Empezamos unha serie de entradas coas que pretendemos facer un repaso e divulgación doutra das riquezas patrimoniais e culturais que, no ámbito marítimo, ten Galicia. Nesta serie, que iremos alimentando no tempo, con entradas que versen sobre os numerosos faros que dan maior espectacularidade, se cabe, á costa galega.
E como inicio desta serie eliximos o espectacular Faro de Vilán, ao que dedicaremos esta entrada.
En primeiro lugar hai que lembrar que ao longo da historia, as primeiras referencias na costa para a navegación, fundamentalmente diúrna, estaba formada por referencias memorizadas e transmitidas oralmente, pero co incremento da navegación e ao multiplicarse o número de portos, foi necesario contar cun maior número de referencias e máis precisas. Así, pronto se puxo en práctica un aproveitamento activo das características do relevo costeiro, escollendo montes e promontorios , que pola súa altura, servisen como atalaias naturais desde as que poder divisar os navíos, e buscar a forma de enviar novos sinais aos navegantes, do mesmo xeito que servise de función defensiva e vixilancia. Posiblemente por iso é polo que a forma características dos faros asemelle a torres de defensa. Esta circunstancia obsérvase xa no deseño dos primeiros grandes faros como construcións prismáticas e elevadas, frecuentemente graduadas, como ocorría cos faros de Alexandría, Ostia, Leptis, Magna e Cádiz.
O prendido de lumes para guiar aos barcos aparece documentado xa nas costas mediterráneas desde a máis remota antigüidade, prolongándose durante a Idade Media, ao reactivarse os intercambios comerciais.
Mapa da Costa da Morte
Fálase moito dos faros fenicios en terras galegas, pero aínda non puido localizarse ningunha estrutura ou indicio, polo que hai que falar da Torre de Hércules, na cidade da Coruña, como o faro máis importante de Galicia, supostamente construído polos romanos, sobre unha torre fenicia ou púnica.
Para falar do Faro de Vilán temos que dicir que nos atopamos en Camariñas, na Costa da Morte. O Faro atópase situado ao noroeste da Vila de Camariñas a uns 5 kms. no cabo co seu mesmo nome.
Antigo Faro Vilán
O primeiro faro de cabo Vilán, do que só conservamos as ruínas, data de 1854 e construíuse como complementario ao de illas Sisargas, levantado tamén neses anos centrais do século XIX. Foi a Comisión de Faros quen determina o emprazamento e a necesidade de luz neste tramo concreto de costa. Por cuestións de financiamento, o primeiro faro de Vilán será de 4ª orde pero ademais, a localización tampouco foi a mellor.
O faro primitivo, que se acendía mediante unha lámpada de émbolo de aceite de oliva, non lograba superar coa súa luz o punto máis alto do cabo Vilán, provocando zonas de escuridade a pesar de que se tentou rebaixar o terreo a base de dinamita.
Foi no ano 1885 cando se aprobou a construción dun faro de primeira orde na zona. O feito dos desastres do Serpent en 1890 e do Tinacria en 1893 obrigaron a acelerar a súa posta en funcionamento.
Cemiterio dos Ingleses, Camariñas
E é que o naufraxio do acoirazado inglés HMS Serpent (1890) en Punta do Boi acelerou a construción do actual faro e o seu paso a categoría de primeira orde -como o de Fisterra ou o das illas Sisargas-. Neste naufraxio só salváronse 3 dos 176 tripulantes; os restos dos falecidos, inicialmente repousaron no denominado cemiterio dos ingleses, próximo ao Faro. A gravidade deste naufraxio e as protestas feitas ao Goberno español sobre a pobreza de dotacións na zona para facilitar a navegación, protestas sobre todo dos embaixadores ingleses (habituais navegantes na zona). Como recordo desta traxedia, ademais do citado Cemiterio dos Ingleses, hai tamén unha lápida conmemorativa situada no xardín de San Carlos, na cidade da Coruña, no espazo consagrado á memoria do heroe de guerra Sir John Moore, co texto: “En sacra memoria de 172 oficiais e homes da Real Armada que morreron nos seus postos a bordo do barco da súa británica maxestade Serpent, afundido na roca Boi, preto do cabo de Vilano, aproximadamente a 36 millas deste punto, o 10 de novembro de 1890…” Outra forma de lembranza era a protagonizada por búsquelos da armada inglesa que pasaban fronte ao cabo, saudando con salvas de canonazos en honra dos falecidos.
Lápida lembrando Serpent, Xardín San Carlos, A Coruña
En canto ao caso do buque Tinacria, dicir que naufragou entre a punta do Boi e Tirotéalas de Tosto. Dirixíase desde Glasgow a Livorno, vía Xibraltar a Xénova. A súa carga eran ladrillos, carbón, ferro e cera. O lamentable suceso aconteceu na noite do 6 ao 7 de febreiro de 1893, unha noite con pésimas condicións para a navegación: forte temporal, ventos de compoñente oeste, que impedía a visión da luz do Faro Vilán. Das 37 persoas que ían a bordo, (33 tripulantes e catro mulleres como pasaxeiras) só sete membros da tripulación ían ver amencer o día. Coa claridade aínda viron o casco do buque, desmantelado e varrido constantemente polas ondas. Xa só quedaba recuperar os cadáveres que o mar botaba na costa e aos que a xente da zona se encargaba de dar sepultura nos mesmos lugares onde ían aparecendo. Poucos días despois, o mar lanzou un nobelo formado por cera, anacos de velas, madeira e cadáveres. Imposible de desfacer tan macabro nobelo, inundouse con petróleo e prendéuselle lume. O lugar é coñecido desde entón como a «furna dos defuntos queimados».
Belén, Velem, Bellam, Veillane, Vilán, Villano,… son moitos os nomes reproducidos na cartografía para denominar un dos puntos máis perigosos do litoral galego, o cabo Vilán. A palabra galega vilán e a castelá vilán proceden ambas as do latín villanus que facía referencia ao veciño ou habitante de condición humilde dunha vila ou aldea pero co tempo adquiriu o significado de rústico, ruín ou indigno.
Esta definición non encaixaría moi ben co lugar a non ser que faga referencia ao seu abrupto e temible terreo. Por iso, buscáronse outras orixes que expliquen este topónimo camariñán. O certo é que podería derivar do vocábulo gaélico bhfaoileán que se pronuncia /vuila:n/ e que significa gaivota.
Sería, por tanto, o cabo das gaivotas e precisamente a gaivota tridáctila (Rissa tridactyla) é unha das habitantes deste espazo natural que só aniña, na Península Ibérica, nas Illas Sisargas e no cabo Vilán. Trátase dunha zona de alto valor ecolóxico candidata a Íala europea (Important Bird Areas) pola súa importante colonia ornitolóxica.
O proxecto do novo faro realizárono os enxeñeiros Francisco Lizárraga e Adolfo Pequeno.
A inauguración tivo lugar o 15 de xaneiro de 1896, constituíndose este faro como o primeiro eléctrico de España, o que supondo unha notable melloría para a navegación. A luz de producía por un arco eléctrico entre dous eléctrodos de carbón. Cunha torre octogonal de 25 metros de alto a súa luminosidade alcanzaba as 10 millas, sendo un dos máis potentes da época. Este faro foi declarado de Interese Nacional o 5 de novembro de 1933. Xa en 1962 reformouse a óptica alcanzando unhas 40 millas mariñas (case 70 quilómetros) e engadíndolle unha sirena antinéboa.
O Faro Vilán ten unha altura de 25 metros, elévase encima dun peñasco duns 130 metros de altura. A luz do faro emite dous escintileos brancos cada 15 segundos.
Nas súas orixes, necesitáronse seis *fareros, un maquinista e un *fogonero para dar servizo ao faro polo que se construíu un edificio de servizo que se atopa unido á torre por un túnel con máis de cen escaleiras.
O granito rosado da torre, extraído en canteiras da zona, intégrase á perfección coa paisaxe xeolóxica. A man do home non conseguiu modificar a beleza natural que continua mostrándose en estado puro aínda que o faro compite na actualidade con outros xigantes.
A vivenda e edificio de servizos do Faro Vilán é de planta cadrada, con patio interior e dúas plantas, destinado aos técnicos e que a través dun pasadizo cuberto conecta coa torre do faro. Está distribuída en alturas e adaptada á orografía: a vivenda está separada da lanterna e comunicada por un túnel cuberto que chega até a torre. Son 250 escaleiras!
Como curiosidade dicir que o faro se encheu de cultura e visitantes nos últimos anos pero tamén de historias de vida. A máis apaixonante quizais sexa a da súa farera Cristina, unha das primeiras mulleres en aprobar o exame para ocupar este posto e a primeira que se xubilará nesta profesión.
Actualmente o Faro, no seu interior, alberga un centro de interpretación, unha sala de exposicións e eventos, un punto de información turística e unha pequena tenda de souvenirs e café-bar. Pódese visitar este edificio de maneira libre e gratuíta.
Nas proximidades atópase o Parque Eólico de Cabo Vilán, no Alto dá Vea, inaugurado en 1989 e o primeiro que se fixo en Galicia así como unha piscifactoría de rodaballo desde o ano 2003.
Este faro, tan espectacular inspirou a numerosos autores, seguidamente deixámosvos dous das mencións máis coñecidas:
“Existe na miña terra unha costa brava que recibe, na linguaxe popular, o nome de Costa da Morte. Cada ano a mariña inglesa paga o seu tributo aos escollos e arrecifes da temible beira. Alí, como nas costas de Bretaña, a néboa condénsase e espesa de tal modo, que o mariño máis experimentado corre ao naufraxio sen advertilo. (…). A costa áchase desgorecida de faros e sinais, e a prensa rexional rifa unha campaña para que esta necesidade sexa atendida Agradeceránnolo os ingleses? Verán niso un indicio de noso “saneamento” como nación?”
Escrito por Emilia Pardo Bazán, “A vida contemporánea”, 1904.
O vilán
É quizais un xigante poideroso
que ollándonos está,
cun ollo refulxente que alumía
na azul inmensidá…
Ben o vexo, antre a brétoma, alá lonxe,
brilante lostregar;
eu ben vexo antre a brétoma o seu ollo
constante parpadear…
É un cíclope soberbo que alumía
aos que pola auga van,
é un cíclope soberbo que lostrega
no monte do Vilán.
Escrito por López Abente, “De Escumas dá ribeira”, 1911.
E para finalizar, soamente indicar que se estades interesados en visitar o Cabo, e toda a espectacular e fermosa zona da Costa da Morte, os horarios de visita do faro de Vilán son de luns a domingo: 11.00 a 14.00 e 15.30 a 19.00 horas.
Interior Centro Interpretación, Faro Cabo Vilán, Camariñas
A Nosa Recomendación:
Bibliografía
Faros de Galicia, J.A. Sánchez García , 2004
