Na provincia de León, na comarca do Bierzo, na localidade de Carucedo, próxima ao val do río Sil, e ao noroeste dos Montes Aquilanos atopamos a maior mina de ouro aberto que explotou o Imperio romano, que deu lugar a unha paisaxe singular, único, impactante e máxico. Referímonos ás Medulas.
Unha paisaxe única creada pola acción do home no pasado. O seu especial relevo froito da explotación de ouro romana, deu lugar a unha contorna natural de igual valor natural como cultural. Unha pegada que Imperio Romano deixou nunha formación xeolóxica, resultado da intervención do ser humano ao ser o foco dunha explotación mineira intensiva de ouro que deixaría unha paisaxe impactante de montañas avermelladas, e cristas afiadas, con escarpadas paredes de arxila, covas e túneles escavados, rodeado de bosques de castiñeiros e carballos.
As minas de ouro das Medulas son un excepcional exemplo da innovadora tecnoloxía romana de explotación mineira ao descuberto. Unha obra de enxeñería e xenialidade sublime que modificou esta paisaxe para sempre con covas, fosos e elevacións artificiais do terreo. As Medulas son a consecuencia da poderosa enxeñería romana que foi capaz de construír canles de auga con máis de 100 km de lonxitude.
A importancia histórica das Medulas radica fundamentalmente en que toda a contorna é en realidade unha gran mina de ouro explotada sobre o ano 20 antes de Cristo.
Doutra banda, sinalar que a orixe do nome de “As Medulas” non está nada claro, aínda que os expertos pensan que ese é o nome que se lle daba aos amontoamentos de palla, algo moi común na zona. Outros investigadores opinan que a denominación tería a súa orixe nos amontoamentos de palla, moi comúns na zona, de feito no fala tradicional nesta Comarca do Bierzo, séguense utilizando palabras como meda(chea de forma cónica) e medar (amontoar a herba) ,así como medeiro.
Outros cren que o nome está relacionada co latín metalla, metais. Mentres que outros expertos opinan que o nome provén do Mons Medulius (Monte Medulio).
Historia das Médulas
Historicamente, as explotacións de ouro españolas foron moi relevantes, existindo numerosos puntos de interese na Península Ibérica.
Atopamos que xa os habitantes da zona antes da chegada dos romanos, explotaban o xacemento. Estes grupos locais serían principalmente galaicos e astures. Facíano cun sistema de traballo moi básico, de forma artesanal, mediante o uso de bateas, extraendo, limpando e cribando as areas auríferas nos meandros e remansos do río Sil. Empregaban case todo o metal conseguido para elaborar pezas de adorno persoal.
A presenza na zona tras a vitoria do imperio romano nas Guerras Cántabras, axudou a que a finais do século I a.C., practicamente toda Hispania estivese baixo o dominio de Roma, empezando a explotación do territorio a fin de obter as súas riquezas naturais. É entón cando os romanos observaron que a poboación local desta parte do Bierzo leonés, movía a area dos ríos para obter pebidas de ouro.
Ademais, a terra vermella daba indicios da existencia de ouro. De aí o erro na interpretación do topónimo de Valdeorras (localidade contigua, sita na provincia de Ourense).
A presenza nesta zona e o inicio do traballo dos romanos na mina estímase que puido empezar na época do emperador Octavio Augusto, entre os anos 26 e 19 a.C.
Coa chegada dos romanos, os castros astures convertéronse en campamentos metalúrxicos e os seus habitantes en poboacións sometidas. Transformouse o que ata entón era unha explotación a pequena escala nunha explotación intensiva, utilizando principalmente o método de “ruína montium”, que explicaremos máis adiante.
A partir dese momento empezou a funcionar a poderosa enxeñería con que contaba o imperio romano, e iniciaron así a explotación do e amiento. Estímase que o fixeron durante uns 250 anos, non en balde era a maior explotación aurífera que os romanos levaron a cabo en todo o seu Imperio.
Plinio o Vello foi na súa mocidade o administrador das minas e aseguraba que se extraían ao ano preto de 20.000 libras de ouro. Nas minas traballaron, segundo Plinio, máis de 60.000 obreiros, pero os últimos estudos aseguran que serían entre 10.000 ou 20.000 homes.
Plinio o Vello
Segundo o arqueólogo Antonio García Bellido, as terras removidas alcanzan os 500 millóns de metros cúbicos, o que, calculando un rendemento medio de 3 gramos por tonelada de terra, daría como resultado 1.635.000 kg. Con todo, outros estudos reducen considerablemente estas cifras, considerando que durante os 200 anos en que se exploraron as minas, obtívose unha produción media anual inferior a 25 kg, sendo por tanto a cifra final inferior ao 5000 kg.
Da dureza do traballo e as lamentables condicións en que se realizaba, o propio Plinio di: “é menos temerario buscar perlas e púrpura no fondo do mar que sacar ouro destas terras”.
O mesmo autor, en Historia natural tamén nos fala da dimensión do xacemento que administrou: “As montañas son minadas ao longo dunha gran extensión mediante galerías feitas á luz de lámpadas. O seu mesma duración serve para medir as quendas e por moitos meses non se ve a luz do día”.
O momento de maior apoxeo da explotación deuse en época de Trajano, a finais do século I e principios do II, e o seu declive comezou no 150 d. C., aínda que non foi ata os primeiros anos do século III d. C. cando se produciu o abandono definitivo do xacemento. A partir dese momento a vexetación autóctona foi de novo apropiándose do lugar: carballos, escobas, carquesa, aciñeiras e carrascas. Á vez expandiuse o cultivo do castiñeiro, do que hoxe poden verse numerosos exemplares no parque, algúns deles catalogados como árbores centenarias. Todo isto deu como resultado o xurdimento dunha contorna espectacular caracterizada polas caprichosas formas do terreo, formado por areas avermelladas perfectamente integradas coa vexetación.
En que consistía o método de ruina montium?
Tratábase dun método moi agresivo que terminaría por configurar a paisaxe das Medulas, ata o punto en que o atopamos na actualidade.
En primeiro lugar debemos dicir que o nome deste sistema de traballo significa “ruin dos montes”, e foi descrito, como non, por Plinio o Vello.
Este método era utilizado cando había escasa concentración de ouro nos xacementos secundarios e nos conglomerados, xa que era necesario recuperar o material mediante sistemas de lavado a gran escala.
Baseábase na forza da auga, canalizándoa e acumulándoa na parte superior da montaña. Atopámonos xa cun gran labor de enxeñería: a construción dun sistema de canles para transportar a auga ata a zona. Foi tan grandioso que aínda hoxe en día pódense ver nas montañas que hai nas proximidades das Medulas. De feito un destas canles ten un percorrido de case 50 quilómetros, e aínda algún deles utilízase para levar a auga aos pobos próximos.
A auga procedía do río Oza, nas inmediacións da localidade berciana de Peñalba de Santiago e tamén do río Cabo (afluente do Cabrera), que á súa vez obtiña un maior caudal mercé á achega da neve convertida en auga, resultado da acumulación da devandita neve na saia noroeste do monte Teleno, que ten 2.188 metros de altitude.
O proceso consistía fundamentalmente en perforar galerías cegas pola montaña para logo introducir por elas auga que circularía mediante a forza da gravidade. O resultado era unha actividade erosiva tan potente, que facía colapsar o terreo, derrubándose a montaña e producíndose unha coada de barro aurífero que era tamizada e cribada nun nivel inferior para extraer así o prezado metal.
Os sedimentos lavábanse entón polo sistema de surcos converxentes, grandes gabias de varios metros de profundidade e centenares de metros de lonxitude que converxían nunha única canle de lavado. A masa de arxila e auga que saía tras a explosión lavábase en canles de madeira, e filtrábase con ramas de breixo para reter o ouro. Así, as pebidas de ouro, máis densas que o resto do material, ían quedando retidas. Os cantos de maior tamaño retirábanse a man antes de que chegasen a esta canle, formándose uns apilamientos moi característicos que aínda se poden ver nalgúns puntos.
Trátase dunha obra titánica e sumamente enxeñosa. Para entender mellor a obra é recomendable visitar o centro de interpretación de Puente de Domingo Flórez ou o centro de visitantes.
O traballo nas minas era propio de “xigantes”, pois a duración da luz das lámpadas permitía medir as quendas de traballo no interior das galerías que abrían miles de homes nas entrañas dos montes das Medulas. Uns homes que non vían a luz do día durante meses e algúns non o farían xa xamais pois a miúdo derrúbelos esmagábanos. O seu maior obstáculo foron as duras rocas que se atopaban no camiño e que fragmentaban con lume e vinagre. O vapor e o fume facían irrespirable o aire naqueles buracos, por iso moitas veces decidían romper a roca a golpe de martelos que pesaban uns cincuenta quilos e retirábanas nos seus xa mermadas costas. Unhas costas que sufrían durante horas pois non podían permanecer ergueitos. E así as transportaban de man en man. Tras finalizar as galerías, un vigía colocado na cima da montaña avisaba do derrube e baixaba tan rápido como as súas pernas permitíanlle. A montaña rachábase, viña abaixo, literalmente, “cun estrondo que non pode ser imaxinado pola mente humana, así como un incrible desprazamento de aire” (Plinio o Vello, Historia Natural).
O ouro que se obtiña aparecía en forma de partículas moi pequenas. Este ouro enviábase a Astorga, desde onde se transportaba cara ao sur a través da Vía da Prata, por Mérida, Sevilla e Cádiz, para ser embarcado ata Roma.
Hai que lembrar a importancia do ouro no Imperio Romano, xa que a explotación do ouro está directamente relacionada coa creación por parte do emperador Augusto dun sistema monetario baseado nas moedas de ouro (o áureo) e de prata (o denario).
A produción de ouro durante o Imperio Romano estivo controlada polo Estado e orientada en gran medida á cuñaxe de moeda. A evolución e ritmo da extracción do metal estivo sempre condicionado polos cambios, necesidades de moeda e desvalorizacións dese sistema monetario, relacionado ademais coa situación política de Roma.
Que ver nas Médulas?
O certo é que a paisaxe é espectacular pero é que ademais hai moitos puntos crave que convén coñecer e visitar. E aínda que o Centro de Recepción de visitantes, a escasos 400 metros do aparcadoiro da entrada, organiza roteiros para coñecer mellor a zona, tamén é posible visitala sen guías.
Centro de Recepción de visitantes. As Médulas. León
Aula Arqueolóxica. Nela atopamos, dunha forma moi didáctica, unha explicación da forma en que se explotou esta zona, podendo así entender mellor o método “ruína motium” que comentabamos antes. Ademais conta con información para comprender a paisaxe cultural e o seu contexto histórico, con maquetas, mapas, debuxos que reconstrúen o traballo na mina e reproducións de utensilios usados polos mineiros.
Aula Arqueológica. As Médulas. León
Cos materiais expostos na aula Arqueolóxica téntase que o visitante adquira unha visión o máis completa posible sobre o mundo astur, a conquista romana, a organización funcional dos traballos de explotación, os medios técnicos que os permitiron, a reorganización espacial, o impacto mineiro sobre a paisaxe, a transformación dun territorio nunha paisaxe cultural, a pervivencia dunha tradición…á vez que se orienta a visita aos distintos lugares de interese para un coñecemento profundo da área de explotación (sistema hidráulico, galerías, zonas de lavado, restos de canles de evacuación, …) e a outros puntos relevantes da contorna: asentamentos castrexos, arquitectura rural e relixiosa, paisaxe…
A práctica do sendeirismo é moi habitual no Parque Natural das Medulas. A través dunha serie de roteiros sinalizados o visitante pode penetrarse na maior parte dos seus recunchos. Algunhas destas son:
- Senda Perimetral. Trátase do roteiro máis longo, uns 14 quilómetros, e a máis completa, fai un percorrido bordeando todo o xacemento pola súa banda alta polo que esixe un maior esforzo. Trátase dun camiño empinado, cuxo percorrido precisa uns 20 minutos, e nel atoparemos un bosque de aciñeiras, carballos e castiñeiros centenarios. Esta senda ofrece unha información moi completa da minería romana do ouro. Tamén poderás comprender a importancia da auga no proceso mineiro e como se formaron os humidais e os lagos da zona.
- Senda das Valiñas. É un itinerario circular que empeza no pobo de “As Medulas” e cuxo camiño discorre polo interior dos sectores de explotación da mina. Ten uns 4 quilómetros de lonxitude e practicamente carece de desnivel, e transcorre entre castiñeiros e carballos. Nela atópanse as covas da Cuevona e A Encantada.
Ademais atopamos varias covas:
- A Conta a Encantada. É unha caverna artificial, resultado do “ruína montium”. Non se pode acceder a ela porque as paredes do seu interior non son de roia, senón de sedimentos compactados, polo que resultan inestables e inseguras.
Nesta cova atopamos unha tablilla que di:
“O ouro é máis abundante cara ás zonas interiores do xacemento aurífero. Por iso os romanos extraían o aluvión dunha soa vez, para chegar canto antes ás capas máis ricas. A escaseza de ouro da maior parte do recubrimento (Facies As Medulas) fixo que se tratase case coma se fose estéril”
- A Cuevona. Tamén artificial e do mesmo xeito que a Encantada non se pode acceder ao seu interior.
- As Galerías de Orellán atópanse unto ao miradoiro do mesmo nome. Aquí se é posible entrar, e merece a pena facelo, aínda que hai que dicir que o acceso é previo pago.
- As Covas do Reirigo. Estas galerías visítanse por libre pero non dispoñen de luz, polo que pode resultar perigoso acceder a elas.
E miradoiros:
- O miradoiro de Orellán. Aconsellable visitalo á primeira hora dela mañá ou á tardiña. É un dos lugares principais a visitar xa que desde el, as vistas son únicas e fascinantes, que permiten, ademais, ver a enorme grandiosidade do xacemento.
- O miradoiro de Pico Reirigo. Tamén recomendable polas excelentes vistas que se poden gozar desde el. Na súa base áchanse as Medulas de Yeres, onde tamén se poden aprecir unhas pequenas galerías.
- O miradoiro do Águila. Desde el divísase unha boa panorámica do xacemento.
- O miradoiro das Pedrice (pedrices e non perdices, pois vén de “pedras”, as que resultaban como refugallo do ruína montium). Permítenos contemplar unha perspectiva diferente do xacemento.
Outros lugares de interese a coñecer na zona das Medulas:
- O lago de Carucedo é sumamente interesante e ademais conta cunha praia fluvial. Os grandes movementos de terra que se sucederon conformaron chairas artificiais que serven como vías de acceso a outras zonas como o Lago Carucedo, formado á súa vez polo taponamento dun val cos residuos da mina, e considerado humidal protexido. O Lago ten un perímetro de aproximadamente 5 quilómetros e 9 metros de profundidade máxima.
- O Lago Somido. Está formado por acumulacións endorreicas de auga que, do mesmo xeito que o lago de Carucedo, producíronse de forma artificial coas augas e sedimentos sobrantes do lavado do barro para extraer o ouro.
- As Medulas, pobo. Un pequeno pobo formado por casas típicas e onde atoparemos a aula Arqueolóxica antes citado.
- Mosteiro de Santa María de Carracedo. Tivo numerosas reformas ata que finalmente caeu no abandono tras a súa desamortización en 1835. Hoxe en día é un edificio deteriorado pero cun halo romántico e algunhas salas nun excelente estado de conservación. É un lugar sumamente recomendable pese ao abandono que sofre.
Mosteiro de Santa María. Carracedo
Ademais, a comarca do Bierzo, pola que pasa o Camiño de Santiago, depara ao viaxeiro outras visitas de interese, como Villafranca del Bierzo, Cacabelos…
Lendas ao redor das Médulas
Ao redor das Medulas hai varias lendas. Vexamos algunhas delas:
- Unha delas di que a espada de Roldán paladín e sobriño de Carlomagno, atópase mergullada nel. A espada chamada Durandarte ou Durandal contaba con varias reliquias como un dente de San Pedro, sangue e cabelos de san Basilio, así como manto de Santa María. A espada terminou no lago despois de que Roldán tentase inutilmente rompela contra unha roca para que non caese en mans dos infieis vascones, despois de sufrir unha derrota.
- Outra lenda trata dunha dramática historia de amor. Conta que no próximo Castillo de Cornatel viviu, noutros tempos ,un señor que nunha das súas cacerías atopouse cunha bela pastora á que aldraxou e o seu noivo vingou dando morte ao señor. Despois fuxiu medorento das posibles represalias que sufriría se se descubría o asasinato. Regresaría anos máis tarde á zona como monxe no mosteiro próximo de Carucedo, onde chegaría a ser abade. Lugar onde acudiron as xentes do lugar para pedirlle axuda, vítimas das fechorías e o mal de ollo que lles botaba unha bruxa dos arredores. O abade acudiu ao seu encontro unha noite disposto a conxurar á muller, que non era outra que a súa amada da mocidade. Foi tan apaixonado o encontro nunha ermida próxima, que a terra se estremeceu. Do ceo caeron raios e tronos, e o val enteiro asolagouse como castigo formando o Lago de Carucedo.
- Tamén conta con outro episodio fantástico que relaciona este espazo coa cidade de Lucerna, mergullada e asolagada polos seus poboadores, #ante a súa inminente conquista por Carlomagno.
- A última das lenda que atopamos conta que o lago xurdiu polas bágoas da semidiosa celta Bernia como consecuencia dun desamor que sufriu co centurión Cancio.
Recoñecementos otorgados ás Médulas
A importancia da súa formación fixo que en 1996 As Medulas fosen declaradas Ben de Interese Cultural para, seguidamente un ano despois, ser considerada Patrimonio da Humanidade pola UNESCO.
No ano 1997, a UNESCO declarouno “Patrimonio da Humanidade”.
As Medulas foron declaradas Patrimonio da Humanidade en 1997 pola UNESCO. Como anécdota destacar o feito de que a delegación de Tailandia opúxose á decisión de nomear “As Medulas” patrimonio da humanidade ao considerar que a paraxe era o resultado da actividade destrutora do ser humano e supoñía un prexuízo para a causa da protección ambiental. Alemaña e Finlandia estiveron #de acordo con esta opinión.
No ano 2002 galardoóuselle co título de “Monumento Natural”.
No ano 2010 foi nomeado “Espazo Cultural”.
Conclusións
Sen dúbida, as Medulas é un xacemento único. Polo que significou, polo enorme despregamento da mestría da enxeñería romana aplicada na súa explotación e por impacto que causou na orografía e paisaxe da zona.
A pesar das profundas alteracións realizadas no medio natural, tamén se xeraron novos ecosistemas que se mantiveron en equilibrio ata os nosos días. O resultado da intervención romana no territorio ao longo de dous séculos configurou co paso do tempo unha paisaxe única, con restos da exploración mineira, pequenos outeiros de areas avermelladas cubertas sobre todo de castiñeiros e carballos, chairas artificiais orixinadas polos restos das minas que crearon novas vías de acceso ao lugar, antigos leitos das canles que conducían a auga logo reutilizados como camiños de comunicación e trasfega de gando polos habitantes da zona.
Referencias
El oro en Las Médulas: su geología y arqueología. De Martín Escorza, C.
https://academiaplay.es/medulas-montanas-oro-imperio-romano/
https://www.asturnatura.com/turismo/guia/las-medulas-15278
https://iberhistoria.es/entradas/edadantigua/lasminasdelasmedulas/
https://medulas.net/sobre-las-medulas/
https://museomine.unizar.es/las-medulas/
https://patrimonionatural.org/espacios-naturales/monumento-natural/monumento-natural-las-medulas
https://revistadehistoria.es/las-medulas-el-oro-de-hispania/2/
https://www.rutasconhistoria.es/loc/las-medulas
https://unaideaunviaje.com/visitar-las-medulas-leon/
