En todo réxime monárquico, a sucesión é un asunto prioritario. E un dos problemas que se adoitan producir é o que se refire á forma en que se determina quen é o herdeiro ao trono.
E en terras hispanas unha das grandes crises sucesorias tivo lugar nas primeiras décadas do século XIX, co falecemento de Fernando VII e a lea da Pragmática Sanción.
Fernando VII
A lei sálica
En Francia, a lei sálica impedía que as mulleres puidesen reinar. A súa orixe proviña de tempos moi remotos. Foi no século V d.C. cando os francos salios promulgaron un código que regulaba diversas cuestións, entre elas, a sucesión monárquica. Para un pobo guerreiro, era preferible que herdase o trono un sobriño do rei, susceptible de acaudillar á súa xente na batalla, que unha filla do monarca.
O certo é que durante a Idade Media esta normativa caeu en desuso. En Francia ninguén pensaba nela, entre outros motivos, porque os reis da dinastía Capeto sempre contaban con fillos homes.
A Lei Sálica apareceu en España coa chegada dos Borbóns no século XVIII. En 1713, Felipe V, lembremos que era de orixe gala, promulgou un Auto Acordado neste sentido, derrogando as disposicións e regras sucesorias tradicionais castelás que se estableceron nas Partidas. Este Auto antepoñía o dereito de todos os homes da liñaxe real a herdar o trono ao das mulleres da dinastía.
En 1789, recentemente entronizado Carlos IV, aprobouse nas Cortes de Castela, a Pragmática Sanción nas Cortes dese ano. Neses momentos, Carlos IV estaba preocupado, porque só contaba con dous fillos homes. Fillas tiña, en cambio, catro. O soberano desexaba que, en caso de morte dos primeiros, a Coroa pasase á maior dos seus descendentes femininas.
Pero a Pragmática Sanción non se publicou, permaneceu en segredo por razóns de política internacional. Nunha Europa na que acababa de estalar a Revolución Francesa, España non desexaba airear o cambio no dereito sucesorio da súa monarquía. Floridablanca explicaba este último feito por cuestións de política internacional. O Secretario de Estado consideraba que conviña non indisponerse coas outras ramas dos Borbóns, reinantes en Francia e Nápoles.
A crise sucesoria de Fernando VII
Durante os anos da crise sucesoria de Fernando VII, o enfrontamento entre os partidarios do Rey e os carlistas cristalizara en dous partidos opostos: por unha banda os absolutistas moderados, aliados cos liberais e os sectores da aristocracia partidarios das reformas políticas e económicas, que apoiaban á nova raíña, en quen vía a única posibilidade de cambio. Doutra banda, os absolutistas intransixentes que apoiaban ao irmán do rei.
Fernando VII había enviudado tres veces e non tiña descendencia. O seu último matrimonio tivo lugar en decembro de 1829, coa súa sobriña María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias.
O 29 de marzo de 1830 o rei publicaba a Pragmática Sanción. Desexaba asegurar que un descendente seu fose o futuro rei, aínda que fose unha muller, fronte ao seu irmán o infante Carlos María Isidro, xa por entón moi vinculado cos sectores máis ultras e reaccionarios.
Pragmática Sanción de 1830
Pero vaiamos por orde…
Nos meses anteriores ao falecemento de Fernando VII multiplicáronse as intrigas. Todos pugnaban por influír sobre o decrépito soberano. Tres mulleres exerceron un protagonismo especial naquela loita polo poder. Ao lado de don Carlos estaban a súa esposa, a portuguesa María Francisca de Asís, e a súa cuñada, María Teresa, princesa de Beira.
Entre os anos 1830 e 1833 produciuse unha intensa loita cortesá a pedimento dos máis acérrimos absolutistas, futuros carlistas, que non querían baixo ningún concepto que o trono pasase, tras o falecemento de Fernando VII, a mans dunha nena (pois nacera o 10 de outubro de 1830), a futura raíña Isabel. Esta facción cortesá pretendía impoñer no trono a Carlos María Isidro, irmán de Fernando, e firme defensor do absolutismo rexio.
Carlos María Isidro
A raíña, Isabel, á súa vez, podía contar co apoio da súa irmá, a infanta Luisa Carlota, esposa de Francisco de Paula, irmán menor de Fernando VII e don Carlos. Con eles atopábase grupo de cortesáns e políticos máis reformistas que, ante a personalidade do infante, decantáronse cara á solución da filla cunha rexencia da nai. Ante a súa debilidade buscaron o apoio dos liberais moderados, os cales viron unha oportunidade para acceder ao poder e, dese modo, comezar as reformas que pretendían aplicar en todos os ámbitos.
Pero un terrible ataque de pinga puxo en perigo a vida do seu cuñado Fernando VII o 14 de setembro de 1832. Prostrado no leito do seu rexio dormitorio, no palacio de La Granja, os médicos desafiuzaron ao monarca, mentres a súa amada María Cristina permanecía xunto a el atendéndolle como unha primorosa enfermeira, preocupada polo futuro da súa filla Isabel. E é neses momentos cando se producen os denominados “Sucesos da Granxa”, cando estando o rei enfermo, a través de intrigas palaciegas os absolutistas conseguiron manobrar en torno ao leito do moribundo para que derrogase a Pragmática Sanción, restablecendo a Lei Sálica, impedindo, por tanto, que Isabel reinase.
María Cristina de Borbón
Na cámara do infante don Carlos cantábase xa vitoria antes de tempo. Mesmo entre os diplomáticos estranxeiros era unánime o convencemento de que, falecido o soberano, o trono pasaría a don Carlos, en lugar da unha raíña nena como Isabel.
E é que María Cristina, vendo o estado de saúde do seu esposo, e non fiándose de Don Carlos e o seu camarilla, decidiu confiar en quen nunca debeu de habelo, o ministro de Gracia e Xustiza Tadeo Calomarde, un antiliberal que xa traizoara ao seu protector Godoy aproveitándose da xenerosidade de Argüelles. E un oportunista sen escrúpulos que pretendía agora abandonar á filla do rei moribundo para lanzarse en mans do pretendente carlista.
Francisco Tadeo Calamarde
Calomarde suxeriu á raíña que persuadise ao monarca para asinar un decreto nomeándoa a ela rexente e ao pretendente, primeiro conselleiro. Pero o infante, como esperaba Calomarde, rexeitou semellante proposta, ante o cal o ministro urdió unha rexencia conxunta que don Carlos tamén rexeitou. Xunto a Calomarde, acosaban á raíña co mesmo propósito o ministro de Estado, conde de Alcudia, o bispo de León, o enviado de Nápoles Antonini, os condes Solaro e Brunetti, representantes de Sardeña e de Austria, e ata o confesor de María Cristina, don Francisco Telesforo. Todos eles advertiron á soberana de que, para evitar os horrores que virían cunha guerra civil, debía deixar que a Coroa recaese nas tempas de don Carlos.
María Cristina, rendida ante as presións, a raíña induciu ao seu agónico marido a rubricar un codicilo que derrogaba a Pragmática Sanción e, por tanto, as esperanzas de que a filla de ambos, Isabel, puidese reinar algún día. O 18 de setembro de 1832 Fernando VII asinou, obnubilado, o documento en forma de decreto, sumíndose logo nun profundo letargo.
Pero o que non esperaban é que Fernando VII recuperarse a saúde, e o 31 de decembro de 1832 anulase por decreto o codicilo do 18 de setembro, o cal, segundo o mesmo monarca denunciou, fóralle dado a asinar en contra da súa vontade. Por el restablecíase á súa filla Isabel como herdeira. O novo goberno de Cea Bermúdez optaría por unha tímida apertura cara aos liberais, buscando apoios, decretando unha amnistía e destituíndo a todos os elementos carlistas dos resortes do poder. Carlos María Isidro decidiu marchar ao exilio portugués.
Cea Bermúdez
Fernando VII entregou á súa esposa o rexio bastón de mando mediante outro decreto que a habilitaba para despachar os asuntos de Estado durante a súa convalecencia. Pero nos poucos meses de vida que restaban ao monarca, a verdadeira soberana foi a infanta Luisa Carlota, ata o punto de que Cea Bermúdez, primeiro secretario do Despacho Universal, reuniuse case a diario con ela.
Apenas nove meses despois, Fernando VII morre o 29 de setembro de 1833. Isabel, con tres anos de idade, herdaba a Coroa e a súa nai, María Cristina, pasaba a ser réinaa Gobernadora. Para afianzarse no poder fronte aos carlistas, que non recoñecían a sucesión, apoiouse nos liberais moderados para gobernar, a pesar do seu escaso entusiasmo polo liberalismo.
As rexencias, polo xeral, adoitan ser épocas de inestabilidade. Neste caso, a provocada pola minoría de idade da raíña viuse multiplicada pola reacción do seu tío Carlos. Convencido de ser o lexítimo herdeiro, publicou o Manifesto de Abrantes onde se autoproclamaba rei co nome de Carlos V, e ademais promoveu un levantamento para defender os seus dereitos dinásticos. Iniciábase a primeira guerra carlista.
A infanta que cambiou a historia dos Borbóns
Demasiadas veces esquécese inxustamente que a infanta Luisa Carlota de Borbón Dúas Sicilias (1804-1844) foi a única muller capaz de engatusar a un monarca tan desconfiado e receloso como Fernando VII.
Muller de armas tomar, a infanta Luisa Carlota de Borbón Dúas Sicilias (1804-1844) arranxoullas como puido para variar o rumbo da historia dos Borbóns.
Luisa Carlota de Borbón Dos Sicilias
Ata coñecer en persoa á súa amada, o rei felón consolábase auscultando coa mirada cada detalle do retrato que lle entregou a súa cuñada Luisa Carlota. Era unha imaxe de esmalte en miniatura que bastou para seducir ao lascivo monarca. Pero, polo si ou polo non este cambiaba de opinión no último instante, Luisa Carlota seguiu poñéndolle ao rei os dentes longos con varias cartas, como a datada o 31 de outubro de 1829, un mes antes de partir María Cristina cara a Madrid desde Palermo, onde nacera o 2 de agosto de 1806, para contraer matrimonio con Fernando VII. Redactada con boa caligrafía e algunhas faltas de sintaxes e ortografía emendadas, en parte, debido á súa educación en italiano e en francés, a infanta Luisa Carlota esculpía para o rei o retrato físico máis completo da futura raíña de España: “Querido Fernando da miña vida, Fernando do meu corazón. Hoxe foi o día para min máis feliz da miña vida. Coma se non faltase máis para que fose completo que estiveses aquí. Albricias aos meus ollos, Cristina parécese ao retrato da pulseira tanto como o que che dei, pero este é mellor pois é animado, ten os ollos nos carrillos, é dunhas curvas regulares, morenilla, pero con moita graza, é un pouco máis pequena que eu, de boas cores; o nariz é moi regular, non se lle coñecen manchas, o pelo moi negro, ollos bastante escuros e brillantes, moi boas cellas; en fin, aos meus ollos é un conxunto moi fermoso… Entregueille o librito e encárgame por se non ten tempo que che dea as grazas e a desculpa no seu nome e repítache que che desexa ver canto antes. Perdoa a molestia…”.
A minuciosa descrición de María Cristina feita por Luisa Carlota forneceu no monarca o mesmo efecto que se a contemplase cos seus propios ollos, como o proba estoutra carta do propio Fernando VII dirixida a «a noiva», como el chamábaa, datada o 29 de setembro do mesmo ano: “Eu xa me informaba das túas pezas persoais –escribía, obsceno, o seu tío carnal– e todo isto fixo que sen coñecerte, xa estou namorado de ti e non desexo máis que unirme a ti, pois todo o día non penso máis que na miña amada Cristina… O meu anhelo agora é se eu gustareiche a ti…”. Tal foi o seu arrebato ao contemplar a diminuta imaxe, obsequio de Luisa Carlota, que a mesma noite en que faleceu a súa terceira muller, Fernando VII enviou a Nápoles a Pedro Bremón e Alfaro para iniciar a negociación da voda coa súa sobriña carnal.
Este é un claro exemplo da capacidade de Luisa Carlota para alcanzar cuantos obxectivos propuxésese.
E no caso que nos incumbe, a crise sucesoria de Fernando VII, tras os sucesos da Granxa, Luisa Carlota de Borbón dúas Sicilias, que era unha muller impetuosa, orgullosa, altiva e resolta, decatada da actitude da súa irmá María Cristina, chegou a Madrid, rebentando cabalos, na madrugada do día 22 de setiembre de 1832. Decatada polo decano do Consello de Castela do acaecido en La Granja o día 18, presentouse alí de improviso co infante Francisco de Paula. O rei melloraba xa levemente. No corredor topouse coa súa irmá e recriminouna, chamándoa “regina dei gallería” pola súa falta de apromo. Ademais adóitase contar un acontecemento, que cabe catalogar máis como lenda que realidade, segundo o cal, Luisa Carlota losqueou a Calomarde polo seu vil manipulación.
A “lenda” da labazada, como a cualificaba Comellas, podía confundirse co suceso acaecido dous anos atrás, en 1830, cando o xeneral Luís Fernández de Córdova, insultado polo ministro, propinoulle un tremendo que lle derrubou ao chan. Losquease ou non Luisa Carlota a Calomarde, o certo é que a intervención da infanta arrebatou a don Carlos a ocasión máis clara de cinguirse a coroa.
Desde ese momento, a súa influencia fíxose maior. Co inicio da Guerra Carlista, Luisa Carlota situouse á beira da causa liberal. O matrimonio foi o principal apoio de María Cristina nos primeiros anos da Rexencia ata que os amoríos desta co garda de corps Fernando Muñoz e as incesantes críticas de Luisa Carlota a esta relación, separaron ás irmás. Influíu tamén a permanente insistencia de Francisco de Paula para facerse cunha cadeira de brazos no Senado, na recentemente inaugurada Monarquía Liberal. Así que María Cristina, que comezaba a desvelar o seu marcado carácter napolitano, non dubidou en mandalos ao exilio. Os Borbón-Nápoles e a súa copiosa familia, partían cara a Francia en 1838. Desde París, inspirados polo conde de Parcent, seguiron intrigando para apartar a María Cristina da Rexencia, máis cando a vitoria liberal parecía próxima.
Como anécdota engadir que se Luisa Carlota tivo once irmáns, a Providencia deulle exactamente o mesmo número de fillos, todos eles iluminacións nun período de quince anos. Empezando polo primoxénito Francisco de Asís, nacido en maio de 1820 e desposado logo con Isabel II.
Coa subida ao poder de Espartero regresaron a España e instaláronse provisionalmente en Burgos, en casa do deputado progresista Antonio Collantes. Xa no Palacio Real, as súas continuas manobras para desestabilizar ao Rexente leváronos a un primeiro desterro a Zaragoza e finalmente, de novo a París. Pero en Francia, empezaron a ver nun futuro matrimonio entre o seu fillo Francisco e a súa nova sobriña, a Raíña Isabel II, unha nova oportunidade de achegarse ao trono. A caída de Espartero en 1843 coincidiu coa súa volta a España.
Ao pouco de instalarse na súa residencia da rúa da Luna, preto do Palacio Real, a Infanta Luisa Carlota falecía por sarampelo. Foi unha morte inesperada, de “carácter fulminante” como lemos no Eco do Comercio (1 febreiro 1840). Non chegou a ver ao seu apocado fillo Francisco, convertido en Rey consorte.
Isabel lI
Conclusións
En consecuencia, tras os acontecementos antes narrados, e tras un duro enfrontamento entre faccións, quen utilizou enganos, ameazas e presións, finalmente lsabel II de España, nada María Isabel Luisa de Borbón e Borbón, foi xurada princesa de Asturias o 20 de xuño de 1833 e proclamada Reina o 24 de outubro do mesmo ano. Raíña desde os tres anos, durante a súa minoría de idade (1833-1843) actuaron como rexentes, primeiro a súa nai, a reina María Cristina, e despois o xeneral Espartero.
A negativa de Carlos a aceptar, como raíña, á súa sobriña, desatou a primeira guerra carlista.
Isabel II, á que Pérez Galdós denominou «a dos tristes destinos», foi raíña de España entre 1833 e 1868, data na que foi destronada pola chamada “Revolución Gloriosa”. O seu reinado ocupa un dos períodos máis complexos e convulsos do século XIX, caracterizado polos profundos procesos de cambio político que trae consigo a Revolución liberal: o liberalismo político e a consolidación do novo Estado de sinal liberal e parlamentario, xunto ás transformacións socio-económicas que aluman en España a sociedade e a economía contemporánea.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche @gratuitamente á Newsletter do Blogue para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blogue.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
As nosas recomendacións de hoxe
Referencias
Fernando VII. Solo sombras. De Martínez Pons, A.
Historia de España. Crisis del Antiguo Régimen. De Ferrer, J.A.
La España de Fernando VII. De Moreno, M.
