O negro dos Austrias. Vestirse ” a española”

A  cor negra no vestir pasou por asociarse á morte, despois á austeridade e ao poder e, finalmente, á elegancia.

Na arte, a cor negra identifícase co tenebrismo de Caravaggio, Zurbarán, Ribeira… ou coas pinturas da última etapa de Goya coñecidas como as pinturas negras.

O certo é que a connotación negativa da cor negra debémosllo ao cristianismo.  A partir do ano 1000 a simboloxía cristiá empeza a identificar a cor negra coa cor do mal en xeral e do maligno en particular. Así queda reflectido na iconografía do románico e do gótico onde o diaño e os seres diabólicos aparecen representados en negro. Os monxes benedictinos conservaron o seu hábito negro en contraste cos monxes brancos do Císter. Estes últimos vían nos hábitos benedictinos o símbolo do diaño e do pecado, mentres os primeiros usábano como símbolo de humildade.

Tampouco os animais negros saen moi ben parados nesta época. Os gatos negros e os corvos serán vistos como animais violentos, pouco fiables e próximos ao maligno.

 

Na Castela medieval podemos identificar a cor negra con catro significados básicos:

1. A súa asociación coa escuridade e as tebras
2. Instrumento para a exteriorización da dor e da tristeza (o loito)
3. Medio de expresión da penitencia e a humildade (hábito de diversas ordes monásticas como a Orde de Santo Domingo)
4. Manifestación da honestidade (cor propia do estamento eclesiástico)

Son moitas as obras pictóricas nas que se representa á virxe: A virxe co neno de Tiziano; A Inmaculada Concepción de Murillo; A Virxe María co neno de Leonardo Dá Vinci; A Coroación da Virxe de Velázquez… pero en ningunha delas represéntase á virxe con vestimenta de cor negra (xeralmente utilízase o branco, o vermello e o azul). Soamente aparece a virxe con manto negro nas obras de representación da crucifixión ou morte de cristo. Desta maneira en obras como A Crucifixión de Juan de Flandes ou A Dolorosa de Murillo; a cor negra utilízase como simboloxía de duelo. Pola contra, a cor branca do sudario representa a resurrección.

 

Pero non debemos esquecer que a cor negra tamén se identifica cunha parte da historia de España que chegou até nós a través da pintura, concretamente dos retratos de corte. Cando pensamos nos distintos reis da dinastía dos Austrias, pensamos en negro. A identificación desta cor cunha dinastía que reinou en España entre os séculos XVI a XVIII, levounos a identificar esa época da historia de España -de forma errónea e polo anteriormente relatado en relación coa simboloxía do negro-, como unha época escura, melancólica, sobria e triste, pero? nada máis lonxe da realidade.

A chegada do negro a España na vestimenta, foi debido ao descubrimento do Novo Mundo e á influencia borgoñona no vestir que acompañou a Carlos I a España.

A cor negra puro era imposible de manter nos tecidos de maneira permanente até o descubrimento de América. Coa chegada dos españois ao Novo Mundo, descóbrese o pau de Campeche, unha árbore orixinaria de México que consegue un negro intenso, chamado á de corvo, que se fixaba á roupa de forma permanente. Ao ser un produto importado, esta tinguidura tiña un custo elevado, polo que quedou como un produto de luxo, que se converteu en símbolo de status.

 

Estamos en pleno Renacemento, onde o individualismo adquire un gran protagonismo. Este cambio de mentalidade levará consigo, entre as partes dirixentes, o gusto pola vestimenta, desatando unha paixón polo luxo no vestir. Neste momento é cando empeza a imporse o negro na corte española.

Carlos de Habsburgo chegou a España en 1517.  Era un mozo  que crecera no estranxeiro, do que trouxo os seus costumes, o seu idioma e a súa maneira de vestir. O primeiro dos Austrias sementou ao seu paso influencias flamencas, francesas, e alemás. Estableceu a etiqueta *borgoñona na corte española do que formaba parte o uso da cor negra.

 

Pero non será até a chegada de Felipe II (1556-1598)  cando o negro converteuse nun aceno de identidade e nun signo de autoridade e poder, non só para o rei, senón para os conselleiros e en xeral para todos os cortesáns. Aplícase o termo vestir á española que marcará estilo en toda Europa até o século XVII no que se impón a moda versallesca.

 

Pero non soamente o uso da cor negra será copiada polo resto de cortes europeas. Os españois son os amos do mundo, e como tales aparecen retratados para a posteridade: con xestos de altivez e autoridade reforzada pola súa vestimenta e adornos. Así podemos observar que o traxe ocultaba a súa pel a excepción do rostro e as mans. A vestimenta consistía, no caso do home,  nunha camisa sobre a que se superpoñía un xubón e calzas curtas que deixaban á vista as pernas que se cubrían con medias Sobre o xubón se superpoñía un coleto ou ropilla. O calzado era plano e apenas decorado, usándose tamén botas altas e estreitas que chegaban á coxa e que se ataban  as calzas.

A cor negra contrastaba co branco dos pescozos de encaixe que recibían o nome de lechuguillas, porque a súa forma rizada lembraba ás follas da leituga. O fondo negro no vestir, realzaba as xoias entre as que destacaba o toisón de ouro colgado nunha cinta, no caso da realeza, e as perlas no caso dos demais membros da Corte, sobre todo entre as damas.

Pero esta moda do negro non foi só unha cuestión estética e de transmisión de autoridade e riqueza, senón que influíu tamén na relixión, concretamente na Reforma protestantes e na Contrarreforma católica.

Os grandes pensadores e defensores do protestantismo rexeitaron o luxo no ornato en xeral, pero tamén no vestir, avogando pola sinxeleza e austeridade. Pola súa banda, o mundo católico da contrarreforma reclamaba á súa fieis discreción e sobriedade, aínda que a Igrexa non o practicase.

Así, de ser unha cor demoníaco e do pecado, o negro converteuse no máis utilizado na vestimenta europea até o século XVII.

 

 

Ao longo do silo XVIII o negro destinarase ao loito e a determinados oficios. Os xuíces e os académicos usan a toga negra como símbolo de certa autoridade ou distinción social, como saber e poder intelectual.

A partir do século XIX o negro é utilizado polos homes de negocios, determinados oficios e mesmo o servizo doméstico. O abaratamento das tinguiduras artificiais, por mor da Revolución Industrial,  convérteno nunha cor máis accesible e práctico.

Non será até a irrupción de Coco Chanel no 1920 cando o negro no vestir convértese en símbolo de elegancia. Grabrielle Chanel  foi contemporánea e amiga das grandes figuras da arte da época: Picasso, Duchamp, Renoir…). A ela debémoslle o ensalzamento do negro como sinal inequívoco de elegancia atemporal, no seu momento custodiado polos serventes e usado só para os momentos de loito.

A partir do momento Chanel, moitos modistos e modistas abanderaron o uso da cor negra nas súas creacións. Hoxe falar de cor negra en moda, é falar de alta costura.

Actualmente, como dixo Gianni Versace: «O negro é a quintaesencia da simplicidade e a elegancia».

En conclusión, a simboloxía da cor negra no vestir,  nace cun significado negativo relacionado coa morte, a escuridade, o demoníaco, a tristeza… herdados do mundo antigo. Con todo ao longo da historia este significado vai cambiando empezando a relacionarse cos valores de honestidade e humildade até chegar a ser unha cor representativa de poder e autoridade na época de Felipe II até a época actual no que se identifica coa elegancia.

 

Bibliografía:

“El color negro: luto y magnificencia en la corona de Castilla”. David Nogales Rincón, D. Universidad Complutense de Madrid.

“El negro español”, de Bárbara Rosillo.