Os Mártires de Carral. Heroes esquecidos?

Se os nosos queridos lectores pasan nalgunha ocasión polo Concello de Carral, sito a uns 20 quilómetros da Coruña, dirección Santiago, atoparanse cun monumento singular que fai referencia aos Mártires de Carral. Con esta entrada imos tentar facer unha breve exposición sobre os feitos que deron lugar a que nesta vila fosen executados no mes de Abril do ano 1846 uns cuantos militares sublevados contra o presidente Narváez.

 

En primeiro lugar imos revisar

O contexto socio-político

Na denominada Década moderada, comprendida entre os anos 1844 e 1854, e reinando en España Isabel II, o poder era ostentando polo Partido Moderado, cuxo líder e cabeza de goberno era, principalmente, o xeneral Narváez. Durante este período prodúcese unha forte centralización da administración e efectuáronse determinados recortes nas liberdades e dereitos cidadáns que atoparon resistencia nalgunhas partes do territorio español.

Desde 1843, coa maioría de idade de Isabel II, os liberais moderados fixéronse coas rendas do poder. Dirixidos principalmente polo xeneral Narváez e apoiados pola raíña, a alta burguesía e a aristocracia, os moderados reformaron o sistema impondo un novo réxime no seu exclusivo beneficio.

No ano 1846, reinaba Isabel II, baixo o xugo da tiranía e o absolutismo do xeneral Ramón María Narváez quen sería presidente do Consello de Ministros entre o 16 de marzo e o 5 de abril de 1846, aínda que esta non foi a primeira vez que Narváez exercía (ou deixaba de facelo) a presidencia, e non sería a última: en total formou 7 gobernos entre os anos 1844 e 1868. Francisco Javier de Istúriz, desde o 6 de abril de 1846 até o 28 de xaneiro de 1847

Doutra banda, no século XIX o exército español era unha institución que posibilitaba a mobilidade e ascenso social pola vía do mérito e contaba con gran número de liberais entre os seus membros. De modo que, no caso galego, eran precisamente as cidades con importantes guarnicións militares, as liberais por antonomasia, ideolóxicamente opostas ás episcopais, máis simpatizantes do absolutismo.

En Galicia eran anos convulsos, extremadamente críticos. Escoitábanse protestas e reproches sobre o goberno que coa súa administración centralista e elevados impostos non só non axudaba a despegar aos cidadáns galegos senón que condenaba toda a rexión á máis absoluta ruína.

A cidade da Coruña acollía, desde o ano 1844, o acuartelamento do Rexemento Zamora, rexemento no que os seus mandos eran partidarios do xeneral Espartero. Esta situación era vista co lóxico receo por parte do Goberno, no que estaba ao mando o xeneral Nárvaez. Para tentar paliar posibles riscos de sublevación, decídese o trasladado a Valladolid do citado Rexemento.

 

Desenvolvemento dos acontecementos

O caso é que o levantamento se inicia o día 2 de abril de 1846, como unha revolta de ideoloxía liberal, aínda que para algúns historiadores era un intento de reivindicar a liberdade de Galicia. O encabezamento da rebelión ocúpao o comandante Miguel Solís e Cuetos. Esta revolta iníciase pois polo segundo batallón do Zamora, establecido en Lugo.

Solís era gaditano de nacemento, concretamente do Porto de Santa María, aínda que nese momento atopábase destinado en Galicia. Nacera o 27 de marzo de 1816. Tiña pois 30 anos no momento da sublevación. En 1829 ingresou na mariña ocupando unha praza de garda na real Armada, tras superar con brillantez todos os exames de ingreso, permanecendo nela até 1836. Participou nas guerras Carlistas en Aragón, onde alcanzou o grao de capitán e tenente coronel, pola súa actuación en Molina de Aragón en 1840. Tamén participou nos levantamentos esparteristas de 1840 e 1842. En 1842 ingresou no corpo do Estado Maior sendo destinado a San Sebastián. En 1845 é destinado á Coruña como primeiro comandante e accedendo ao Estado Maior da Capitanía Xeral de Galicia.

 

Segundo algúns biógrafos, Solís loitaba pola Constitución e por “liberar” á raíña Isabel, unha muller que fora educada para ser un monicreque dos políticos e xenerais da época.

Os sublevados disolven o Consello Provincial e a Deputación, e proceden á proclamación dunha Xunta de Goberno de Galicia.

Con motivo da sublevación o Comandante Solís pronunciou unha emotiva arenga aos seus soldados na Praza Maior de Lugo:

“Españois: A honra, a gloria, a salvación dunha raíña inocente, o afianzamento das institucións, a paz e ventura do país chámanvos. Os momentos son preciosos, a menor dilación sómevos no oprobio.

Trinta e oito anos ha que destes á Europa o exemplo da vosa heroicidade. Continuamente derramastes o sangue de tantos fillos por conservar os loureiros do Dous de Maio; pero todo sería perdido se hoxe non corredes presurosos a salvar aqueles mesmos obxectos.

A raíña e a patria esperan a súa liberdade de vós. Unidos baixo unha bandeira, fuxan para sempre os fillos espúreos que con mingua da nación humíllanvos e venden aos vosos inimigos.

Viva a raíña libre. Escrava dun poder que atrincheirado no mesmo alcázar dita por ela leis á sombra dunha cuadrilla tan covarde como ominosa, levando coa adulación, a hipocrisía e a vileza tan pérfidos amaños ao momento de dispor da man da súa raíña como da súa vontade. Salvala, e arroxarase nos vosos brazos.

Fóra estranxeiros: O tálamo rexio non debe consentirse sexa profanado. Fale a raíña libre e a súa elección será tan digna como ao seu decoro e orgullo español convén.

Rodeado o trono de españois puros non suxeitarán o seu cerviz; e para labrar a súa estabilidade e asegurar a felicidade da patria, os seus talentos e abundantes medios de bo goberno farán ver á Europa que, sen desprezar as boas relacións cos demais estados, non sufrirá xa a España por máis tempo a política trazada até no máis interior por gabinetes estraños.

Fose ditaduras. O trono e a patria, os poderes únicos marcados na Constitución da monarquía bastan para salvalos; entre o trono e a patria non cabe poder algún estraño que ameace hora esta, logo a aquel.

A observanza fiel da Constitución da monarquía, o cumprimento exacto da lei, a súa aplicación con dignidade, a responsabilidade máis severa, daranvos a garantía necesaria e conseguirase a paz.

Españois todos! Baixo tan nobre insignia conseguiredes o froito de tantos sacrificios; facede este último esforzo e basta.

Non haxa banderías, non haxa división, ábranse as portas da patria a tanto fillo que como vós derramaron o seu sangue na defensa da súa raíña e das institucións, e fóra hoxe dela choran a súa emigración. Acóllanse a esta bandeira, concorran á grande obra da nosa salvación para sempre. Esquecemento do pasado. Entusiasmo no adiamento tan digno como grande que se presenta, esperanza de reconciliación, paz, felicidade e ventura.

Para levar a cabo cumplidamente tan nobre obxecto ouvide sumisos os consellos da Xunta Central, que en tanto poida verificarse a reunión de Cortes constituíntes, dirixiravos a súa voz en nome de Isabel II constitucional, ata que tan logo chegue o día, que non está lonxe, en que S.M. libre poida, en unión coas mesmas Cortes, consolidar dunha vez o seu trono e os dereitos e independencia da nación”

Esta arenga finalizou coas seguintes proclamas:

Galegos, españois todos. Viva a Constitución! Viva a Raíña libre! Fose estranxeiros!Abaixo o ditador Narváez! Abaixo o sistema tributario!

 

Iniciábase así un auténtico pronunciamiento de índole liberal e constitucionalista.

O día 7 de abril, a Xunta de Santiago nomea a Miguel Solís como mariscal de campo

O día 9 de abril o comandante Manuel Buceta proclamou o pronunciamiento en Pontevedra, o 10 pronunciouse en Vigo o Brigadier Leoncio Rubín. O levantamento estendeuse a Muros, Noia, Pobra do Caramiñal, Ortigueira, Riveira, Rianxo, Padrón, Caldas de Reis, A Garda, Tui e Betanzos.

Despois da batalla de Sigüeiro, que tivo lugar o 13 de abril, as tropas de Solís quedaron en Santiago. As tropas enchíanse de ánimos cantando o himno de Rega e unha “Ladaíña liberal”.

Ao pouco uníronse á sublevación as prazas de Santiago, Pontevedra e Vigo, estas dúas últimas cidades ao mando de Leoncio Rubín de Celis e Oroña. Nesas datas só A Coruña, Ourense e Ferrol atopábanse baixo a autoridade do Goberno de Narváez, faltando dunha maneira inexplicable, segundo xuízo dos directores do alzamento, a sagrados e imprescindibles compromisos.

O 15 de abril constitúese en Santiago de Compostela a Xunta Superior do Reino de Galicia que reclamou as liberdades que abolira Narváez e un trato máis xusto para Galicia. Ese día publícase o manifesto da Xunta e que pode dividirse en dous partes: a primeira era un conxunto de reivindicacións propias do liberalismo máis progresista, que poderiamos resumir como a petición dun maior aperturismo político; e unha segunda parte que tiña un compoñente máis propia de Galicia, e na que se afirma que Galicia debía recuperar o seu antigo esplendor e superar a situación de abatemento en que se atopaba.

Ese mesmo día, en Lugo, Solís arenga de novo aos seus partidarios antes de tomar rumbo a Santiago:

Soldados, tres anos pasaron por nós do mais inicuo despotismo; e neste tres anos un poder bastardo quixo nivelarnos cos xenizares de Constantinopla, quixo illarvos do pobo de que sodes fillos; quixo aínda máis, pois tentou rasgar as entrañas da querida patria coas vosas baionetas, afiadas agora para defender a nación e os seus sagrados dereitos… Só para guiarvos á vitoria, aceptei o nomeamento de mariscal de campo con que se ha dignado a honrarme a benemérita Xunta de Santiago… Só para defender o pobo e as leis, púxenme á vosa fronte; só por mandar soldados como vós, xurei á face da Europa decata restaurar a nacionalidade de España e a independencia dos seus fillos. Non é verdade que no voso corazón non hai máis que un pensamento só? Non é verdade que nos vosos beizos non hai máis que un só berro? Si, o da liberdade ou morte. Compañeiros!!

O intento inicial de Solís de que se sumasen outras unidades á sublevación non tivo lugar, feito que provocaría o seu posterior fracaso. Solís agardaba na Coruña un levantamento xeral polo que o capitán xeral da praza, Juan de Villalonga, tomou medidas contra os sublevados, pechando os camiños que daban acceso á Coruña, procurando así o que se sumasen adeptos aos rebeldes. Ao mesmo tempo, o capitán xeral ordenou a captura e encarceramento dos progresistas radicais da cidade.

Miguel Solís e Leoncio Rubín, coñecedores de que o xeneral Narváez enviou tropas represoras baixo o mando do xeneral Manuel Gutiérrez da Cuncha para sufocar a rebelión, decidiron dividir as forzas. Desta forma, Solís debía aproximarse A Coruña e Ferrol, mentres que Rubín debía ocupar Lugo e Ourense. A intención era dominar o catro provincias galegas e ocupar as súas fronteiras situando soldados para o seu defensa. Con todo, a división de tropas foi un erro e non conseguiron estender a insurrección. Rubín desprazouse dunha forma imprecisa, fracasando na toma de Ourense e na retirada terminou exiliándose a Portugal, polo que foi tachado de traidor polos seus. Pola súa banda, o comandante da Garda Civil, Manuel Buceta, tamén logrou fuxir a Portugal disfrazado de muller.

 

Ante esta situación, o comandante Solís decide acampar no lugar do Alto de Eirís (a escasos 2 quilómetros da cidade), confiando na sublevación da poboación coruñesa. Pasados uns días, e ao comprobar que non se produce a situación esperada, emprende, co mesmo obxectivo,  rumbo coas súas tropas cara ás cidades de Ferrol e Betanzos. O resultado é o mesmo, polo que se dirixe xa cara á cidade de Santiago.

Mentres tanto o xeneral José Gutiérrez da Concha, enviado polo goberno de Narváez, entraba o día 22 de abril no Concello de Teo e pasando a noite na casa reitoral de Baamonde. Ao cinco da mañá do día seguinte, dirixiuse a Pontevea para observar os movementos dos insurrectos.

O día 23 de Abril prodúcese o enfrontamento bélico entre as tropas de Miguel Solís e as do xeneral da Cuncha. As exiguas tropas de Solís estaban formadas polo batallón de Zamora e os provinciais de Xixón e Segovia, así como gardas civís enviados por don Anxo Ruíz Pons, dúas compañías de milicias, uns 60 licenciados do exército e outros 25 voluntarios.

As tropas da Concha entraron en combato ao berro de Viva a Raíña!, Morran os traidores!, en fronte recibíronos os gardas civís apostados nas xanelas das casas, disparando sen cesar con berros de “Viva a Raíña libre!, Abaixo o ditador!”.

Este enfrontamento no que as tropas de Miguel Solís contaron co reforzo do “Batallón literario”, ao mando de Antolín Faraldo, e formado por mozos universitarios da cidade compostelá, coñécese como a batalla de Cacheiras e terminou coa vitoria de Xeneral Concha, pondo en fuga ás tropas rebeldes, e coas tropas “leais” ao goberno central, saqueando e efectuando pillaxe na cidade de Santiago.

As tropas de Solís diríxense cara ao mosteiro de San Martín Pinario, próximo á Catedral de Santiago, por considerar que era o reduto con maiores posibilidades de refuxio e defensa.

Ante a falta de apoios, o Comandante Solís entrégase xunto cos seus oficiais. A condición que pon Solís é que se entregaría se lle garantían que ningún dos seus homes sería executado. Pero esta proposta non encaixaba coa idea do capitán xeral Juan de Villalonga, quen seguindo ordes expresas do xeneral Narváez, desexaba un castigo exemplar que escorrentase posibles intentos futuros, reclamando, en consecuencia, que se procedese á execución, tras o correspondente xuízo, de todos os implicados.

O día 25 de abril iníciase o traslado de Solís e os seus oficiais cara á Coruña, a fin de ser sometidos a xuízo, pero o feito do gran  número de adeptos á causa rebelde que se concentraban na devandita cidade, decidiuse que o xuízo tivese lugar no camiño entre Santiago e A Coruña. Nun principio tentouse celebrar na vila de Ordes, pero ante a ausencia dunha autoridade civil que puidese referendar a condena (segundo a lenda local: o alcalde Domingo Moar negouse a asinar a orde de execución), continuaron dirección A Coruña, e xa próximos a ela, na vila de Carral tivo lugar un xuízo rápido, levado a cabo por un tribunal militar especial. En Carral tivo lugar o xuízo e execución mercé á autorización concedida polo segundo alcalde Fernando Insua.

Ao comparecer ante o Consello de guerra que se lle formou Solís manifestou: “Que os seus principios eran de firme adhesión á raíña, e só a xestión perniciosa do Goberno era o que trataba de combater, por infracción ás leis, vejámenes dos pobos e máis atropelos, que se desprendían da historia dos últimos anos”.

E aínda engadiu: “Non son traidor aos meus xuramentos nin xamais claudicaré deles; antes ao contrario, acátoos con aquel respecto en que se cimenta a honra do cabaleiro; por iso non quixen pronunciarme en 1843, valéndome desta actitude sufrir tal cúmulo de persecucións que até se me postergou na miña carreira. Se, a pesar de todo, se me reputa traidor, con dobre carácter o son todos os militares de España, desde o primeiro xeneral até a último corneta, pois moi poucos deles poderán contarse que non servisen a todos os Gobernos , defendendo todas as bandeiras e quebrantando todos os seus compromisos”.

A outra pregunta do presidente repuxo: “Sei a sorte que me espera, máis morrerei como un cabaleiro e militar leal, levando ao sepulcro a consoladora idea de perecer pola causa dos pobos vítimas do encono e desencadenamento dun Poder feroz e reaccionario”.

O resultado do xuízo foi a condena a mórdeo dos acusados. Non houbo clemencia. A pesar das súplicas de diversas persoas e autoridades, entre as que destacaba o arcebispo de Santiago, o capitán xeral Juan de Villalonga foi implacable: “todos os oficiais sublevados debían ser pasados polas armas sen dilación”.

O goberno, presidido neses momentos por Istúriz, quería dar un castigo exemplar. Estaba en xogo o modelo político que debía prevalecer en España.

O Comandante Solís sería o primeiro executado, segundo cóntanos Tettamancy no seu libro sobre A Revolución de 1846, ao once e media da mañá do 26 de abril comunicóuselle a sentenza na capela do Socorro de Carral e ás dúas da tarde encamiñouse cara ao lugar da execución, o atrio da igrexa de San Estevo de Paleo, onde sería fusilado Cabe resaltar que, segundo as crónicas, no momento do fusilamento do Comandante Solís, leste solicitou permiso para dirixirse ao pelotón, rexeitando dar as costas ao pelotón de execución e a que se lle vendasen os ollos.

Algo máis tarde, ao catro, notificouse a sentenza a once dos seus oficiais: os comandantes Víctor Velasco e os capitáns Fermín Mariné, Juan Sánchez, Manuel Ferrer, Jacinto Dabán, Francisco Márquez, José Martínez, Felipe Valero, Ramón José Llorens, Ignacio da Infanta e Santiago Lallave. Serían fusilados en quendas na Fraga do Rei ao sete e cuarto da tarde. Todos foron enterrados no cemiterio de Paleo, onde aínda se conservan varias das súas lápidas. Tamén sería fusilado en Betanzos, o día catro de maio, o sarxento maior Antonio Samitier. Todos eles son os Mártires de Carral.

Dos martirios a que se lle someteu dá conta o seguinte parágrafo, que lemos na acta de defunción levantada polo párroco de Paleo: “…e foron sacrificados inhumanamente á vontade sanguenta dos seus verdugos, especialmente do coronel Cachafeiro, que máis inhumanidades cometese despois de mortos a non presentarme eu mesmo representando a xustiza divina”. “Espectáculo horroroso. Triste Memoria”.

 

A lenda dos “Mártires de Carral”

A partir dese momento nace a lenda dos Mártires de Carral. A raíña Isabel II declararía, dez anos despois, a todos aqueles oficiais (12) como “beneméritos da patria” e ordenando que se levantase un monumento na súa memoria, cuxo orzamento ascendía aos 120.000 reais de vélaro. As Cortes concedéronlles a “Cruz de valor e constancia” e decretaron que se levantase un monumento.

Aínda que desde un principio eran remotas as posibilidades de éxito o levantamento de Solís e os seus seguidores, o certo é que a súa acción supuxo un punto de inflexión que se concretaría na súa asunción como mártires e a nación galega, anos despois, a pesar de que ningún deles era galego. Pero a mitificación do alzamento foi case inmediato, xa que permitiu unir o galeguismo co progresismo desde o seu nacemento, a diferenza doutros movementos similares noutras zonas de España

 

O monumento dedicado aos Mártires de Carral

Aínda que, na nosa opinión, sen demasiado interese desde o punto de vista artístico, como para xustificar un desprazamento para a súa visión “artística”, se hai que recoñecerlle un gran valor simbólico.

O proxecto de construción do  monumento aos mártires de Carral non se chegaría a realizar ata que en 1898 o destacado galeguista Francisco Suárez Delgado, recentemente chegado de Buenos Aires, dá os primeiros pasos para dar sentido a aquela perdida memoria de levantar o monumento que lembre a xesta dos Mártires de Carral. Foi custeada por subscrición popular e impulsada pola liga Galega dá Cruña, vinculada ao faladoiro que albergaba a libraría de Carré Aldao, máis coñecida na cidade coruñesa como “A Cova Céltica”. A primeira pedra colocouse o 23 de abril de 1899.  Finalmente, o monumento inauguraríase o 22 de maio de 1904.

 

O monumento atópase no centro de Carral e está feito con granito das canteiras do Illó (Barro) e foi deseñado polo arquitecto Juan Álvarez Mendoza. O monumento aínda que non se pode considerar en se un cruceiro, se reúne as súas formas en cruz.

No monumento vemos o escudo de Galicia e unha inscrición coa seguinte lema: “Aos mártires da liberdade mortos o 26 de abril de 1846. Liga Galega na Cruña”. Ademais, unha placa lembra os nomes dos oficiais executados.

 

Segundo conta Manuel Murguía, nesa curta primavera do ano 1846 só aflorou durante 24 días de ilusión e progresismo contra o goberno de Narváez, que a pesar de dicirse liberal e moderado, tiña na súa contra á mediana e pequena burguesía, a moitos universitarios e bastantes profesionais próximos ao republicanismo.

Anos despois, o pleno municipal do 29 de abril de 1931 aprobou a determinación de dar o nome de ”Avenida dos Mártires de Carral” á estrada comprendida entre a Ponte de Monelos e o Alto de Eirís, en virtude dunha proposta formulada por Xullo Paradela, concelleiro electo nas eleccións do 14 de abril.

Desde 1936 os habitantes de Carral levan a cabo unha representación teatral ao aire libre na que se reviven estes feitos. A obra titúlase “Abril de lume e ferro”, escrita por Manuel María e publicada polo Concello de Carral no ano 1989. Ademais este monumento foi escenario de importantes homenaxes e actos como o organizado pola Real Academia Galega para conmemorar o seu centenario en 2006.

Dado que este acontecemento foi e é coñecido a nivel nacional, creouse un proxecto turístico ao redor do mesmo, a Ruta dos Mártires. Esta ruta ten unha extensión de 3km aproximadamente e comeza no centro de Carral, no monumento dos mártires, pasando polo tres sepulturas dos oficiais axusticiados e terminando na Fraga do Rei, onde foron fusilados os Mártires.

 

 

E para finalizar, seguidamente deixámosvos un fragmento da constitución da Xunta de Goberno de Galicia formada durante o levantamento:

“Galicia, arrastrando até aquí unha existencia oprobiosa, convertida nunha verdadeira colonia da corte, vai á levantarse da súa humillación e abatemento. Esta Xunta, amiga sincera do país, consagrarase constantemente á engrandecer o antigo reino de Galicia, dando proveitosa dirección á os numerosos elementos que atesoura no seu seo, levantando os cimentos dun porvir de glora. Para conseguilo esforzarase constantemente en fomentar intereses materiais, crear costumes públicos, abrir as fontes naturais da súa riqueza, decrépita fundada sobre a ignorancia. Espertando o poderoso sentimento de provincialismo, e encamiñando á un só fin todos os talentos e todos os esforzos, chegará á conquistar Galicia a influencia de que é merecedora, colocándose no alto lugar á que está chamado o antigo reino dos suevos.”

 

Confiamos en que esta publicación resultase do voso interese. Grazas por lernos!!

 

Referencias:

“A gran historia de Galicia. Historia política da Galicia contemporánea”. Tomo XI. La Voz de

“Idade contemporánea (século XIX)”. Historia xeral de Galicia. De Obelleiro Piñón, L.

“Los Mártires de Carral”. De  Villares, R.

Los mártires de la libertad Gallega. Revista Mundo Grafico. De Conde de Rivera, L.

http://culturagalega.gal/noticia.php?id=14621&soportal=ningun

Los Mártires de Carral, 167 años después (www.laopinioncoruna.es)

La batalla de Cacheiras (http://www.concellodeteo.com)