En Galicia o culto á morte é unha tradición de forte arraigamento que se conservou ao longo dos anos. Desde os agoiros da morte, pasando polo velorio e finalizando co loito ou lembranza dos falecidos, existe todo un conxunto de lendas que acompañan á parca. De todas elas, a máis coñecida é a Santa Compaña, posiblemente cunha ancestral orixe cuxa versión foi cristianizada e cuxa tradición cultural vívese dun modo diferente en cada parroquia.
Pero falemos dunha das fases deste camiño á morte, que aínda seguimos realizando a pesar de que xa non cumpre o seu obxectivo orixinal: o velorio.
Na Idade Media as casas ricas posuían pratos e vaixela de estaño, material oxidable con certos alimentos, o que orixinaba envelenamentos. Concretamente o contacto do estaño coa cervexa producía efectos narcolépticos que pola súa sintomatoloxía producían un letargo similar á morte, que inducían a considerar falecida á persoa segundo os criterios dos médicos da época.
Choroas e doentes nun relevo medieval
Choroas e doentes nun relevo medieval
Non é difícil que se dera o espertar do letargo do presunto finado no medio de enterros e funerais, que era atribuído a un milagre ou a unha obra do diaño, dependendo de quen se tratase e a quen se preguntase.
Para evitar o susto ocasionado polo espertar do falecido, iniciouse a práctica do velorio que consistía no feito de velar un cadáver durante un bo puñado de horas (normalmente toda unha noite). Esta práctica non comezou a realizarse para chorar ao defunto ou acompañar aos seus familiares senón que o obxectivo principal era comprobar que o finado tiña falecido sen retorno.
A etimoloxía de velorio provén de velar do latín “vigilare”, cuxo significado literal é ‘vixiar’, que era o que realmente se realizaba e séguese a facer ata os nosos días.
Aínda hoxe, aínda que cada vez menos, ponse ao defunto sobre a mesa da cociña ou na cama do dormitorio durante un tempo antes de enterralo.
A práctica do velorio permaneceu a través da historia nas distintas relixións, transformándose en rituais funerarios específicos en cada unha delas. Desta maneira:
- Os xudeus lavan o cadáver para a súa purificación e envólveno nun sudario branco. A sepultura debe realizarse en terra directamente. As leis sanitarias acabaron impoñendo o uso do féretro. Non se poñen flores, pero pódense colocar pequenas pedras en sinal de que un ser querido estivo presente na despedida. No enterro os familiares directos desgárranse unha peza de roupa.
- Os seguidores de Buda preparan o cadáver con formol para que permaneza en casa sete días antes da cremación, tempo no que os monxes oran polo finado.
- Na relixión católica, como xa sinalamos, entre o falecemento e o enterro ten lugar o velorio que na actualidade conta cun compoñente psicolóxico que é recoñecer que a persoa morreu e que non está soa na súa dor. O ritual nada di á hora de vestir o cadáver, ou sobre a preferencia do enterro do corpo ou sobre a súa incineración. O cadaleito, de habelo, adóitase adornar con flores.
- Os testigos de Jehová realizan un velorio nun sitio sobrio, sen símbolos relixiosos. Optan pola cremación e destacan polo gran apoio da Comunidade.
- Os musulmáns cren na resurrección, non na reencarnación. Tras o falecemento, ao defunto colócaselle sobre o costado dereito. O cadáver lávase polas mulleres, e cóbreselle con tea branca de algodón. A incineración está prohibida. O corpo entérrase orientado cara á Meca.
- Cos evanxelistas impera un ton sobrio e e sinxelo, onde o importante é o sentir persoal. Evitan o superfluo: nin velas, nin flores nin crucifixos. Vélase o corpo e antes do enterro hai un servizo relixioso con cánticos e lecturas da Biblia.
Choroas representadas en pinturas en Exipto
Os velorios en Galicia estaban compasados cos sons das choroas. As choroas teñen a súa orixe no Antigo Exipto. A súa función era manifestar a dor pola perda do defunto a través de berros e choros, invocando o nome do finado. As súas bágoas derramábanse nun vaso que era enterrado xunto co falecido como mostra da dor causada coa súa defunción.
A tradición das choroas arraigou en moitas culturas e países, quedando en desuso a partir do século XVIII, pero non polo seu sinsentido, senón porque a Igrexa non aprobada esta práctica por considerala pouco respectuosa. Con todo, o oficio de choroa seguiu exercéndose nalgunhas zonas rurais de Estremadura, Canarias e Galicia. A categoría social e económica do defunto estaba en función do número de sacerdotes e de choroas que acoden ao enterro.
En Cangas de Morrazo, un pobo pesqueiro situado fronte á ría de Vigo, as choroas exerceron o seu traballo ata principios do século pasado. Cangas era un pobo pesqueiro onde o mar levaba a moitos dos seus homes e estas profesionais do choro exercían o seu oficio ao amparo das desgrazas ocorridas. Aínda hoxe é común a expresión na zona da ría de Vigo de “ir a chorar a Cangas”, cando se chora sen motivo.
Tamén as sinais premonitorias previas á morte contan cunha longa tradición na cultura galega. Viñéronse considerando como sinais de morte o canto do bufo, os ruídos estraños, as luciñas que se deixan ver na noite, o canto da curuxa, o canto do corvo, os ouveos dos cans, xanelas que se abren e pechan soas de súpeto…existe tamén a crenza de que aos velorios non deben de ir nin os nenos nin as mulleres embarazadas para que os aires malos que se desprenden do finado non entren nos seus corpos.
Santa Compaña
Pero quizais a crenza máis arraigada en Galicia en relación coa morte é a Santa Compaña. Todas as noites unha procesión de ánimas en pena con fachos ou candeas nas súas mans, vestidos de branco en dúas filas, descalzos e con carapucha saen do templo parroquial e van ata outra parroquia ou capela para despois voltar. Unhas veces van sen facer ruído e outras veces van tocando campanillas, cantando salmos, responsos ou oracións. O que se atopa con esta procesión de ánimas en pena ten que facer un círculo no chan e meterse dentro ou coller unha rama de oliveira bendita o día de ramos, pola contra quedará obrigado a levantarse da cama todas as noites e levar a cruz da procesión ata que lle chegue a morte.
Aínda que o aspecto varía segundo a tradición das diferentes zonas, todas coinciden en que cada ánima leva un facho de luz ou candea e o seu paso deixa un cheiro a cera ou incenso no aire, ademais de deixar un frio intenso ao seu ao redor. A procesión vai encabezada por un vivo que non lembra durante o día o ocorrido no transcurso da noite e unicamente poderanse recoñecer ás persoas penadas con este castigo pola súa extremada palidez e delgadez. Cada noite a súa luz irá en aumento e cada día a sua palidez será máis intensa. Son condenados a vagar noite tras noite ata a súa morte ou ata que outro incauto sexa sorprendido e pase a substituírlle portando a cruz na procesión.
Ao paso da procesión cesan todos os ruídos do bosque, os cans ouvean e os gatos foxen despavoridos. Non todos os mortais teñen a facultade de ver á Santa Compaña, polo que a maioría dos mortais só pode intuíla polo cheiro, o silencio e unha corrente de aire frio.
As numerosas lendas sobre esta compañía de defuntos en pena contan que se aparecen nos camiños próximos aos camposantos ou nos cruces de camiños en busca de algo ou de alguén, e que sempre auguran un desastre ou maldición. De aí o devandito de: andade de día que a noite é miña.
Mito ou realidade, o certo é que pasear nunha noite de néboa ao redor dun cemiterio rural galego fai que se nos erice a pel e agudiza todos os nosos sentidos en sinal de alerta, polo si ou polo non!.
Doutra banda, podemos atopar na actualidade algunha romaría galega ancestral, como a que anualmente se celebra en Santa José de Ribarteme, termo do municipio pontevedrés das Neves, e cuxos orixes parece ser remóntanse á Idade Media, aínda que as primeiras referencias escritas sobre ela están datadas en torno ao ano 1700. Esta romaría ten lugar o día de Santa Marta, o 29 de xullo, e alcanzou tal repercusión que até un diario británico, The Guardian, no ano 2008, cualificouna como unha das festividades máis raras do mundo.
En que consiste? Os penitentes sométense, en vida, ao transo de ir en féretros e amortallados para agradecerlle á Santa a súa intercesión para que eles, os seus familiares, ou achegados recuperásense de graves enfermidades. No caso dos nenos, os féretros, de cor branca, adoitan ir baleiros. Os romeus reúnense xunto á imaxe de Santa Marta para participar no chamado romaxe dos cadaleitos. Nela, aqueles que estiveron ao bordo da morte e invocaron a intercesión da santa saen en procesión dentro dos seus propios cadaleitos vestidos cos seus mortallas, as que vestirían eternamente se non houbese intercedido a patroa.
O son das campás, compasadas coas bombas de palenque e un cántico repetitivo, “Virxe de Santa Marta, raíña da gloria, todo o que se che ofrece sae con vitoria”, e “Virxe de Santa Marta, estrela do norte, traémosche aos que viron a morte”, dan maior solemnidade á comitiva.
Algúns dos seus integrantes visten unha especie de *mortaja feita de tul e portan un bastón e unha vela.
Hai que dicir que esta romaría non é a única celebración relixiosa de Galicia onde a morte, ou máis ben a resurrección, é a protagonista. Así, en Moraña, á romaría dos Milagres de Amil acoden devotos de xeonllos, con cadeas e mesmo en cadaleitos, e na Pobra do Caramiñal, na provincia da Coruña, os fieis que fixeron as súas promesas cargan os seus propios féretros na procesión das mortallas, no marco das festas do Nazareno.
Se tedes curiosidade polas lendas en Galicia, animámosvos a ler a nosa serie Lendas galegas publicadas neste Blog:
Lendas galegas. Criaturas presentes na mitoloxía galega
Lendas galegas III. As pedras e as rocas na mitoloxía galega
Lendas galegas IV. San Andrés de Teixido
Lendas galegas. O panteón galaico
As meigas galegas. Habelas, hainas
Bibliografía:
- Os ritos funerarios segundo a relixión ( O mundo 06/04/2016)
- Relixiosidade, crenzas e prácticas vitais do campesinado galego.- Enrique Bande Rodríguez
