Achegámonos hoxe a un movemento social, cultural e político, acaecido en Galicia durante a segunda metade do século XIX, que buscaba revitalizar a identidade galega, tanto desde o punto de vista cultural, como político e histórico.
O Rexurdimento tivo unha importante vertente literaria e intelectual, aspecto no que o inicio podería fixarse na publicación do poemario de Rosalía de Castro, “Cantares galegos”. E é que, neses primeiros anos, as principais manifestacións eran o ámbito da poesía, xa que o teatro e a prosa tardarían algúns anos máis en manifestarse.
Contexto histórico
A Ilustración foi un período crave na historia de Galicia, xa que trouxo consigo unha maior apertura cultural e un interese por revitalizar a lingua e a cultura galega. Con todo, moitos dos ideais ilustrados non se chegaron a materializar completamente en Galicia, o que levou a un sentimento de frustración e descontento na sociedade galega.
Pensemos que, a comezos do século XIX, a poboación de Galicia era fundamentalmente rural. A economía dependía exclusivamente da agricultura practicada por un campesiñado que vivía na miseria e propiciaba a emigración.
As clases populares utilizaban o galego como lingua para falar, mentres que o castelán utilizábase por escrito.
Por mor da invasión francesa (1809) e dos enfrontamentos entre absolutistas e liberais xorden os primeiros textos escritos en galego, impresos en follas soltas ou en xornais, con fins propagandísticos. Uns chaman ao campesiñado á defensa do país, outros defenden as ideas liberais.
En eses anos, en Europa estaba a se desenvolver un movemento cultural e literario chamado “Romanticismo”, que chegou a Galicia influíndo dalgunha maneira aos intelectuais da época, que se orientaron ao estudo da historia dos pobos e as súas singularidades.
Co final da primeira Guerra Carlista (1833-1840), establécense no poder os progresistas e Galicia experimenta unha etapa de efervescencia política e ideolóxica.
Ao longo de todo o século, tras o fin do absolutismo e o inicio da monarquía constitucional, nacen diversos movementos galeguistas baseados na defensa da singularidade e da personalidade diferenciada de Galicia.
Em 1846 créase a “Xunta Superior do Reino de Galicia”, e aparece o “Provincialismo”, que denunciaba a marxinación social do país e procuraba a valoración social da súa arte, dos seus costumes e da historia. Víronse apartados da política despois do seu apoio ao fracasado levantamento militar de Solís (ver o noso post: Os mártires de Carral, heroes esquecidos), e refuxiáronse no mundo da cultura e da literatura.
A segunda xeración galeguista, o “Rexionalismo”, compaxinou cultura e política, facendo da lingua a súa preocupación primordial.
No camiño do afianzamento lingüístico e literario, celébranse na Coruña os primeiros “Xogos florais” en 1861. As composicións premiadas, xunto coas mostras de poesía contemporánea, recóllense un ano máis tarde no Album dá Caridade, primeira antoloxía do Rexurdimento galego.
A nivel estatal, en 1868 prodúcese o pronunciamento de signo progresista dirixido por Prim, Serrano e Topete que derroca a Isabel II. Iníciase o Sexenio Revolucionario (1868-1874).
No ano 1869 apróbase unha nova Constitución e establécese unha monarquía democrática con Amadeo I de Saboya, que non se asentará con éxito por mor do asasinato de Prim.
Entre 1873-1874 constitúese a Primeira República. Ata que se produce un golpe militar e a formación dun goberno conservador, para en 1875 producirse a restauración borbónica con Alfonso XII.
Inicio do Rexurdimento
O Rexurdimento xorde pola influencia do ideal romántico, que chegou con atraso a Galicia. Froito das ideas derivadas do Romanticismo e da Revolución Francesa, estenderase por toda Europa un sentimento de afirmación nacional, pero que, en Galicia, no seu inicio, centrouse sobre todo na defensa da lingua e a cultura propia.
Pero antes de aparecer o Rexurdimento propiamente devandito, pódese dicir que houbo un pre – rexudimento, un proceso que manifestou en situacións como o anteriormente citado levantamento de Solís, ou a aparición do xornal vigués “A Oliva”, un xornal que tiña como lema: “Todo por Galicia. Todo por Galicia”.
En 1853 publícase o primeiro libro escrito en lingua galega no século XIX, “A gaita galega”, de Xoán Manuel Pintos, quen, xunto con Francisco Añón e Manuel Murguía, son coñecidos como os “Precursores”.
”A gaita galega” é un texto que recolle o diálogo entre un tamborilero que fala castelán e un gaiteiro que pretende ensinarlle galego ao tamborilero. Ademais, conta cunha temática variada e cuns claros obxectivos: exaltación de Galicia e da súa lingua e reivindicación do estudo do idioma galego.
En 1856 atopamos o banquete de Conxo, un acontecemento representativo de que as cousas estaba a cambiar, pois empezaron a compartir mesa e mantel (algo impensable no réxime social vixente) persoas de distintas clases sociais: estudantes, traballadores, … Empezaron a reivindicar o dereito de Galicia a administrar os seus propios recursos.
E como anticipabamos nos primeiros parágrafos desta publicación, atopámonos co inicio do Rexurdimento pleno, coa publicación da obra de Rosalía de Castro “Cantares galegos”, o 17 de marzo 1863.
Data que foi a elixida para celebrar, cada ano, o “Día dás Letras Galegas”.
Algunhas cuestións a destacar
Un dos aspectos máis importantes do Rexurdimento en Galicia foi o papel dos intelectuais galegos na difusión da cultura e a lingua galega. Figuras como Rosalía de Castro, Eduardo Pondal e Manuel Murguía foron clave na recuperación e revitalización da identidade galega. A través dos seus escritos e discursos, puxeron de manifesto a necesidade de recuperar a autonomía e a soberanía de Galicia, así como de promover o recoñecemento da lingua galega como lingua oficial na rexión.
Estes escritores e poetas promoveron a literatura en galego e avogaron pola conservación das tradicións culturais galegas. As súas obras axudaron a crear unha conciencia de identidade galega entre a poboación e contribuíron á difusión da lingua galega como símbolo da
Benito Vicetto e Manuel Murguía recolleron por escrito os feitos máis destacados da historia de Galicia para fortalecer o relato rexionalista.
O Rexurdimento en Galicia tamén estivo marcado polo xurdimento do nacionalismo galego e a loita pola autonomía da rexión. Durante o século XIX, xurdiron movementos políticos e sociais que avogaban pola independencia de Galicia e a creación dun estado galego independente.
Unha das últimas manifestacións do “Rexurdimento”, xa no século XX, foi a constitución da Real Academia Galega (1905).
Fundadores Real Academia Galega
Na imaxe atopamos sentados a: José Ogea, Manuel Murguía, Manuel Curros Enríquez e Andrés Martínez Salazar. De pé, Uxió Carre, Florencia Vaamonde Lores, Francisco Tettamancy e Eladio Rodríguez.
Fotografía de Avrillón, conservada no Arquivo da RAG.
Algo mais sobre o Rexurdimento
Adóitase falar de tres etapas ou períodos durante a vixencia do Rexurdimento:
- O período precursor: engloba autores que publicaron obras en galego antes de 1863. Aquí enmarcaríase a literatura de circunstancia, con textos provocados por eventos político so históricos e os precursores do Rexudimento.
- O Rexurdimento pleno: está marcado polo labor dos tres grandes escritores do século XIX: Rosalía de Castro, M. Curros Enríquez e Eduardo Pondal.
- O período finesecular: formado por autores coetáneos aos tres grandes poetas do Rexurdimento que continuaron coa recuperación da cultura e do idioma.
Rosalía de Castro transcende coa calidade da súa obra as nosas fronteiras para incorporarse á historia da literatura universal. Os seus versos foron objecto de múltiples estudos e traducións a diversas linguas. Sobre Rosalía podedes ler algo máis no noso post: Rosalía de Castro. Símbolo da cultura galega.
Manuel Curros Enríquez foi un dos escritores preferidos polos lectores do seu tempo. Sen dúbida porque coa súa poesía denunciou as inxustizas (foros, opresión, emigración, …) e defendeu as ideas de progreso. Asentou unha tradición de poesía combativa comprometida que continuarán numerosos autores (Cabanillas, Celso Emilio…). A súa vocación como poeta nácelle pronto, xa que o seu primeiro texto, “Cantiga”, aparece en 1869. En 1888 publica “O Divino Sainete”, obra na que fai unha crítica profunda da xerarquía católica. En “Aires dás miña terra”, a liña temática é a cívico-social, sen desdeñar textos costumistas e intimistas. O autor ponse ao lado das persoas oprimidas e a chama para defenderse. Podedes ampliar información na nosa publicación: Curros Enríquez, un poeta comprometido coa súa terra.
Eduardo Pondal, autor do Himno galego, buscou as raíces prehistóricas do seu pobo, destacando o elemento culto, para engrandecerlo a partir da súa individualidade. Procurou afianzar a lingua galega como lingua literaria e culta. A obra máis soada de Pondal é “Queixumes dous piñeiros”.
Na poesía de Pondal está moi presente a recreación dun pasado mítico vinculado ao celtismo e o canto á terra e á paisaxe. Pondal considérase a si mesmo o bardo, o poeta cuxa misión é instruír sobre un pasado celta glorioso e guiar ao pobo cara a un futuro glorioso. #Ante a ausencia dunha mitoloxía histórica galega, converte os topónimos da súa comarca natal (Bergantiños) en antropónimos de personaxes lendarios, de tal modo que cada topónimo indicaría o nome dun heroe.
Outros autores escribiron nos últimos anos do século XIX e primeiros do XX seguindo o ronsel de Rosalía, Curros e Pondal. Citámolos a continuación facendo referencia ao xénero literario no que destacaron:
- En poesía, Florencio Vaamonde Lores, Valentín Lamas Carvajal, e Manuel Leiras Pulpeiro.
- En prosa: Miguel Valladares, Antonio López Ferreiro e Valentín Lamas Carvajal. A consolidación da prosa galega non se produce ata o século XX, pero a finais do XIX hai xa precedentes destacables: “Maxina ou a filla espúrea”. Doutra banda, a primeira novela galega contemporánea. “A tecedeira de Bonaval”, “O Castelo de Pambre” e “O neno de pombas”, converten ao seu autor, Antonio López Ferreiro, no mellor.
- E en teatro: Francisco María de la Iglesia, Galo Salinas e Manuel Lugrís Feire. Trátase do xénero menos cultivado.
En canto á valoración dos poetas desta época, Ricardo Carvalho Calero, na súa Historia dá Literatura Galega Contemporánea, divídeos en dous grupos:
- Diádocos: son os poetas máis próximos aos tres grandes mestres do Rexurdimento, ora por ser “compañeiros de idade” de Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez e Eduardo Pondal; ora por publicar de maneira contemporánea a esta tríada de mestres. O propio Carvalho recoñece que se trata dun “criterio flexible”, posto que a data de nacemento de Eduardo Pondal (1835) dista dezaseis anos da de Manuel Curros Enríquez (1851), e o acontecemento da morte de Rosalía de Castro (1885) tivo lugar vinte e dous anos antes que a do poeta da Puenteceso (1917). Algúns destes diádicos son: Galo Salinas, Xoán Cuveiro Piñol, Emilio Álvarez Giménez…
- Epígonos: son os escritores que seguen sen ningún tipo de achega esencial a obra poética (temas, estilo…) de Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez e Eduardo Pondal. Trataríase de autores nados entre 1860 e 1870, entre os que atopamos a: Manuel Lugrís Fraile, Manuel Lago González, Francisco Álvarez de Nóvoa…
Desde o punto de vista de produción literaria, ano frutífero en publicacións foi 1880. No sairán á luz composicións dos autores de máis fama desta etapa: “Follas novas”, de Rosalía de Castro, “Aires dá miña Terra”, de Curros Enríquez, e “Saudades galegas” de Lamas Carvajal. Seis anos despois aparece “Queixumes dous piñeiros”, de Eduardo Pondal.
Especialmente durante a década 1880-1890, Emilia Pardo Bazán levou a cabo unha intensa actividade teórica e crítica, tanto no caso español como no da emerxente literatura en lingua galega. Foi a primeira en abordar teoricamente a idea de renacemento aplicada á realidade galega daqueles anos e tamén a primeira en facer unha análise crítico dos autores máis relevantes dese período: Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez, Eduardo Pondal e Valentín Lamas Carvajal. Ela foi en gran parte responsable da introdución do paradigma de Michelet, co que fixo comparatismo entre o renacemento galego e a “renaixença” catalá. Debullou as grandes obras e autores deste período e o impacto das súas críticas foi moi considerable, tanto a efectos de marcar direccións interpretativas nas historias literarias posteriores, como por crear importantes polémicas e mesmo provocar respostas críticas en formato literario como Ou divino sainete. Este tipo de intervencións da nosa autora hai que situalas no contexto das disputas onde se mestura o literario co ideolóxico e en definitiva no da loita aberta polo incipiente capital simbólico.
E hai que falar do que aconteceu no ano 1916, pois é cando se fundaron as Irmandades da Fala (Irmandades do fala ou da lingua). Eran asociacións cívicas que xa non só defenden a recuperación do galego como lingua literaria, senón que propugnan a súa normalización e o seu emprego efectivo en todos os usos sociais.
Conclusións
O Rexurdimento é o fito na historia de Galicia que pon fin aos chamados séculos escuros (séculos escuros). A lingua, a cultura e, moi especialmente, a literatura galega, rexorden para ser reivindicados por políticos e intelectuais que defenden unha identidade do país.
O Rexurdimento en Galicia tivo un impacto significativo na sociedade e a cultura galega do século XIX.
O Rexurdimento é un movemento decisivo na historia galega que aínda hoxe ofrece moitas preguntas sen respostas.
Referencias
https://academia.gal/-/os-precursores-o-rexurdimento-e-o-d-c3-ada-das-letras-galegas
https://academia.gal/-/a-inauguracion-da-nosa-academia
https://www.galego.org/espannol/visita/rexurdimento.html
https://natureduca.com/culturblog/literatura-gallega-rexurdimento/
https://revistas.ucm.es/index.php/MADR/article/view/90522
