O teatro na antiga Roma

O teatro, en tanto que é unha das actividades culturais e artísticas máis antigas que coñece a humanidade, aínda que ten as súas orixes en tempos anteriores, alcanza unha especial significación, en canto arte escénica, durante a vixencia da antiga Roma. Por iso, hoxe convidámosvos a que nos acompañedes nunha viaxe panorámica por “o teatro na antiga Roma”.

No mundo romano o teatro era un espectáculo que formaba parte integral da vida, e é sen dúbida outro gran legado que nos deixou esta civilización.

A través das súas obras e estruturas teatrais, os romanos non só entretiñan aos seus cidadáns, senón que tamén transmitían valores, ensinos e reflectían a complexidade da súa sociedade.

En Roma, o teatro foi pensado para divertir ás masas, e en ocasións un espectáculo que facía pasar un momento grato ao xentío. O público en xeral gozaba da maxia do teatro, pois a entrada era gratuíta.

 

 

Antecedentes

Unha rápida ollada á presenza das artes escénicas na antigüidade lévanos ata a prehistoria, cando aqueles antepasados nosos reuníanse para celebrar ritos nos que danzaban. Aínda que, realmente non é teatro propiamente devandito, se era un espectáculo no que se combinaban crenzas, supersticiones e ritos máxicos. O significado era en todo caso simbólico para o propio grupo, e era unha forma de expresión na que, polo menos nalgúns momentos, os individuos participantes expresaban e expoñían o seu status ou cambio de status dentro do grupo ao que pertencían.

A expresión corporal tiña xa unha gran presenza e servía para transmitir emocións, repetindo xestos, realizando expresións faciais, movendo o corpo, brazos e pernas, incluíndo en moitos casos o uso dun certo tipo de vestiario, formado por peles de animais ou elementos vexetais.

 

Se avanzamos ata o século VI a.C., atopamos as orixes do teatro na Grecia clásica. En primeiro lugar, nas festas que se celebraban en honra ao Deus Dionisos e na que entre outros actos, representábanse varias comedias e traxedias.

 

Xa en Roma, o teatro resulta ser, como en tantos outros ámbitos, unha copia do teatro grego. Desenvolveuse cara ao século III a.C. Aínda que tamén é certo que existe unha certa controversia, xa que algúns autores falan dunha posible orixe etrusco do teatro romano, pero esa non é unha cuestión que imos abordar neste post.

O teatro romano evolución significativamente coa realización da primeira estrea teatral no ano 240 a.C., obra de Livio Andrónico, un evento que marcou a transición do teatro, pasando de ser unha actividade exclusivamente relixiosa para pasar a converterse nunha forma de entretemento público.

 

O teatro romano enmárcase no “otium” (cousa de ociosos) que se diferenciaba das actividades que forman parte do “ludi” (xogos) con era o caso do circo romano. O otium era unha actividade ideal para desconectar dos problemas diarios, despexando a mente, e para iso representábanse obras que podían entreter ou divertir, caso das comedias, ou outro tipo de obras máis encamiñas a impresionar as emocións, como era o caso das traxedias.

As representacións (ludi scaenici) tiñan lugar no marco de grandes festas públicas, como os ludi apollinares, celebrados en xullo en honra de Apolo, ou os ludi romani, organizado en setembro en honra de Xúpiter.

 

Gran parte das representacións en Roma tiveron un carácter ritual de invocación aos deuses; non só foi relixioso a súa orixe, senón que mesmo chegaron a formar parte do culto. Doutra banda, algúns trazos indican que moi pronto se converteron nun espectáculo público máis.

O espectáculo teatral non se concibía como destinado a interpretarse indefinidamente, senón que se vía como algo efémero, pois as obras representábanse xeralmente unha soa vez.

Tiña un carácter popular, e as obras eran adaptadas ao público.

 

 

En primeiro lugar hai que dicir que en Roma, do mesmo xeito que había anteriormente sucedido en Grecia, o teatro era un xénero poético, é dicir, era poesía dramatizada.

As compañías de teatro, denominadas greges ou catervae, eran de carácter profesional e estaban dirixidas por un empresario (dominus gregis), que adoitaba ser o director de escena e, a miúdo, tamén actor.

Tanto os papeis masculinos como os femininos eran interpretados por homes, travestidos con perrucas ou máscaras.

Normalmente, os actores (histriones) eran escravos e libertos, sempre homes, salvo no caso do mimo. As representacións eran gratuítas, de acceso libre a mulleres, nenos e escravos, e estaban subvencionadas polos maxistrados públicos, en particular os edís, co fin de gañarse o favor popular nas eleccións.

Os actores nos teatros romanos eran considerados como artistas e eran moi respectados na sociedade romana. Interpretar obras de teatro era un oficio recoñecido e os actores eran contratados polos patrocinadores dos espectáculos.

No teatro romano, os actores levaban máscaras para representar aos diferentes personaxes e utilizaban xestos esaxerados e expresións faciais para transmitir emocións e comunicar con claridade ao público. Entre os personaxes atópanse:

• Puppus, o vello estúpido.
• Dosenus, coñecido como o “amolado”.
• Buccus, o glotón.
• Maccus, o atordado.

 

Respecto ao vestiario que se utilizan no teatro romano, os actores levaban túnicas longas e sandalias de coiro. Algúns levaban capas ou mantos, dependendo do personaxe que interpretaban. O máis curioso é que as túnicas tiñan diferentes cores segundo o personaxe: os heroes levaban túnicas vermellas, os viláns levaban túnicas negras e os personaxes secundarios levaban túnicas verdes ou azuis.

 

En canto á maquillaxe, os actores levaban máscaras que representaban as emocións do seu personaxe. Había máscaras de comedia, traxedia, ira, medo, entre outras. Ademais, a maquillaxe era moi importante para resaltar os trazos faciais e facer que os actores fosen máis visibles para o público.

 

Respecto a a estrutura das traxedias e comedias, as obras estaban divididas en partes fixas. A parte máis ampla coñécese como acto, e se subdivide en escenas.

A traxedia en Roma non innova en canto á estrutura grega. Por tanto, ás partes dialogadas sucédense as partes feitas polo coro. Cada unha destas partes dialogadas é o que podemos entender como un acto da obra, ata un total de cinco.

 

O teatro latino sempre é en verso. A métrica é variada. Abunda o chamado senario yámbico. Na comedia a métrica é relaxada e áxil. O parecido á lingua da rúa fai que apenas se poida distinguir a estrutura métrica dos seus versos.

 

Tipos e xéneros do teatro romano

Na literatura latina atopamos que ás obras que ían ser representadas coñéceselles cun nome: “fábula”, independentemente de que se tratasen de traxedias ou comedias.

 

Nunha primeira distinción poderiamos referirnos a estes dous tipos de obras dramáticas dicindo que na traxedia tratábanse sobre todo temas mitológicos, e en consecuencia os protagonistas eran deuses e heroes. Expón graves problemas morais derivados das paixóns humanas, e presenta unha acción seria, de ton elevado, caracterizada por unha linguaxe solemne.

 

Pola contra, na comedia os asuntos tratados referíanse á vida cotiá e os protagonistas eran homes mundanos, con máis vicios que virtudes. No primeiro caso utilizábase unha linguaxe máis refinada e no segundo máis desenfadado e mesmo groseiro.

 

E centrándonos xa na denominación xenérica, teriamos que falar de catro tipos de fábulas:

 

Dentro das traxedias:

• A fábula crepidata o cothurnata, que era unha traxedia de argumento grego; caracterizábase porque os actores usaban o “coturno” ou bota alta, característica dos actores tráxicos gregos. Exemplos deste tipo inclúen as traxedias de Séneca, como “Fedra” e “Edipo”, que exploraban as emocións humanas profundas e os destinos tráxicos.
• A fábula praetexta, unha traxedia de argumento romano. Toma o nome da “toga praetexta”, vestidura branca con banda púrpura que levaban os actores que a representaban; o seu carácter tipicamente romano e tamén solemne. Estas obras eran máis próximas á historia e lendas de Roma, proporcionando un contexto cultural máis específico e resonante para os espectadores romanos.
• A fábula trabeata, un tipo de drama que reflectía o ambiente da clase media romana

 

Nas comedias, distinguimos:

• A fábula palliata, unha comedia de ambiente grego e inspirada en obras de autores gregos. Recibía este nome porque os actores cubríanse co “pallium” ou manto grego. As comedias de Plauto e Terencio son exemplos clásicos deste subgénero.

• A fábula togata, que era unha comedia sobre temas e personaxes romanos. Os actores vestían a toga, peza que vestían os cidadáns comúns en Roma. Estas obras reflectían a vida cotiá e os conflitos sociais de Roma, ofrecendo unha visión humorística e crítica da sociedade romana.

 

Ad

Ademais das traxedias e comedias, o teatro romano tamén incluía o mimo e o pantomimo, xéneros que se destacaron especialmente durante o Imperio Romano.

• Mimo: Estas eran actuacións cómicas e a miúdo burlescas que non utilizaban máscaras, a diferenza doutros xéneros teatrais romanos. Os mimos incluían diálogos e eran coñecidos polo seu contido licencioso e satírico. Co tempo, este xénero permitiu a participación de mulleres, o cal era inusual noutros tipos de teatro.
• Pantomimo: A diferenza do mimo, o pantomimo non incluía diálogos e os actores utilizaban máscaras para interpretar os seus roles. Estas representacións eran dramáticas e centrábanse na expresión corporal para comunicar a historia, a miúdo baseadas en mitos e lendas. O pantomimo converteuse nunha forma de entretemento moi apreciada na Roma imperial.

Un xénero menos coñecido, pero igualmente importante foi a citarodia, onde os intérpretes cantaban pezas de distintos xéneros acompañándose da cítara.

 

E se falamos de autores romanos no ámbito do teatro, temos que falar dos tres maiores poetas latinos:

• Plauto, comediógrafo. De orixe humilde, era oriúndo da rexión italiana de Sombría. Viviu entre os séculos III e II a.C.

 

Foi o único autor moi popular do teatro latino. Estímase que creou unhas 130 obras, das que 21 serían comedias. Creaba situacións orixinais e típicas do gusto romano. Fai referencias aos deuses e lugares e costumes recoñecibles polos romanos. Escribe diálogos vivos, cheos de dobre sentido, con gran dose de humor e graza. Ao integrar as partes cantadas na acción, converteu a comedia nun vodevil (un espectáculo con varios números de acróbatas, cómicos, malabaristas, magos, …). Entre as súas obras: O soldado fanfarrón, Anfitrión, A comedia dos asnos, A comedia da pota, Os xemelgos, O tramposo, A Aulularia, Miles Gloriosus, …

Todas as comedias van precedidas dun prólogo no que un dos personaxes conta o argumento da obra e solicita o favor do público para a representación. Os personaxes das comedias de Plauto responden a estereotipos moi característicos e aínda que nalgunhas ocasións o asunto pode ser de tipo moralizador ou exemplificativo, predomina o ton da farsa.

Plauto usou a lingua popular nos seus escritos, combinou os xogos de palabras e, ao mesmo tempo, alegrou as escenas mediante o canto e a música.

 

• Terencio, comediógrafo. Escravo, de orixe africana, viviu no século II a.C. Escribiu 6 comedias, todas do xénero “palliata”. Nas súas obras inclúe pouco movemento escénico. Escribía en latín puro e refinado. As súas obras máis coñecidas: A rapariga de Andros, O torturador de se mesmo, O eunuco, Formión, A sogra, Os irmáns, …

 

As comedias de Terencio caracterízanse pola helenización completa de forma e contido, a tendencia á supresión de motivos populares e a súa intencionalidade ética e moralizante. Dirixidas a un espectador culto, as súas comedias carecen da espontaneidade e frescura do teatro de Plauto, así como dos recursos destinados a provocar a gargallada fácil.

O comediógrafo non obtivo tanto éxito como Plauto, pero si recibiu recoñecementos en canto aos seus personaxes, atribuíndolles un sentido máis humano.

 

• Séneca, tráxico. Nacido en Córdoba, España, destacou pola elocuencia das súas obras relacionadas á humanidade, a avaricia, o poder, a crueldade, a moralidade e os acontecementos inesperados da vida. Escribiu no século I d.C.

 

Filósofo estoico, escritor e político, foi preceptor do emperador Nerón que lle acusou de participar nunha conspiración contra el e obrigoulle a suicidarse.

As súas obras pódense dividir en catro apartados: os diálogos morais, as cartas, as traxedias e os epigramas.

Conserváronse 9 obras teatrais súas, todas de temática mitológica grega, como Hércules enfurecido ou As troyanas. Outras das súas obras son: Hercules furens, Phoenissae, Medea, Troades, Oedidpus, Agamemnon, …

O escritor seguiu os modelos de literatura clásica grega e, no seu estilo de prosa vibrante, tamén narraba sobre as deidades. Nos seus escritos obsérvase o uso de termos metafísicos.

Séneca utilizou perfectamente a linguaxe poética, dándolle un toque intenso, ademais dos himnos corais, onde resaltaba o seu amor pola natureza.

Trata o mito de forma moi libre, converténdoo nun mero pretexto para aludir a sucesos políticos contemporáneos.

 

 

A arquitectura para o teatro

Os teatros desempeñaban un papel crucial na vida cotiá dos romanos. Eran lugares onde se congregaba a sociedade romana para gozar de espectáculos, como obras de teatro, mimos, acrobacias e concursos musicais. Ademais, os teatros tamén eran utilizados como espazos para celebracións relixiosas e políticas, como as festividades en honra aos deuses ou as reunións do Senado romano.

Os anfiteatros, situados estratexicamente en prazas públicas, facilitaban o acceso ás masas, permitindo aos políticos dirixirse directamente á poboación.

Esta práctica subliñaba a importancia do teatro como un medio para influír e manipular a opinión pública.

Os teatros romanos eran considerados como símbolos de poder e grandeza. A súa construción era financiada tanto polo Estado como por individuos adiñeirados, e o seu deseño arquitectónico era impresionante. Os teatros situábanse en lugares prominentes das cidades, como nos outeiros ou nas prazas principais, e o seu tamaño e ornamentación reflectían o status e a importancia da cidade no Imperio Romano.

Os teatros romanos caracterizábanse polo seu deseño semicircular, cunha estrutura graduada que permitía aos espectadores ter unha visión clara do escenario.

O escenario atopábase nun extremo do teatro e estaba separado da audiencia por unha parede chamada “proscenio”. Os teatros tamén contaban cunha orquestra circular, onde se situaban os músicos, e unha cávea, que era a zona destinada para os espectadores. Os teatros máis grandes podían albergar ata 20.000 persoas.

A disposición dos asentos nos teatros reflectía a estratificación social da época. A cavea, ou área de asentos, estaba dividida en varias seccións:

• a proedria era a zona máis importante, reservada para os senadores e dignatarios,
• a ima cavea albergaba aos cabaleiros,
• a media cavea era para os cidadáns libres, e
• a summa cavea estaba destinada aos escravos e libertos.

 

Esta organización estrita aseguraba que as clases sociais non se mesturasen, reflectindo a xerarquía e a orde social romano.

A pesar de haber algunha excepción, as bancadas construíanse con cachotería e formigón e non se situaban na ladeira dun monte. Estaban sostidas por todo un sistema de bóvedas que permitía o tránsito baixo elas dos espectadores que accedían aos seus asentos a través de escaleiras que conducían aos vomitorios para que estes distribuísense polos seus asentos. Ademais, e a diferenza de en o caso grego, en Roma as bancadas nunca excedían a orchestra.

O proscenio si mantivo a mesma funcionalidade que en Grecia como unha plataforma onde actuaban os actores.

Por último, a scaena era moito máis alta que en Grecia, coincidindo coa anchura do semicírculo da orchestra e non sobresaía das bancadas.

Como elemento característico do teatro romano, existía un espazo chamado pórtico, unha construción adxacente ao teatro onde o público refuxiábase en caso de choiva.

 

 

Conclusións

O teatro romano é unha das manifestacións artísticas máis importantes da antiga Roma. Esta forma de arte caracterizouse pola grandiosidade dos seus escenarios e a complexidade das súas producións.

O teatro na antiga Roma foi unha forma de arte popular que combinaba a traxedia e a comedia. As representacións teatrais levaban a cabo tanto en espazos públicos ao aire libre como en teatros cubertos, e contaban con actores que utilizaban máscaras e xestos esaxerados para transmitir emocións. Estas obras teatrais abarcaban temas diversos e servían tanto como entretemento como para transmitir mensaxes políticas e sociais.

Pero o teatro romano non só era un lugar para gozar da arte dramático, senón tamén un espello que reflectía a estrutura social e as normas da antiga Roma. O protocolo que rodeaba estas actuacións lanza luz sobre como os romanos de diferentes clases sociais interactuaban e relacionábanse nun contexto de entretemento.

O teatro romano é en todo caso un gran legado cultural.

 

E finalizamos coa esperanza de que esta publicación resultouvos e se así foi pedímosvos que pulsedes o botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche fde xeitoi gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.

Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.

 

Referencias

https://gmhistoria.com/las-obras-de-teatro-del-imperio-romano/

https://www.ies-ramonycajal.com/files/EL_TEATRO_EN_ROMA_HISTORIOGRAFA.pdf

https://romanainsolentia.com/2022/12/22/el-teatro-griego-y-el-romano-como-se-diferencian/

https://es.slideshare.net/slideshow/el-teatro-en-la-antigua-roma/23427646