O calzado na Idade Media

No noso afán por coñecer todos os aspectos que conformaban a forma en que se vivía durante as diferentes épocas históricas, condúcenos hoxe á análise do Calzado na Idade Media.

En primeiro lugar imos tentar centrar a orixe e significado da palabra calzado. Trátase dunha voz que ten unha orixe algo incerto. Sigamos algunhas pistas:

• No Cantar do Mío Cid, do ano 1140 pódese ler o vocábulo “çapato” («sobr’ellas uns çapatos que a grant huebra son»).
• Do mesmo xeito, en escrituras castelás do ano 978 pódese atopar escrito “zapatones aut abarcas”.
• Tamén na Vida de Santa María Egipciaca, poema *hagiográfico do século XIII lese: “Por alimpiarse de seus pecados non calçava çapatos”.

Parece ser que o termo provén da palabra turca ”zabata”, que era o coiro do boi curtido ou adobado que se usaba para facer calzados. E que del se orixinou o termo zapata, documentado no século XI e que perdurou até principios do século XVI, e que será calzado feminino.

Con todo, tamén se atopa no século XIII o termo zapatón que segundo a investigadora Cianca Aguilar pode facer alusión ao basto da súa forma, ao zapato da armadura ou pode estar relacionado cun calzado con forma de bota.

En termos xerais poderiamos dicir que durante a Idade Media, como é lóxico, foi cambiando ao longo dos anos, aínda que a partir do século X, imporíase o uso dun tipo de zapato lixeiro, cómodo, confeccionado con coiro fino e normalmente apuntado na súa fronte. Sobre este tipo xenérico cabería falar de dous tipos diferentes de calzado: as babuchas e os botíns. Son dous tipos diferentes de calzado, pois mentres o primeiro, propio do mundo árabe, é un zapato que non ten tacón, o segundo é o zapato de uso máis común na Europa cristiá, con máis corpo, confeccionando normalmente con coiro, pano ou lenzo, era dun perfil bastante diferente á babucha, xa que cubría todo o pé e parte da perna.

 

Tal e como sucede con moitos dos útiles e costumes actuais, a orixe dos mesmos hai que buscalos na antigüidade, no seo das primeiras civilizacións. Fagamos pois, unha breve primeira aproximación histórica á orixe e uso do calzado:

Atopamos rastros do uso dalgún tipo de calzado por parte dos nosos antepasados, a finais do paleolítico, ao redor de fai uns 15.000 anos, tal e como testemuñan algunhas pinturas rupestres nas que de forma esquemática represéntanse a uns homes e mulleres cunha especie de botíns e botas, respectivamente.

 

Despois de cumprir a súa inicial función, de protección dos pés, o calzado foise convertendo, igual que a vestimenta e os enxovais nun símbolo que denotaba as diferenzas existentes entre as persoas que convivían nun mesmo espazo e tempo.

En Exipto, unicamente o faraón e os dignatarios estaban autorizados levar calzado. Utilizaban un tipo de sandalia elaborada con palla trenzada ou láminas de folla de palmeira. Esta peza tan só era utilizada polos homes e o seu uso era cerimonial, ben para reafirmar a figura do faraón, ou ben para expresar a vitoria sobre os inimigos, pois nas sandalias do faraón representábanse os rostros dos inimigos vencidos.

Entre as civilizacións mesopotámicas o uso da sandalia xeneralizouse. E na antiga Grecia empezáronse a adaptar os zapatos a todo tipo de pé e actividade: para guerreiros, sacerdotes, nobres… Tan só os homes libres utilizaban zapatos. E é nesta época cando os homes empezan a diversificar os tipos de calzado, adaptándoos a todo tipo de pé e actividade, xa fosen cidadáns, guerreiros, sacerdotes, etc. Atopamos numerosos testemuños, como Homero, quen describe aos heroes calzando luxosas sandalias, ou o historiador e xeógrafo Pausanias quen afirmaba que só os deuses deben calzar sandalias douradas.

En Roma o calzado indicaba a clase social e, os cónsules por exemplo usaban zapatos brancos, os senadores zapatos marróns prendidos por catro cintas negras de coiro atadas con dous nós, e o calzado tradicional das lexións eran os botíns que descubrían os dedos.

A civilización romana mostrou unha pequena evolución na xeneralización do uso do calzado, a pesar diso os escravos andaban descalzos e os criminais facíano con pesados zapatos de madeira. O calzado obtén entón un carácter de símbolo que indica o status social. Naqueles tempos o calzado máis usado era a sandalia, aínda que tamén existía outro tipo de zapato, a bota.

Tamén hai casos nos que durante a historia, os deseños do calzado converteuno case un elemento de tortura. A Confucio, pensador chinés, ocorréuselle dicir hai 25 séculos que a muller debía imitar ao andar “o ondear flexible do salgueiro”. Con este fin, na antiga China, impúxoselles á muller a redución do tamaño do pé até un terzo do seu desenvolvemento natural para conseguir o que eles chaman “a flor de loto”, ideal de sensualidade e elegancia. Toda unha barbaridade.

 

E feita esta introdución centrémonos xa no contido anticipado polo título deste post.

 

En primeiro lugar, lembremos que a Idade Media comeza tras a caída do imperio romano no século V e termina no século XV tras unha grave crise iniciada no século XIV. As invasións e asentamento dos pobos xermanos no Imperio  romano cambiou a Europa completamente,  instalouse unha  cultura primitiva,  pero  sen que se perdese do todo a anterior, moito máis evolucionada. No século IX, a chegada ao poder da dinastía carolinxia supuxo o inicio dunha nova unidade europea baseada no legado romano, posto que o poder político do emperador Carlomagno dependeu de reformas administrativas nas que utilizou materiais, métodos e obxectivos do extinto mundo romano.

 

É na Idade Media cando se produce un cambio no uso que se lle dá ao calzado. Unha vez xeneralizado o seu uso por parte do pobo, o significado simbólico desaparece e comeza a cobrar forza o gusto polo estético. Dito doutra forma, o zapato empeza a ser un elemento fundamental para enxalzar as virtudes ou tapar os posibles defectos nos pés.

O calzado medieval dependía da clase social á que se pertencía, podían ser sandalias, zocos, zapatos, botas e mesmo calzas adheridas ao pé con solas apuntadas e longas. Na Idade Media, homes e  mulleres usaban zapatos de coiro  moi semellantes ás zapatillas. A clase máis pobre da época Medieval  usaba zocos de madeira que eran moi duradeiros. En cambio os nobres medievais usaban como calzado botas de pel e seda.

 

Entre os séculos VII ao IX,  a época visigótica, o calzado occidental transformouse. Hai moi escasa iconografía móstranos un tipo de peza ben axustada ao pé, segundo o perfil do mesmo, cónico na punteira e cubrindo o nocello. Son soados pola súa elegancia os zapatos de Carlomagno. Triunfa o zapato en punta curva, moda sorprendente polo pouco práctico que resultaba, sobre todo cando empezou a esaxerarse.

Xurdiu o zapato de punta retorta como distintivo de clase social: mentres máis centímetros medía a punta, maior prestixio social denotaba quen o calzaba.

No século IX  as  “poulaines”  ou “crackowes” fabricados na cidade de Cracovia, en Polonia,  comezaron  a difundirse entre os homes de España, Inglaterra e Alemaña. A moda masculina foi determinando que a punta dos zapatos se fose estilizando e alargando cada vez máis; algúns chegaron a ter puntas de 18 polgadas, que entón se dobraban cara arriba e amarrábanse ao nocello.

 

Nos séculos do X ao XI o aspecto do calzado segue sendo máis ou menos abotinado. Hai documentados zapatos de coiro cubertos con seda bordadas, pedras preciosas, perlas e mesmo tinguidos. O cordobán, por exemplo, podía ser branco ou negro.

Nos Beatos ou Códices temos abundantes imaxes, nos que se observa tamén calzado á moda cordobesa, é dicir, coas puntas cara arriba.

Durante o século XI, Europa atopábase nun período de evolución descoñecido até ese momento. A época das grandes invasións chegara ao seu fin e o continente europeo experimentaba o crecemento dinámico dunha poboación xa asentada. Renaceron a vida urbana e o comercio regular a gran escala e desenvolveuse unha sociedade e cultura que foron complexas, dinámicas e innovadoras. Cara ao ano 1000 ten lugar un renacemento do calzado, que co ascenso da burguesía tórnase máis refinado. O artesán zapateiro logra unha alta consideración social na última etapa da Idade Media, sendo tamén un elemento dinamizador da economía. Os seus produtos, con todo, podían ser bastante incómodos e estraños. En xeral, poderíase dicir que no verán se usaban as albarcas, e nos sitios fríos acompañábanse dunha especie de calcetíns de pel co coiro por fóra e a pel por dentro, sandalias, de influencia romana ou zapatos coa punta retorta, influencia musulmá.

Os homes tamén usaban botas altas e baixas. Normalmente o material máis usado era o coiro de vaca, aínda que para as clases máis ricas tamén había coiro de cabra, cuxo prezo era máis elevado.

Durante o románico, século XII, o calzado máis caro era de pel de alta calidade e fina, que se segue fabricando de guadamecí e de badana curtida, e que podía ir en relevo. Por suposto, podíase complementar con teas, como o cendal, e decorábanse con tiras de coiro. A cor adoitaba ser o do curtido natural, pero habíaos negros, brancos, vermellos, marfil… A finais de século, na iconografía, pódense ver zapatos medievais con orellas, farpados (con flocos ou tiras). Tamén se observan adornos na parte central, sobre o empine e/ou os laterais, que ben poden ser viras ou tiras de pel, badana ou vaqueta, ou pasamanería bordada en ouro. Hainos pechados e abotinados, con ou sen lazada.

Xa no século XIII, o habitual era o uso de sandalias, zocos e borceguíes (como botas militares), e os zapatos moi apauantados e mesmo as mesmas calzas, que a miúdo levaban adheridas ao pé unhas solas apuntadas e longas segundo a clase social, non todos levaban calzado. Podería dicirse que o calzado masculino adopta tres formas principais: botas de coiro que chegan até o xeonllo, os típicos zapatos á altura do nocello, e a aínda inusual, pero práctica, innovación de combinar as calzas cunha sola de coiro, facendo innecesarios os zapatos. As punteiras longas e apuntadas son características. As cores máis populares son o tostado, o canela, o púrpura, o amarelo, o vermello, o negro e o verde.

 

Neste século hai unha variedade importante de zapatos medievais:

• Escotados en pico na súa cara interna, escotadura que se podía pechar con cordóns.
• Fenestrados: abertos no empeine, que se pechaban cunha tira por medio dunha fibela ou dun botón.
• Calados a modo de rejilla, véndose a través dos buracos as calzas.
• Punta prolongada e torcida cara arriba.

 

No século XIV séguense levando os zapatos calados, e agora tamén se escota aos dous lados. A finais de século chega a moda internacional dos zapatos terminados en puntas moi longas e lixeiramente cóncava: as coñecidas polainas, aínda que non alcanzasen as esaxeracións doutros países como Francia; estarán de moda até inicios do século XV. Tamén se usan moito os zapatos pechados e abrochados cunha trabilla nun lado desde o terceiro cuarto do século XIV até xa mediado do século seguinte. Crese que foi no século XIV cando se empezan a coser solas extra.

Como anécdota, dicir que o Rei Eduardo III viuse obrigado a emitir un decreto no que se limitou a lonxitude das puntas a tan só 5 cm.  xa que as descomunais puntas dos zapatos ingleses  constituían un verdadeiro  perigo. Para camiñar, era necesario amarrar as puntas á cintura cun cordón de seda porque medían até 50 cm. Carlos VIII tiña os pés tan deformes que non podía usar esas polainas apuntadas, así que simplemente prohibiunas, ordenando o uso de zapatos  anchos, cadrados ou redondeados. Apareceron entón uns zapatos semellantes  ás zapatillas actuais de ballet, cuxa punta  aos poucos foi facéndose máis ancha e cadrada, xeralmente sen taco, con cordóns ou correas. A eses  zapatos moio anchoss chamoullos  “pico de pato”,  “morro de vaca”,  ou “pata de oso” e  tiñan sola  de coiro e empeine de veludo.

 

A partir do século XIV e até o XVII evolucionan os altos chapines (especie de chanclos con cortiza moi grosa sobre a sola), que os levaban as señoras elegantes. Ambos os sexos usaban unha especie de zapatillas abertas fabricadas con coiro, de cabra para as clases máis adiñeiradas, ou de vaca para o común da poboación. Ás veces, os homes levaban botas.

Nesta época empezan a ser os personaxes públicos os que marcarán a moda. Así, por exemplo, Godofredo de Plantagenet calzaba polainas para disimular unha excrecencia na punta do pé. Carlos VIII usaba tacón de punta cadrada para cubrir os seus pés de seis dedos, e Luís XIV pon de moda o zapato de tacón co fin de disimular a súa curta altura.

 

No século XV os textos citan zapatos medievais pechados, abertos, abotinados (moi axustado que cobre o nocello), con “lengüezuela” ou lengüeta (porta no empeine, con dúas pezas laterais para abrilo ou pechalo con cordas), conborlas, etc.

«En los pies […], quando gapatos de cuerda con puntas mucho luengas, con galochas o sin ellas; quando gapatos romos con alcorques o sin ellos, ya blancos y de uenado, ya de diuersos colores con puertas o syn puertas, con cayreles de aro 212 o de seda labrados, ya de muchos lazos ya de un lazo, ya abiertos ya cerrados», Hernando de Talavera.

E cara aos anos 50 regresa o calzado medieval apuntado, alcanzando a súa máxima esaxeración nos anos 70. A finais desta década a punta pasa a ser roma. Nos anos 90 ponse de moda a punta cadrada de orixe centroeuropeo.

Doutra banda, unha moda de orixe española revolucionou o calzado a finais da Idade Media: a dos chapins, moda que triunfou en Venecia e Florencia onde fixeron furor os zapatos de plataforma, de madeira lixeira forrados de tisú ou coiro. Para camiñar sobre este zapato feminino requiríase o apoio dun galán ou dunha serventa; as caídas eran perigosas, xa que podían chegar a alcanzar o vinte centímetros de altura. Aquel tipo de calzado non era aínda o suficientemente ergonómico para que o seu uso, polo menos ao principio, non fose unha auténtica tortura, polo que se confiaba aos criados a tarefa de utilizalos previamente para ilos acomodando. A iso, hai que engadir a suposta crenza medieval de que estrear algo novo era cousa plebea, de mal gusto.

 

 

 

Se nos fixamos agora nunha das partes do calzado, o tacón, temos que dicir que o tacón non tardo moitos anos en aparecer, pero non alcanzou o seu tamaño actual desde a súa orixe, senón que foi un fenómeno lento. Creceu centímetro a centímetro, ao longo dos séculos para chegar ao exceso no século XVI.

Ademais, a diferenza da moda actual imperante, o zapato de tacón non era exclusivo de mulleres, se non que foi o home o primeiro en levar tacóns.

Parece ser que foi un pobo de Anatolia, os hititas, o que inventou o zapato de tacón, onde por primeira vez se claveteó a sola de coiro da bota con grosas tachuelas de ferro para facilitar o agarre. É probable que una das razóns para iso tivese que ver co feito de montar dacabalo. Os tacóns contribuían a fixar o pé no estribo, por iso a bota foi a primeira peza do calzado en levar tacón.

Á súa popularidade durante a Idade Media e os Séculos de Ouro contribuíu o que ao ser de terra o pavimento das rúas a choiva embarraba as vías urbanas converténdoas nun bulleiral. Sen contar os excrementos de animais e persoas.

 

Repasemos os diferentes tipos de calzado durante a Idade Media:

Se nos centramos no tipo de calzado habitual en terras hispanas, durante a Idade Media, teriamos que fixarnos nas versións máis populares: abárcaa e a esparteña (ou alpargata).

A abarca é de fabricación, en principio, moi simple, xa que consta dunha base formada por un anaco de coiro que se atopa fixado por medio de correas. Trátase dun tipo de calzado moi antigo, pois foi utilizado, tal e como se constatou, nas civilizacións Mesopotámicas e o antigo Exipto.

 

A esparteña era un tipo de calzado que se fabricaba fundamentalmente a partir de fibras vexetais, o esparto. Tanto a sola como o talón realizábanse con este material. O problema é que era un calzado pouco adecuado para climas húmidos e fríos. E é nestas zonas precisamente onde aparece o zoco. Trátase dun tipo de calzado que ten como base un persoal de madeira, aínda que nalgúns casos reforzásese con finos ferros de ferro. Dáse a circunstancia de que se producía e utilizaba tanto en terras cristiás como nas zonas musulmás, aínda que neste caso o zoco era totalmente aberto, salvo unha banda lateral para suxeitalo.

 

Outro tipo de calzado era o alcorque, que se conformaba en base ao uso da cortiza. Elaborados con madeira da familia dos carballos, como son os alcornoques e as aciñeiras. En terras musulmás era un calzado de gran difusión, no entanto demostraron gran mestría na súa fabricación. O uso de abárcalas adóitase relacionar cos membros das ordes monásticas, aínda que se utilizaban combinadas cunha calceta ou media para atenuar os rigores climáticos. Tiñan en parte un valor simbólico, pois son unha mostra de humildade, ao estar limitado o seu uso ás clases máis modestas.

 

Se falamos do borceguí, falamos dun tipo de zapato que cobre todo o  pé, incluído o nocello e o empeine, atado con cordóns ou correas. Como é obvio, tratábase dun produto bastante exclusivo e fabricábanse con materiais moi diversos, como: a badana, guadamecí ou cordobán.

Hai un testemuño histórico do obsequio duns borceguís que o rei de Granada, Muhammed V, quen haxa polo ano 1379, fixo a Enrique de Trástamara, fillo bastardo do rei Alfonso XI, e que segundo as lendas que perviviron, a pesar da beleza dos mesmos, lograda a base de brocados e bordados, estaba, supostamente, impregnados cun veleno que provocou a morte do rei.

 

E volvendo aos materiais con que se confeccionaban os borceguís, hai que apuntar que a pel máis basta era a badana. Trátase dun coiro de carneiro ou ovella, substancialmente máis barato que o do cordobán.

O cordobán, era un coiro  de cabra de gran calidade, lixeiro e suave, que se elaboraba mediante a técnica de estampación ou labrado, traballado; producíase principalmente, na cidade de Córdoba (de aí o seu nome) durante a dominación árabe. Tratábase dun calzado moi popular, utilizado polas clases altas europeas (tal é así que un termo francés derivado de cordobán, “cordonnier” é usado para designar a un zapateiro) e tamén moi do gusto musulmán, xa fose tinguido en branco ou ouro,  tal e como testemuña un edicto do Rei Alfonso X, o Sabio, do ano 1252, que prohibía expresamente este tipo de tinguidura. O cordobán é unha pel moi forte e fermosamente traballada. O cordobán exportouse a toda Europa tinguido de branca, vermello e negro.

 

Queremos facer tamén mención ao motivo polo que o calzado utilizado polos árabes e xudeus, estaba lixeiramente curvado na súa punta. E é que o calzado, tal e como diciamos ao principio desta publicación tiña tamén un significado simbólico, tanto en dignidades como en fidelidades relixiosas. No caso dos mozárabes (lembremos que eran cristiáns instalados en territorio musulmán dentro da Península Ibérica) estaban dispensados de uso dun zapato e cada cor (algo bastante habitual en comunidades cristiás minoritarias dentro do mundo árabe)

 

Outro tipo de calzado eran os estivais, o calzado máis caro e o máis luxoso, sobre todo se estaba feito de cordobán. Eran unha especie de botas altas e tan flexibles que eran capaces de axustarse á perna: coma se de medias tratásese. A súa elaboración quedaba suxeita a múltiples limitacións marcadas polas leis suntuarias (que tiñan por obxecto evitar o uso  de determinadas produtos que se consideraban privativos da alta nobreza e as clases aristocráticas). Algúns zapateiros por exemplo, podían sufrir a amputación do dedo pulgar que, polo seu particular uso, podía incapacitarles para exercer o oficio, se vendían produtos desta natureza a compradores podentes aínda que plebeyos.

Os alcohoneros, escribans, porteiros e ballesteiros tiñan prohibido utilizar zapatos dourados. Só se exceptuaba de tal disposición “aos servidores maiores de cada oficio”.

A diferenza da Al-Andalus onde camiñar descalzo é habitual até certo punto, na España cristiá só “os nenos, os tolos e os esmoleiros” adoitan absterse do uso do zapato. A excepción márcana aqueles que, polas peculiaridades do seu oficio, requiren desprenderse do calzado, como poden ser os mariñeiros.

 

 

En canto á bota, hai que dicir que na Idade Media tratábase dun calzado tipicamente masculino. E habíaos dedos tipos, de cana alta e de cana baixa. Adoitábanse adornar con cordóns e pezas de metal.

 

 

 

 

As mulleres adoitaban utilizar delicados zapatos de seda ou veludo, chamados chinelas, que estaban forrados de distintas cores acordes co vestido da dama. Ademais, as cortesás e prostitutas, utilizaban especialmente o chapín, que era unha especie de chanclo de cortiza, forrado de cordobán, de grosas solas e elevadas plataformas, de até 75 cm de altura, especiais para a choiva.

 

A burguesía medieval era a que utilizaba principalmente as calzas con zoco, tipo de calzado composto de dúas pezas, unha calza con sola suxeita á parte inferior e un zoco ou patín para introducila. Isto permitía camiñar polas sucias rúas da cidade e logo, ao chegar á casa podían quitar as calzas embarradas.

 

Se nos centramos no tipo de calzado utilizado polos eclesiásticos, teriamos que centrarnos fundamentalmente na cáliga (denominación que nos lembra as caligae utilizadas na antiga Roma) e que consistían nunhas polainas. Nun principio sería utilizado polo clero das capas máis baixas, pero co tempo serían tamén utilizadas polos estamentos máis altos da xerarquía eclesiástica.

 

Un caso particular podería ser o calzado utilizado polos peregrinos que facían o Camiño de Santiago. O certo é que os textos históricos de contido xacobeo apenas ofrecen datos sobre iso, seguramente porque a estas pezas non se lles outorgaba a mesma relevancia que a outros  elementos da indumentaria, como a capa, o bordón ou o zurrón.

Sábese que a maior parte dos peregrinos medievais viaxaban descalzos. Cabe lembrar que o propio Codex Calixtinus, no século XII, recomenda facer o camiño descalzo por canto leva de vía de perfeccionamento persoal e espiritual: “Os apóstolos foron peregrinos, pois o Señor enviounos sen diñeiro nin calzado”, advírtese no libro I.

A partir do século XV todo indica que o calzado se perfeccionou, apareceron os botíns e o número de peregrinos sen algún tipo de zapato diminuíu de forma drástica.

Tamén hai que dicir que hai noticias da existencia de zapateiros ao longo do Camiño de Santiago, quen centraban parte da súa actividade na atención aos peregrinos. Constatouse que na vila leonesa de Astorga, pola que cruza o Camiño francés, o gremio de zapateiros arranxaba gratis o calzado aos peregrinos.

 

E iso é todo por hoxe. Confiamos en que esta entrada resultase do voso interese.

 

Bibliografía principal:

Bernis Madrazo, C. “Indumentaria medieval española”. Instituto Diego Velázquez. CSIC

Enlaces web:

• Arteguias.com
• lacasadelmundo.com
• lacasadelrecreador.com
• revistadelasartes.com