Entre os numerosos personaxes que suscitan indubidable interese, en terras españolas podemos atopar os bandidos ou bandoleiros, dos que Curro Jiménez, pola serie de televisión protagonizada por Sancho Graza, seguramente sexa o máis coñecido popularmente, pero sen dúbida un dos bandidos de lenda é Luís Candelas, ao que imos dedicar o contido desta publicación, e que pode ser considerado como o bandoleiro máis famoso e máis buscado do Madrid do século XIX.
Sobre Luís Candelas, o bandido madrileño máis castizo e famoso, elaborouse todo un proceso de idealización propio da clásica imaxe positiva do bandoleiro. Aínda que a imaxinaría afrancesada presente a Luís Candelas cos avíos propios do bandoleiro de Sierra Morena, pertence por completo ao ámbito da delincuencia urbana, área de Madrid. A súa popularidade levou a moitos a imaxinalo á fronte dunha partida de bandoleiros, todos con catite, trabuco e punta de veguero na zona sinistra do belfo, avizorando ao lonxe a unha dilixencia que se interna desprevida en Despeñaperros. Non hai tal. Candelas e a súa banda eran de extracción xenuinamente gata, material do Foro, madrileños do Avapiés (Lavapiés), que é como dicir a alma da capital de España. E aínda que con este príncipe do latrocinio pode dicirse que a delincuencia ibérica abandona a tradición do merodeo por mercados facilons e por usureiros en quen un roubo é case xustiza, instalándose plenamente na modernidade, é tamén certo que o personaxe estivo á altura da súa época e da súa lenda.
Hai que ter presente que neses anos había numerosos bandoleiros por todo o territorio español, con varias cuadrillas moi coñecidas como as de José María “o Tempranillo”, Juan Caballero e José Ruiz Permana.
Era aquel Madrid dos anos 20 do século XIX un fervedoiro de intrigas políticas, liberais contra absolutistas, constitucionais contra fernandinos, aristócratas e militares confraternizando coa delincuencia; a xente do bronce, en fin, a medias co clero baixo e as camarillas da Corte. Despois do Trienio Constitucional, aforcado a infeliza Rega, hóspedes do garrote vil guerrilleiros moi famosos e heroes civís da Guerra da Independencia, instalada na machucada España unha inmensa guarnición francesa para coidar as costas do tirano Fernando VII, viviuse durante unha década un terror político case absoluto. A delación converteuse en relixión de pago e o exilio en vía de perfección ao limbo.
Comecemos coa súa biografía e andanzas…
Luís Ignacio Polonio Candelas Cajigal naceu o día 9 de febreiro do ano 1804, na cidade de Madrid, no seo dunha familia acomodada que vivía na rúa do Calvario, no barrio de Lavapiés. O seu pai, Esteban Candelas tiña unha carpintaría, a súa nai era María Cajigal. Luís era o menor de tres fillos. Formouse nos seus primeiros anos nos Reais estudos de San Isidro (Colexio Imperial), colexio xesuíta, onde se apaixonaría pola lectura. E é neste centro onde atopamos a primeira das historias (ou lendas) que se contan sobre Luís Candelas: “tras unha labazada propinada polo seu profesor de Latín, Luís Candelas respondeu da mesma maneira, motivo polo que sería expulsado”. Neste centro escolar parece ser que é onde Luís Candelas formou a súa primeira banda, da que formaba parte Francisco Villena, máis coñecido como Paco o Xastre, personaxe que tamén formaría parte no futuro da súa cuadrilla de bandoleiros.
Tras abandonar o centro escolar a súa formación pasaría a ser autodidacta, adquirindo coñecementos e habilidades fundamentalmente na rúa, onde era inicialmente coñecido como o “pedreas”, polos cascotes que lles tiraba aos rapaces doutros barrios.
Ao quince anos cometeu o seu primeiro delito serio, un roubo a man armada, do que non se puido demostrar a súa participación. Meses máis tarde acabaría sendo detido por deambular, a altas horas da madrugada, pola praza de Santa Ana, sendo encarcerado no Real Cárcere de Corte, da praza de Santa Cruz (edificio que alberga o Ministerio de Asuntos Exteriores), un lúgubre lugar con capacidade para douscentos cincuenta recluídos onde tivo que valerse a tan curta idade e en por si para poder sobrevivir, onde coñecería a outros delincuentes e bandoleiros ilustres.
Ao pouco tempo, no ano 1823 sería detido e ingresaría en prisión por primeira vez, acusado de “lacazanería e folganza a altas horas da noite´”. Dous anos máis tarde, cando se produciu o seu primeiro ingreso na prisión do Salador, na praza de Santa Bárbara, xa era coñecido como como o “espadista”, porque utilizaba unha ganzúa para acceder ás casas que asaltaba.
Durante este tempo tentou entrar na milicia, pero non sería admitido como cadete.
Deseguido, Luís Candelas afeccionouse á boa vida, tentando mostrar bos modais, e lucindo boas galas. Nos primeiros anos dedicou tempo e recursos á conquista de mulleres que puidesen manterlle, algo ao que lle axudaba a súa boa presenza: era moreno, ben parecido, cunha boa dentadura formada por brancos dentes, nariz poderoso, anchas patillas e flequillo baixo o pano, ía ben afeitado e vestía chapeu calañés, faixa vermella, capa negra, calzón de pana e bo calzado. Froito destes dotes para a conquista amorosa ao dezasete anos lograba enganar a unha perruqueira, chamada Consolo á que acabaría deixando sen os aforros de toda a súa vida. A esta seguiríalle Margarita, unha viúva necesitada de agarimo, logo viría unha tal Paquita e a amiga íntima desta, Lola, do mesmo barrio de Lavapiés, e á que ao dedicarse á venda de laranxas coñecían como “a naranjxeira” e que era ademais a amante tamén do mismísimo Fernando VII.
Os habitantes de Las Rozas de Madrid da primeira metade do século XIX sufriron algúns dos roubos cometidos polo bandido castelán por excelencia: Luís Candelas. Aínda que este salteador actuaba principalmente en Madrid, en ocasións trasladábase á Serra de Guadarrama para, aproveitando as entón extensas zonas de fresnos e peñascales, asaltar as carruaxes postais. Pero a súa verdadeira e frenética actividade delituosa tivo lugar na cidade de Madrid.
Tras a morte do seu pai, no ano 1823, Luís tentou reformularse a súa vida e empezou a traballar como libreiro, tras comprar unha casa na rúa Tudescos coa contía da herdanza paterna recibida, pero o cambio non callou, xa que foi condenado a seis anos de prisión por roubar dous cabalos e unha mula.
Movido pola necesidade de realizar o que ao seu xuízo consideraba unha mala repartición da riqueza, -“e que mentres uns arrastran coches, os demais teñan que ir polo lodo”-, tratando de nivelar as fortunas duns e doutros, exercéndoo, de maneira pacífica, sen matar nin facer dano a ninguén, e segundo as súas propias palabras, -“ademais de satisfacer unha serie de necesidades propias, que uno non naceu para traballar en oficios mecánicos”-, formaba unha cuadrilla co antes citado Paco “o xastre”, Mariano Balseiro, Pablo Santos, Juan Mérida e os irmáns Antonio e Ramón Cusó.
Con verdadeira precisión e facendo uso da arte do engano preparaban os golpes, reuníndose para iso na taberna do Tío Macaco da rúa de Lavapiés, ou na de Traganiños entón na mesma rúa Tudescos, lugar onde existía na trastenda unha escola de carteiristas que facían as súas prácticas cun maniquí. De noite, co seu bando saía ataviado para a ocasión: moreno, con patilla ancha e flequillo baixo o pano adamascado, calañés, faixa vermella, capa negra, calzón de pana e calzado de moito tirar.
Fíxose pasar por un adiñeirado indiano procedente de Perú, Luís Álvarez Cobos, grazas a unha pequena fortuna que herdara. Así obtiña unha fachada respectable, lucindo uns exquisitos modais e relacionándose coas altas esferas da cidade da Vila, mentres seguía delinquindo doutra banda.
Detido de novo en 1824 polo roubo dunhas cabalarías e condenado a seis anos, en 1825 beneficiouse dun indulto. Como axente do fisco, percorreu as cidades de Alacante, A Coruña e Santander, onde por mor dunha escabrosa aventura galante, foi severamente amoestado polos seus superiores; regresou a Madrid e volveu atoparse cos seus antigos compañeiros de correrías das Vistillas.
No ano 1826 volvería, en varias ocasións, de novo a pasar un tempo no cárcere. Neste lugar coñecería a Manuela Sánchez, coa que contraeu matrimonio, trasladándose a vivir a Zamora, onde Luís Candelas traballaría como axente do fisco. Pero esta nova vida apenas lle durou seis meses, tempo tras o cal Luís Candelas abandonou o seu fogar e á súa esposa, regresando a Madrid.
En marzo de 1827 foi encerrado no cárcere do Saladero, suxeito a unha pena de oito anos, pero foi finalmente indultado.
Nunha das súas estancias no cárcere, coñeceu ao político Salustiano de Olózaga, a quen axudou a escapar. Dise que logo se reencontraron e Salustiano iniciou a Luís Candelas na masonería -o bandoleiro ingresou na “Logia Liberdade”-. Foi partir deste momento cando Luís Candelas luciu unha capa negra decorada con símbolos masónicos.
Un dos motivos que converteron en lenda a este personaxe é que non se trataba dun delincuente común, a súa forma de actuar correspondíase coa dun home hábil e astuto, moi carismático, que preparaba os seus asaltos, e cando se vía en situacións difíciles, como o encarceramento, era quen de fuxirse en máis dunha ocasión. Por se isto fose pouco, practicaba certo “pluriempleo”, pois á súa dedicación ás falcatruadas, engadía a súa actividade, como funcionario, á fronte dunha sección do resgardo de Tabacos en Madrid.
Luís Candelas fíxose tan popular que o pobo, e mesmo algún axente da autoridade, axudábanlle nas súas falcatruadas. Era tal a súa fama que até unha copla da época enxalzaba a popularidade que adquirira, sobre todo entre as mulleres: “Coa porta aberta e toda a noite en vela, a ver se me rouba Luís Candelas. Todo Madrid espera para prenderche, e eu só espero para quererche”.
A súa actividade delituosa viraba ao redor de timos nos que se facía con carteiras, reloxos ou xoias, tamén atracos, roubos en domicilios, asalto de mensaxerías locais comerciais, ? pero sempre sen derramar sangue. Dise que se comportaba correctamente e mesmo con extrema delicadeza.
Luís Candelas era ademais un mestre do disfrace. Chegou a utilizar máis de 200 disfraces distintos para levar a cabo os seus golpes. Entre os máis soados cabe destacar o roubo na casa do presbítero Juan Bautista Tárrega e o roubo do diñeiro de varias confrarías días máis tarde. Pero a súa sorte estaba a piques de cambiar.
Entre as súas curiosas e sorprendentes andanzas, cabe rescatar a montaxe hábilmente perpetrada contra o maxistrado da Real Audiencia, Pedro Alcántara Panxoliña, que sentado no Café Lorenzini da Porta do Sol solicitáballe sentar ao seu lado co pretexto de serlle familiar o seu rostro. Coa súa desenvoltura habitual consegue que a súa vítima lle conte varios aspectos da súa vida, entre outros, o nome da súa muller, e a rúa na que vive, Carretas. Mostrando o seu reloxo Luís Candelas exclama que se lle fixo moi tarde, sinalando unha hora que non corresponde coa real, obrigando a aquel a mostrar o seu reloxo do que fala marabillas, feito en Londres, aínda que o que mellor que ten é un de ouro que o garda en casa. Tras marcharse de alí, acode ao domicilio do maxistrado, preguntando ao mordomo pola señora da casa, á que solicita entréguelle o reloxo de ouro de parte do seu marido, que llo pediu, algo que a señora ao velo tan elegante e ofrecendo tantos detalles e non sospeitando do engano faille entrega.
Pero os seus actos víronse truncados cando foi apresado de novo. Roubou un coche de cabalos e entre o botín figuraba unha capa. Un día paseaba pola Porta do Sol coa capa posta cando foi identificado polo anterior dono de tal peza. Este acudiu rapidamente á policía que non tardou en deterlle. Foi sentenciado a pasar 14 anos na fortaleza do Hacho, en Ceuta. Con todo, mentres era transportado, escapouse de novo.
A situación política permitiulle un pequeno respiro a Luís Candelas, pois tras o falecemento o 29 de setembro de 1833 do rei Fernando VII, a rexente María Cristina de Borbón parecía inclinarse cara aos liberais, co que o novo contexto desviaba o foco de interese.
Candelas empezou a cometer erros, o primeiro deles asaltar, no camiño de Matas Altas, zona de montes situada entre Las Rozas e Torrelodones, en 1836, a dilixencia do embaixador de Francia, subtraéndolle non só diñeiro e xoias, senón tamén uns documentos reservados e confidenciais.
Aínda que o maior erro que cometeu, e foi roubar en casa da modista oficial da raíña rexente, María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias (nai da futura raíña Isabel II), a adiñeirada dona Vicenta Mormín. Candelas e dous colegas disfrazáronse con roupas elegantes. Ao chegar á casa, dixeron que eran mensaxeiros de Francia e que traían carta para a señora, xa que pescudaran que a xastra esperaba con ansia noticias da súa filla, que se atopaba en París. Ao entrar na casa, fóronse directamente onde atopábase a muller. Atárona xunto co servizo e lles amordazaron do mesmo xeito que fixeran nos seus outros actos. Inspeccionaron toda a casa collendo todos os obxectos que valor que atoparon. Mentres se estaba cometendo o atraco, chegaron á casa a lavandeira, unha das criadas, dúas mulleres maiores e dous amigos da xastra, aos que fixeron pasar á mesma sala onde ela atopábase retida. O roubo causou gran consternación na cidade.
A principios do ano 1837, ditouse unha orde de procura e captura, publicándose o 25 de febreiro no Diario de Avisos de Madrid, e as rúas da capital víronse infestados con numerosos carteis coa súa imaxe.
Candelas planeou fuxir a Inglaterra coa súa última esposa, Clara, pero ao chegar a Xixón, Asturias, esta non estivo disposta a marcharse, pois non quería abandonar o país, polo que decidiron fuxir a Portugal, pero tras tratar de vender algunhas xoias. Recoñecido por un membro da Milicia Nacional, Félix Martín, Luís Candelas foi detido tras pasar a noite nunha pousada situada na rúa Real esquina coa actual rúa Luís Candelas (fronte á igrexa de San Pedro), o 18 de xullo de 1837 no posto de aduanas da ponte Mediana, situado no camiño real de Valladolid a Toledo.
Tras a súa detención, foi levado a Madrid, vixiado por un gran reforzo policial, polo que non puido escapar nesta ocasión.
A súa causa viuse na Audiencia de Madrid o 3 de novembro de 1837, solicitando o fiscal a pena capital e a defensa, obviamente, a absolución. O día 4 de novembro a Sala fallou conforme ao solicitado polo ministerio fiscal. A pesar das súplicas do seu avogado para tratar de que se lle perdoase a vida. Como símbolo do seu truhanería sinalar que cando o xuíz pregúntalle se ten que dicir algo sobre a sentenza, Luís Candelas responde: “Si, Señor Presidente. Que, aínda que tardía, o encontro moi posta en razón”.
Mesmo baixo condena de morte, Luís Candelas procurou unha saída, e creu atopala pedindo clemencia e indulto a Réinaa María Cristina de Borbón dúas Sicilias.
“Señora, Luís Candelas, condenado por roubo á pena capital, a V.M. desde a capela acode reverentemente. Señora, non tentará contristar a V. M. coa historia dos seus erros nin a descrición do seu angustioso estado. Próximo a morrer só imploro a clemencia de V. M. a nome do seu agusta filla, a quen ha prestao servizos e por quen sacrificaría gustoso unha vida que a inflexibilidade da lei cre debida á vindicta pública e á expiación dos seus erros. En que expón é seica o primeiro da súa clase que non acode a V. M. coas mans ensanguentadas. A súa fatalidade conduciulle a roubar, pero non morreu, ferido nin maltratado a ninguén. E é posible que haxa de sufrir a mesma pena que os que perpetran neses crimes? Combatín pola causa da vosa filla. E non lle merecerá unha mirada de consolo?.
Morreu na cidade de Madrid o 6 de novembro de 1837, aos 33 anos de idade. Nesa xélida mañá, o pobo madrileño asistiu á Porta de Toledo para contemplar o axustizamento, mediante o cruel garrote vil, de Luís Candelas. Este afrontou o transo con gran enteireza, e mesmo sentido do humor. Así o recolleu Bernardo de Quirós na Picota. Figuras de delincuentes, e no xornal a Estafeta de 7 de novembro de 1837, onde podemos ler o seguinte:
“Onte sufriu a última pena a que foi condenado pola audiencia territorial, o famoso ladrón Luís Candelas ao saír do cárcere mostrou un valor extraordinario que non lle abandonou en toda a carreira no momento no que subiu ao patíbulo. Cando se lle puxo a argola suplicou ao verdugo que suspendese a execución, e dirixíndose ao público con voz firme: Fun pecador como home, pero nunca se mancharon as miñas mans con sangue dos meus semellantes; digo isto porque o ouve o que vai recibirme nos seus brazos. Adeus patria miña, se feliz”.
Os seus compañeiros de andanzas non tiveron mellor final, pois ao once e media da mañá do 20 de xullo de 1839 (sábado) procedeuse a dar garrote a Balseiro e a Francisco Villena no mesmo lugar que ao seu xefe.
A súa última compañeira, Clara, foi condenada en maio de 1838 a un ano de prisión por amancebamento e complicidade. Apelou ao Supremo, pero este aumentou a pena a dous anos. Aínda solicitou graza á súa Maxestade, sen resultado. Finalmente, o 18 de novembro de 1839 (luns) foi incluída nun indulto xeral concedido pola Raíña, pero contraera en prisión unha enfermidade crónica.
Sobre as andanzas de Luís Candelas recompiláronse moitas supostas anécdotas, descoñecemos se reais ou froito da inventiva popular:
Ao soado bandoleiro Luís Candelas un día antollóuselle unha capa de veludo que viu nun escaparate próximo á Porta do Sol. Enseguida, Candelas demostrou a súa velocidade mental e resolución.
O bandoleiro observou que enfronte da tenda destas capas había unha panadaría-bollería. Entrou na panadaría e pediu que lle puxesen trinta bolos pasados, que se quedaron duros. O pasteleiro estrañouse, e Candelas explicoulle que se trataba dunha broma que ía gastar a un amigo seu. Pagou uns poucos céntimos polos bolos e pediu que llos reserven na trastenda do local, xa que enseguida viría co seu amigo e, “xa verá vostede como nos imos a rir”. O panadeiro accedeu pensando que sería unha broma de moi bo gusto, pois a ninguén lle podían ofender uns bolos duros. Luís entrou de novo na tenda, probouse a capa e encantoulle. Canto lle debo, cabaleiro? –Son trinta duros -, dille o dono. Ao ir pagar, Candelas finxiu que non levaba suficiente diñeiro e propúxolle ao comerciante: “Mire, bo home, se é vostede tan amable, acompáñeme até a panadaría de en fronte. É que o panadeiro é amigo meu e como precisamente débeme trinta duros, el darallos a vostede”.
Entraron á tahona e Luís, chiscando un ollo, díxolle ao panadeiro: “amigo, delle a este home o trinta duros que me tiña vostede que entregar”. O panadeiro, contendo a risa, convidou ao comerciante para que lle acompañase á trastenda, e ese é o momento que aproveitou Candelas para tomar as de Villadiego ondeando ao vento a súa nova e flamante capa.
Noutra ocasión, disfrazado de alcarreño, Luís Candelas entrou nunha tenda de teas cargando cunhas alforxas e tirando dunha corda ou ronzal á que debía de ir atada unha burra. Luís escolleu algúns rolos de tea, dos máis caros. Logo pediulle ao comerciante que suxeitase a corda da burra mentres el enchía as alforxas e procedía a colocalas sobre o animal que permanecía na rúa. “Cargo a burra e enseguida págolle” -afirmou Luís. “Tranquilo, home, non se preocupe”.
Candelas tardaba en entrar, pero o tendeiro estaba tranquilo porque el mesmo estaba a suxeitar a corda da burra. Despois dun intre, entrou a muller do tendeiro que viña de misa e preguntoulle que que diaños facía suxeitando esa corda, xa que Candelas atara o outro extremo á reixa dunha xanela. Cando o comerciante comprobou que, efectivamente, a corda estaba atada a unha reixa, optou entre rir e chorar, e finalmente deulle un ataque de risa.
Luís Candelas alcanzou tal fama que poetas e escritores dedicáronlle algunhas das súas creacións. Así atopamos estas Coplas do poeta sevillano Rafael León ao bandido:
Onte á noite unha dilixencia,
onte o palacio real,
mañá quizá as xoias
dalgunha casa *ducal.
E sempre rouba que rouba,
e eu por el sempre igual,
queréndoo un día moito
e ao día seguinte máis.
Imperio Arxentina tamén interpretou unhas Coplas que podedes escoitar aquí: Coplas de Luis Candelas, e tamén versionadas por Angela Molina no filme de Jaime Chávarri: “As cousas do querer”.
A súa vida tamén foi levada ao cinema, así podemos coñecer unha versión da súa historia na película “Luís Candelas ou o bandido de Madrid”, de Armando Estívalis, rodada no ano 1926. Habería posteriores versións como a protagonizada por Pepe Romeu: “Luís Candelas”, do ano 1937; ou por Alfredo Maio en: “Luís Candelas, o ladrón de Madrid”, do ano 1947.
Numerosos artigos, publicacións, estudos e libros centráronse en glosar a vida deste personaxe singular, que máis aló das nosas fronteiras, seguramente xa protagonizaría algunha superproducción sobre vida e andanzas.
Como curiosidade e para finalizar esta publicación, soamente engadir que, na actualidade, na rúa Cuchilleros 1 de Madrid, existe un restaurante castizo no que se recrea fidedignamente a época na que viviu o bandoleiro, un local que en tempos serviu de gorida e acubillo a Luís Candelas.
Referencias:
La leyenda de Luis Candelas. De Olaizola, J.L.
Luis Candelas. El bandido de Madrid. De Espina, A.
Gente de trabuco. Historia del bandolerismo español. Alonso Tejada, J.
Luis Candelas, el delincuente romántico, en El Mundo, el 15 de marzo de 1998
https://dbe.rah.es/biografias/26380/luis-candelas-cagigal
https://redhistoria.com/luis-candelas-el-bandolero-madrileno/
https://bandoleroromantico.blogspot.com/2010/04/luis-candelas.html
