciamos antes, o espero considerábase un reflexo literal da alma. De modo que un espello roto equivalía a unha alma fracturada.
- Camiñar debaixo dunha escaleira
Considerábase que causaba mala sorte. A auténtica orixe provén da crenza cristiá. Esta relixión considera que todo o que ten forma de triángulo simboliza a Santísima Trindade. Unha escaleira de man apoiada nunha parede representa a Trindade, e atravesala quere dicir que a estás profanando. Con iso, ou declaras a túa adhesión ao demo ou o acabarás invocando.
- Derramar sal
Unha das supersticións máis comúns era evitar derramar sal, xa que se cría que isto traía mala sorte.
Hai dúas posibles orixes detrás desta superstición. A primeira explicación é moi efectista, pero adóitase considerar errónea. Consiste en asegurar que Judas derramou o sal na última cea tal e como se reflicte no famoso cadro de Leonardo dá Vinci. A outra nos di que a posible orixe real vén do manuscrito Hieroglyphica, escrito polo humanista Pierio Valeriano Bolzani en 1556. Ao ser un condimento que preserva os alimentos, creríase que ofrecer o sal primeiro aos invitados era un xesto de querer que a amizade durase eternamente. Por iso é polo que derramar o sal considerásese o fin simbólico da amizade.
- Medo a certos números
Uno dos temores máis comúns na Idade Media era o medo ao número 13, coñecido como a “triscaidecafobia”. Este número era considerado de mal agoiro e críase que traía mala sorte.
E o venres tres era o peor. Pensábase que a combinación de dous elementos considerados negativos por separado: o venres, asociado coa morte de Jesús na crucifixión, e o número 13, considerado un número de mal agoiro desde tempos antigos.
Outro número que espertaba temor na Idade Media era o 666, asociado co diaño e o mal. Este número, coñecido como o “número da besta”, menciónase na Apocalipse de San Juan e críase que tiña connotacións satánicas. As persoas evitaban calquera referencia a este número, xa que se cría que atraía desgrazas e calamidades.
Estes números evitábanse na vida diaria das persoas. Estas crenzas influenciaban as decisións e accións da sociedade medieval, demostrando a importancia que se lle daba ás supersticións nese período da historia.
- A existencia de criaturas míticas
Unha delas era a crenza nas propiedades curativas do corno de unicornio. Segundo a crenza popular da época, o corno de unicornio posuía poderes máxicos e era capaz de curar enfermidades e neutralizar velenos. Esta crenza baseábase na idea de que o unicornio era unha criatura mítica e pura, polo que o seu corno considerábase un obxecto sacro e de gran valor.
A demanda de cornos de unicornio era alta, o que levou á aparición dun próspero mercado negro. Con todo, en realidade, os obxectos que se vendían como cornos de unicornio eran na súa maioría cabeiros de narval, un tipo de balea ártica. Estes cabeiros tiñan unha forma similar á dun corno e eran máis fáciles de obter.
A crenza nas propiedades curativas do corno de unicornio estendeuse por toda Europa e utilizábase na medicina popular. Críase que o po de corno de unicornio era especialmente efectivo para tratar enfermidades como a epilepsia, a peste e a febre. Ademais, críase que o corno de unicornio podía purificar a auga e protexer contra os velenos.
- Existencia de vampiros e homes lobo
A idea de ser atacado por unha criatura sobrenatural aterraba á poboación, e tomáronse moitas medidas para protexerse destes seres malignos.
Os vampiros eran considerados seres que morreran pero que seguían vivindo e alimentábanse do sangue dos vivos. Para evitar ser vítimas deles, a xente adoitaba levar a cabo rituais como cravar estacas nos corpos dos falecidos ou mesmo decapitalos. Ademais, críase que os vampiros non podían entrar nunha casa se non se lles convidaba, polo que era común colocar crucifixos ou allos nas portas e xanelas para mantelos afastados.
Doutra banda, a crenza en homes lobo tamén era moi estendida. Pensábase que algunhas persoas tiñan a capacidade de transformarse en lobos durante a noite e causar estragos. Para protexerse deles, utilizábanse amuletos ou levaban a cabo rituais de exorcismo.
- Os sonos como predictores do futuro
Na Idade Media, tíñase a crenza de que os soños eran mensaxes enviadas polo máis aló e que podían predicir o futuro. A interpretación dos soños era unha práctica común e considerábase unha forma de comunicación divina.
Críase que os soños podían revelar signos e presaxios, e que era importante prestar atención aos símbolos e as imaxes que aparecían durante o soño. Estes soños eran interpretados por especialistas, coñecidos como “oniromantes”, que eran capaces de descifrar o significado oculto detrás deles.
Algúns soños eran considerados bos agoiros, como soñar cunha voda ou cunha colleita abundante, mentres que outros eran considerados malos presaxios, como soñar coa morte ou con desastres naturais.
Amuletos na Idade Media
Na Idade Media, a crenza na maxia e no sobrenatural estaba moi arraigada na sociedade. A xente común e corrente cría fervientemente na existencia de forzas ocultas que podían influír na súa vida diaria. Unha das crenzas máis comúns era a de que os amuletos e talismáns tiñan poderes protectores. Por iso, nesta época, os amuletos tiveron moita importancia e chegaron a ser obxectos considerados sagrados.
Estes amuletos eran utilizados por persoas de todas as clases sociais, desde os campesiños ata a nobreza, e eran considerados un elemento esencial na vida diaria.
Os amuletos tamén tiñan un significado social e cultural. O uso de amuletos era unha forma de mostrar a fe e a devoción relixiosa, así como unha maneira de identificarse como parte dun grupo ou comunidade. Os amuletos eran considerados obxectos sacros e dábaselles un gran valor sentimental.
Os amuletos podían ser elaborados cunha ampla variedade de materiais, desde pedras preciosas ata herbas e metais, e críase que tiñan o poder de afastar o mal e atraer a prosperidade. Adoitaban levar colgados ao pescozo, como colgantes, ou tamén en forma de aneis. Tamén podían colocarse no fogar.
Os amuletos da Idade Media adoitaban ter unha forma específica que se cría que tiña propiedades máxicas. Por exemplo, o trevo de catro follas era considerado un símbolo de boa sorte, mentres que as cruces e as estrelas de cinco puntas eran vistas como protección contra os espíritos malignos.
Entre os amuletos máis habituais, cabe citar:
Os amuletos relixiosos. Supoñían ademais de ter unha protección, tamén unha conexión espiritual. Por exemplo:
- A ferradura era considera como un símbolo de boa sorte e protección contra o mal. Críase que a ferradura tiña o poder de afastar os espíritos malignos e atraer a fortuna.
- A cruz era un dos amuletos máis populares na Idade Media. Un obxecto sacro, que tiña o poder de protexer a quen a levaba consigo dos perigos e os espíritos malignos.
- A pedra de lúa, unha pedra preciosa era considerada un poderoso amuleto que ofrecía protección e atraía a boa sorte. Críase que tiña propiedades máxicas e que podía previr enfermidades e problemas.
- O escapulario, unha pequena tea con imaxes relixiosas que levaban ao pescozo, e que proporcionaría a protección da Virxe María.
- Reliquias de santos, como fragmentos de huesoso pezas sacras.
- O ollo de Santa Lucía protexería contra o mal de ollo
- A cruz de Caravaca representaba protección.
- O anel de Salomón, quen o utilizaría para controlar os demos e obter sabedoría divina.
Os amuletos naturais, como unha pedra de ágata ou de cuarzo que ademais de dar protección axudaría a equilibrar as enerxías do corpo. O trevo de catro follas outorgaría fortuna a quen o atopase.
Os amuletos animais, como un dente de quenlla que protexería contra os ataques de animais salvaxes ou o cabeiro dun lobo que outorgaría a quen o portase, forza e valentía.
Os amuletos astrológicos. Hai que lembrar que o estudo da astrología e a influencia dos astros na vida cotiá era considerada moi importante. Por exemplo, levar un amuleto coa imaxe do teu signo zodiacal considerábase unha forma de atraer boa sorte e protección.
Outro amuleto moi popular durante a Idade Media era o colgante da lúa crecente. Este amuleto asociábase coa deusa lunar e críase que tiña poderes protectores e curativos. Era utilizado por moitas mulleres da época como símbolo de protección e fertilidade. Críase que levar este amuleto preto do corazón axudaba a fortalecer o amor e atraer a boa sorte. Ademais, dicíase que o colgante da lúa crecente tiña propiedades curativas e podía aliviar doenzas físicas e emocionais. Utilizábase como un talismán para protexer contra enfermidades e maleficios.
Os amuletos místicos, como o ollo de Horus, que protexería contra o mal de ollo. Un dos amuletos máis populares era o Ollo Turco, tamén coñecido como Nazar Boncuk. Este amuleto consiste nun ollo azul que se cre ten o poder de desviar as malas enerxías e protexer a quen o leva. En versión xeral falariamos do ollo de gato que protexería contra o mal de ollo e as enerxías negativas.
Dentro dos amuletos místicos tamén atopamos o pentagrama, símbolo de protección e equilibrio.
Os amuletos feitos de ferro terían tamén propiedades protectoras contras as forzas malignas.
Pensábase que o ferro tiña propiedades máxicas e que podía repeler aos demos e espíritos malignos. Por esta razón, moitas persoas levaban consigo amuletos e talismáns feitos deste material para protexerse de calquera influencia negativa. Ademais, o ferro tamén se utilizaba para protexer as vivendas e outros lugares de posibles intrusións sobrenaturais. Colocábanse ferraduras nas portas e xanelas para evitar a entrada de bruxas e espíritos malignos. Mesmo se cría que cravar un cravo de ferro na porta principal dunha casa podía protexer aos seus habitantes de calquera mal.
Outro obxecto de ferro que se consideraba especialmente poderoso era a espada. Críase que as espadas forxadas con ferro tiñan un poder especial para derrotar aos seres malignos, polo que os cabaleiros e guerreiros medievais levábanas sempre consigo nas súas batallas contra as forzas do mal.
Os números tamén poderían ter un papel benefactor. Por exemplo, o número sete era considerado como un número sacro e máxico, asociado coa perfección e a protección divina. De igual maneira, o número trece era temido pola súa conexión coa mala sorte e a desdicha. Estas crenzas numerológicas influíron na forma en que as persoas tomaban decisións, e mesmo na maneira en que deseñaban as súas casas ou planificaban as súas actividades cotiás.
As supersticións numéricas reflectíanse en prácticas como evitar o número trece, considerado como o selo do Diaño, ou realizar rituais especiais en datas marcadas por números poderosos, como o sete.
Cruzar os dedos. Crúzanse os dedos por 2 motivos: para invocar á boa sorte e para impedir cumprir unha promesa. Ambos os motivos comparten un mesmo orixe. A lei mosaica ou lei de Moisés ditaba que os xoves, cando emitían veredictos, debían dicir “Que Deus se apiade da túa alma”.
Pois, a maioría dos xuíces, cando ditaban sentenza de morte, sentían que non tiñan autoridade para aniquilar a alma do presunto culpable. Iso quedaba en mans de Dios. Así que se cruzaban os dedos como para imitar a Cruz de Cristo e pedir así a Deus que se encargase el da alma do reo.
Co tempo, este uso popularizouse. Serve para tentar ter sorte (invocar á graza divina por así dicilo) e desdecir promesas (como os xuíces mosaicos cando querían deixar temporalmente a súa autoridade e pasar a sentenza final a Deus).
Empezar o día co pé dereito. Segundo explica o Instituto Cervantes, a superstición de empezar o día poñendo primeiro o pé dereito no chan para ter boa sorte (e ao revés para ter mala sorte) ten orixes relixiosas.
Cando o sacerdote dispoñíase a celebrar a misa, subía as bancadas do altar adiantando primeiro o pé dereito. Era un ritual sen máis, pero o pobo interpretouno como un xesto imprescindible para empezar ben un novo proxecto, un novo día, un novo negocio…
Tocar madeira. Os cristiáns na Idade Media crían que esta superstición viña do feito de que Jesús morrese nunha cruz de madeira.
Conclusións
A razón ten unha lóxica propia na Idade Media. Pero tamén o que non se comprende, o irracional era racionalizado polas xentes do medievo, ben se tratase de elementos de carácter credencial ou máxico.
As supersticións durante a Idade Media xogaron un papel de gran incidencia na vida e na mentalidade das persoas daquela época. Con numerosas orixes e formas como podemos comprobar nesta publicación, estas crenzas e costumes revelan un mundo marcado pola espiritualidade, a maxia e o misticismo. Aínda que moitas destas supersticións poidan parecer estrañas ou irracionais á luz da modernidade, é importante comprender que formaban parte integral do tecido social e cultural da Idade Media.
Mesmo no ámbito da medicina, na Idade Media atopamos numerosas crenzas relixiosas, supersticións e un coñecemento limitado sobre as enfermidades.
E finalizamos esta publicación, confiando en que resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Magia, superstición y brujería en la Edad Media. De Bazán. I.
Las supersticiones en la Edad Media. De Verdon, J.
Mágico y sobrenatural. Creencias y supersticiones en la época del románico. De VV.AA.
Relaciones entre el deseo de control y la superstición. De de Miguel Calvo, J.M., Martín Sanz, M. y Márquez Sánchez, M.O.
https://historia.ovh/cuales-eran-las-supersticiones-y-creencias-populares-en-la-edad-media/
