Non fai falta irse moi atrás, bastará con facelo até a Idade Media, para coñecer as posibles orixes das primeiras tiras cómicas en España. Tamén a poesía e as narracións épicas e satíricas tiveron a súa orixe nunha mesma forma, a través dos chamados romances ou cantares de xesta, cantares de cego, etc. Tratábase dun tipo de romances, de raíces populares e que adoitaba centrarse en narras historias truculentas e sucesos insólitos. Falamos dos Romances e cantares na Idade Media.
No Medievo en España había unha situación (moi parecida á de hoxe en día, se o pensamos ben) na que convivían pícaros e truhans co resto de pobo, e que se buscaban a vida recitando historias e poemas, indo de pobo en pobo e de praza en praza. A temática era moi variada: sátiras sobre personaxes nobres e destacados,… Dado que o analfabetismo era moi común en Europa nos séculos XI e XII, estes cantares serviron non só como un modelo de transmisión de ideas e noticias, senón que tiveron un forte carácter moralizante entre as clases máis baixas, converténdose nun manual de “boas costumes” para o pobo. Tamén destaca o seu marcado carácter relixioso e transmisor da cultura católica, máis naqueles tempos, onde a Inquisición revisaba con esmero toda idea que se propagase ao pobo.
Mester de Xograría
Durante o recitado ou “cante” do romance, adoitábanse utilizar pregos ilustrados, e en moitos casos eran narrados por esmoleiros cegos que adoitaban ir acompañados por lazarillos que facían as veces de servidores.
En xeral, eran composicións cunha linguaxe sinxela, peculiaridade que permitiu a súa propagación e que lle fixo formar, aínda na actualidade, parte do acervo cultural de moitos pobos. A simpleza lingüística da súa mensaxe permitiulles calar fondamente na poboación, quen á súa vez, ademais de aprender deles, difundíanlles e enriquecíanlles.
Este é un aspecto pedagóxico e andragóxico de gran valor, necesario de realzar. Os xograres eran os docentes do Medievo. Estes personaxes seguían os bos costumes das escolas atenienses, practicamente levaban o teatro á rúa para educar de forma popular e pintoresca.
Polo seu carácter oral é moi común atopar variantes líricas sobre un mesmo cantar, produto dos cambios que cada xograr engadía, axustados, por suposto, ás vivencias e aprendizaxes de cada individuo.
Cantárelos de xestas son epopeas que contan as aventuras dun heroe mitolóxico ou histórico, cuxas virtudes representaban o modelo a seguir e honra dos poboadores desas terras europeas. Cantárelos de xesta eran anónimos, estaban escritos en verso e tiñan unha lonxitude de 2.000 a 20.000 versos que eran cantados, pero na súa maioría non pasan de 4.000 versos. Cantárelos organizábanse en estrofas variables no que a cantidade de versos refírese, os cales eran relacionados entre si por medio da rima. Normalmente a rima era asoante, isto é, que coincidían os sons vocálicos da última vocal acentuada.
En Europa cantárelos de xesta fixéronse moi populares na Idade Media, entre os máis coñecidos podemos nomear: En España: o Cantar do Meu Cid, o cantar das Mocidades de Rodrigo, o Cantar de Roncesvalles; en Francia: O Cantar de Roldán en Francia; en Alemaña o Cantar dos Nibelungos, ou en Inglaterra o de Beowulf.
O romance ou cantar de cego posuía unha estrutura fixa. Nos primeiros versos, facendo gala dun estilo recargado, barroco, o autor convocaba e animaba ao público para que se reunise ao redor da súa figura e prestáselle atención. En España, dada a forte tradición católica, o autor tamén se encomendaba á Virxe e aos Santos para que lle axudasen a recitar de forma certeira a peza.
Para a declamación dun Cantar ás veces precisábanse varios días. O máis interesante deste tipo de presentacións diarias era que os xograres preparaban unha especie de estrofa de entre 60 e 90 versos onde facía un reconto do falado o día anterior. Este xenial recurso permitía refrescar a memoria dos asistentes e pór ao tanto de todo a quen estaban a acabar de chegar. Á parte do antes explicado, o xograr demostraba con isto unha estupenda capacidade no manexo métrico e poético.
Cal feirante, o autor adoitaba agrandar a súa historia facendo alusión, con gran retórica, á rareza da mesma, ou a moi nova información que traía consigo, sendo os seus oíntes os primeiros que ían escoitala dos seus beizos, aínda que en realidade xa leva percorridos catro ou cinco pobos contando aqueles mesmos feitos. Esta introdución tiña como finalidade gañar tempo e preparar o ánimo do espectador distraído e darlle tempo a que se achegase ao grupo onde se ía a empezar a cantar o romance.
Coa axuda da súa lazarillo, encargado de mostrar as viñetas que acompañaban “o cantar”, o narrador desenvolvía a historia que conformaba o mesmo, procurando finalizar de forma moi chamativa, e en moitos casos de tal forma que se desprendese algunha aprendizaxe ou moralexa.
Unha vez finalizado o romance, o cantor pedía perdón (seguramente cunha falsa modestia) polas faltas cometidas, e solicitaba ao seu público que fixese manifesto o seu agrado depositando algunhas moedas ben pola súa satisfacción polo escoitado ou ben pola adquisición, nun prego escrito, do romance recitado.
Cantárelos de xestas non teñen autores coñecidos. Crese estes foron elaborados por clérigos e xograres da época medieval que tiñan acceso ás historias dos guerreiros desas épocas. Estes cantares foron adaptados e adornados polos trobadores ao gusto dos pobos que percorrían.
Coa denominación xenérica de xograres (metade poetas, metade actores-cantantes) estes artistas errantes buscábanse a vida recitando as súas obras, en moitos casos acompañado por coreografías de exercicios acrobáticos e circenses, actuando sobre todo nos atrios das igrexas, nas prazas das cidades, pobos e castelos que percorrían, nas romarías e mesmo nas cortes, cando era mester. Estes xograres, normalmente, eran uns pequenos e completos artistas, pois eran capaces de narrar as súas historias, bailar, ao ritmo da música que eles mesmos e os seus acompañantes ían tocando, procurando en todo caso entreter ao público que lles vía e esperando, a cambio, unha recadación suficiente para subsistir. Non esquezamos que a denominación de xograres procede do latín “jocularis”, ou o que xoga, e mesmo o que entretén.
É importante acoutar as calidades memorísticas destes xograres, que debían repetir entre dous mil e vinte mil versos ante o público que lles observaba.
O Mester de Xograría é o nome que recibe o oficio propio dos xograres. Tamén recibe este nome á forma de compor e narrar historias os xograres, así como ao conxunto das obras que crearon.
Algúns de que aqueles cantares dos séculos XI e XII chegaron até os nosos días, aínda que posiblemente deformados respecto dos orixinais por tratarse de copias sucesivas ao longo dos séculos. Estes cantares formaban parte da literatura de transmisión oral, é dicir, a literatura que non estaba escrita e que se aprendía “de oído“. Esa literatura oral recitábase ou cantaba en lingua romance, é dicir, nunha lingua que xa non era o latín, que era a lingua que até entón se utilizou para transmitir os textos escritos.
Por último, apuntar que estes modos de diversión pública xa tiñan lugar na antigüidade clásica ou entre os musulmáns, con figuras similares á dos xograres.
Tedes mais información sobre os trobadores na nosa entrada Os trobadores na Idade Media.
