Que son os petroglifos?
O termo petróglifo ten a súa orixe no grego “pétra”, que significa pedra, e “glýphein”, cuxo significado é gravar ou tallar. Este termo utilízase para referirse aos gravados rupestres esculpidos na roca, e que non son máis que rexistros de actividade humana.
O marco temporal ao que se poden adscribir é, principalmente, durante o Neolítico, isto é, entre 10.000 e 3.000 a.C, aínda que os máis antigos poderían referirse a fai uns 40.000 anos.
Desde o punto de vista de valoración deste tipo de actividade, os petróglifos considéranse como unha manifestación da arte rupestre.
O motivo polo que se realizaron talvez responda o desexo ou necesidade daqueles antecesores de plasmar gráficamente testemuños da súa existencia, converténdose por tanto nunha mostra da cultura milenaria, iso si, coas diferentes manifestacións propias de cada rexión.
Os petróglifos están estreitamente relacionados con outros conceptos históricos como a tecnoloxía, a relixión e a arte. A creación de petróglifos require habilidades técnicas e artísticas avanzadas, e crese que os artistas prehistóricos utilizaban instrumentos primitivos como pedras e ósos para tallar as rocas. Ademais, moitos dos petróglifos teñen un significado relixioso ou máxico, o que suxire que a relixión foi unha parte importante da vida nas sociedades prehistóricas.
Aínda que existen diferentes tipos, en xeral adoitan aparecer en paredes rochosas, en covas ou no exterior, tamén en rocas e pedras.
Para desenvolver un petróglifo, a persoa traballaba sobre a superficie da roca, levantándoa aos poucos segundo o deseño en cuestión. Para eles utilizaban basicamente tres tipos de técnicas:
- Percusión: consiste en golpear unha pedra contra outra pedra para crear surcos ou fisuras na superficie rochosa.
- Raiado: consiste en usar o fío dunha pedra para raiar a superficie, formando liñas ou surcos para formar o debuxo ou representación desexada.
- Abrasión: consiste en alisar a superficie fregando unha pedra sobre ela para logo puíla con area e auga.
Elaborábanos utilizando ferramentas afiadas, semellantes a cinceles e pigmentos. Gravábanse na superficie das rocas cun grao de dureza medio.
Os motivos máis comúns dos petróglifos ao redor do mundo son:
- Xeométricos: cazoletas (foxos duns 5 centímetros de diámetro), espirais circulares e cadradas, círculos concéntricos, cadrados con divisións,… Terían posiblemente un significado simbólico, difícil de interpretar na actualidade.
- Obxectos: arcos, frechas, carros, ferramentas,…
- Figurativos: caras triangulares, cadradas e circulares, figuras antropomórficas (asemella á figura humana), animais, plantas,…
- Abstractos: como filas de puntos, meandros que simulan as sinuosidades dun río.
Atopamos petróglifos en:
- Europa: En España, Francia, Inglaterra, Irlanda, Italia, Noruega, Portugal, Suecia. Posteriormente en Escandinavia, Siberia, Galicia, Illas Canarias, onde hai maior concentración.
- África: En Camerún, Chad, Exipto, Gabón, Libia, Namibia, Níxer, República Centroafricana, República do Congo, Sudán.
- América: En Arxentina, Bolivia, Canadá, Chile, Colombia, Costa Rica, #Ecuador, Estados Unidos México, Panamá, Perú, Na rexión Suramericana foi onde máis se atoparon.
- Asia: En Arabia Saudita, China, Xordania, Casaquistán, Kirguizistán, Filipinas, India, Paquistán.
- Oceanía: En Australia.
Contexto crono-cultural dos petroglifos galegos
A ausencia de restos arqueolóxicos suficientes para levar a cabo un estudo sobre o que hai na roca, non permite na maioría dos casos datacións concretas.
Para falar de grupos humanos vinculados aos petróglifos, temos que movernos no terreo das hipóteses, pois non hai asentamentos investigados e datados. Por tanto inferimos uns determinados grupos de poboación, en relación cos símbolos achados, a localización ou emprazamento e a contorna elixida.
Pódese afirmar que os petróglifos forman parte de grupos que habitan espazos abertos, sen elementos defensivos que perdurasen, polo que supoñemos unha semisedentarización ou mobilidade reseñable para eles.
Os gravados inclúense dentro dun sistema de apropiación da contorna ou paisaxe, e como resumo, diriamos que os petróglifos, evitando afloramientos máis sobresalientes, representábanse ao redor das concas húmidas e espazos de tránsito, alí onde se lles podía ver comodamente.
Durante o período aceptado para a arte rupestre galaico opéranse cambios sociais que afectan ao mesmo e as representacións que se ofrecen.
Doutra banda, na segunda metade do III milenio a.C., prodúcese un cambio socioeconómico nas sociedades megalíticas, que aínda que se detecta nesta área, tampouco se pode delimitar a súa extensión xeográfica. Debemos precisar que nestes cambios operan a situación, circunstancias e evolución propia de cada lugar e poboación, é dicir, non se asegura a sincronía temporal do cambio.
Dunha sociedade máis igualitaria, con poucos conflitos bélicos, e dedicada á agricultura extensiva ou de talla e queima, dáse paso a outra, de menor mobilidade e maior xerarquización.
Un feito significativo é que non se representan personaxes comúns en actitudes cotiás de labra, por exemplo; senón que pola contra, o que se ve nos gravados son actividades de claro prestixio social como a caza e a equitación. Á vez que figuran como armas elixidas aquelas que posúen unha forte carga simbólica relacionada co poder, como puñais, alabardas ou escudos, mentres que outras como as machadas, resultan máis que dubidosas.
Detéctase unha desvinculación do fenómeno dos petróglifos nas sociedades da Idade do Hierro, e por tanto da cultura castrexa. Demóstrase polo uso de pedras gravadas na construción de estruturas, o que nos fala da perda de valor que supuxo para os seus construtores. O exemplo témolo en Santa Tegra, Pontevedra, onde se constrúen dúas murallas paralelas, sen que os gravados sobre pedra supoñan un impedimento ou coidado na elaboración das mesmas
Petroglifos en Galicia
Galicia é unha rexión do noroeste de España que se caracteriza pola súa rica e máxica historia e cultura por descubrir. Unha parte importante do seu patrimonio cultural son os petróglifos, gravados prehistóricos en pedra que se atopan en distintas zonas da rexión.
En Galicia atópanse algúns dos maiores e máis espectaculares xacementos de Europa. De feito foron declaradas Patrimonio da Humanidade pola UNESCO.
Por parte da Asociación para a Defensa do Patrimonio Galego (Apatrigal), estímase que pode haber ao redor de 8.000 petróglifos en Galicia, moitos aínda non localizados. Segundo os últimos datos que atopamos, a Consellería de Cultura e Turismo da Xunta de Galicia ten inventarios 2.990 petróglifos, dos cales máis da metade atópanse na provincia de Pontevedra.
Crese que os petróglifos galegos remóntanse á Idade do Bronce, fai uns 3.000 anos. A maioría dos petróglifos atópanse en rocas graníticas e adoitan situarse en zonas montañosas e de difícil acceso, o que suxire que tiñan unha función ritual e estaban asociados a lugares sacros.
A maioría dos petróglifos atópanse en rocas graníticas e adoitan situarse en zonas montañosas e de difícil acceso, o que suxire que tiñan unha función ritual e estaban asociados a lugares sacros. Os lugares escollidos para as representacións son, polo común, zonas de ladeiras de outeiros, outeiros, vales fluviais e saias de montañas.
Os petróglifos galegos adoitan representar motivos abstractos, como círculos, espirais e zigzag, así como figuras xeométricas e formas antropomorfas e zoomorfas. Algúns deles tamén inclúen representacións de obxectos cotiáns como ferramentas, armas e utensilios.
Aínda que os elementos naturalistas son os que caracterizan e diferencian a litografía prehistórica galaica fronte aos seus equivalentes europeos, son os motivos abstractos, en especial trisqueles, labirintos e tramas xeométricas, os que se consolidarán na cultura castrexa (Celtas).
Apréciase unha distribución xeográfica máis concreta para cada grupo de motivos:
- cazoletas: non sempre aparecen soas, senón tamén complementando outros motivos. Repártese por toda a área de distribución dos gravados rupestres galegos, mesmo fóra dos límites concretos asignados aos gravados claramente prehistóricos.
- motivos circulares: este grupo é o máis numeroso na variedade e cantidade dos seus temas, e tras as cazoletas, é o máis abundante entre todos os Petróglifos galegos, non só na cantidade senón tamén na súa extensión territorial, que abarca desde o río Douro ata Arteixo e Nostián, nos arredores costeiros da Coruña. No interior preséntanse en numerosos enclaves illados, por exemplo: A Golada (Pontevedra), Xunqueira de Ambía (Ourense), Escirón e Guitiriz (Lugo).
- espirais: a dispersión xeográfica destes motivos é idéntica á das combinacións circulares, coas que adoitan aparecer relacionados (val medio do río Lérez e marxes da ría de Pontevedra, con algúns esporádicos ao norte e suroeste da provincia de Pontevedra).
- labirintos: as representacións de labirintos ven limitadas ata o presente ás inmediacións da ría de Pontevedra, en especial á área do Concello de Marín e do Concello de Meis.
- animais: os gravados de animais, terceiros en abundancia, tras as cazoletas e as combinacións circulares, repártense por unha área que corresponde fundamentalmente á zona das Rías Baixas. Polo norte, o seu límite sitúase no Concello de Amés, preto de Santiago; e polo sur, a zona do baixo Miño, onde recentemente apareceron novos complexos. Cara ao interior a súa difusión é moi escasa. Atopamos cérvidos, cabalos, serpes, pegadas de animais, antropomorfos, doliformes, armas, cadrados, paletas, esvásticas, pegadas de pés, …
En canto á tecnoloxía utilizada, o procedemento habitual era por percusión directa ou indirecta, con dous tipos de perfís: un en V, con bordos abruptos e sinais de golpes ao realizalo, e outros con perfil en Ou, máis acho e desgastado, menos profundo.
Respecto a as figuras ou formas máis habituais, temos que falar de:
- As cazoletas, coviñas ou fosettes. Que son foxos escavados na roca, de forma circular e pequeno tamaño.
- Os debuxos circulares, que adoitan aparecer asociados entre si e con outros motivos, como animais.
- As espirais, asociadas a combinacións circulares.
- Os labirintos, destacan pola súa orixinalidade, e concéntranse sobre todo na zona da ría de Pontevedra, por exemplo os que atopamos na estación de Pedra do Labirinto.
- Os animais, sobre todo, como diciamos en parágrafos anteriores: cérvidos, équidos e serpentiformes. Ás veces resulta difícil a identificación do animal polo alto grao de esquematización.
- A figura human Realmente é un motivo escaso en relación ao número de veces que aparecen os motivos anteriores, pero resultan interesantes sobre todo polos instrumentos que mostran: puñais, armas, cascos,… Resulta curioso a forma en que se representan, a figura humana adoita aparecer esquematizada, cun punto para a cabeza e unha cruz para o torso e vos brazos, máis dúas liñas para as pernas, e mesmo ás veces aparecen debuxados os xenitais. Doutra banda, nas escenas de caza, aparecen con armas arreboladizas en posición de acoso a animais. Noutros casos aparecen montados dacabalo, en escenas de pastoreo, doma,…
- Os idoliformes, entre os que destacan os de forma cilíndrica, que conteñen trazos de rostro na parte superior.
- As armas, aparecen sobre todo nos petróglifos pontevedreses. Represéntanse escudos, puñais, espadas, alabardas,…
- Figuras xeométricas, como os cadrados, crculares,…
- Símbolos ou formas, como as paletas, esvásticas, zig-zags, pegadas de pé,…
Doutra banda, os petróglifos galaicos teñen unha conformación parecida á que presentan os petróglifos portugueses. Así, por exemplo, a técnica utilizada para o gravado foi o piqueteado, chegando nalgunhas ocasións ao bajorrelieve. O repertorio temático non é moi variado, e usualmente non ten nada que ver co figurativo. En xeral distínguense dous grupos de temas: os motivos meramente xeométricos e os naturalistas, entendendo como isto último non como unha fiel representación, senón como a representación de figuras que polo menos poden identificarse como cuadrúpedos ou figuras humanas.
Utilizar a expresión estilo atlántico é máis completo que referirse só a grupo galaico de arte rupestre (III-II milenio a. de C) debido a que devandito estilo esténdese desde o norte de Portugal ata o norte das Illas Británicas incluíndo Galicia e Irlanda. Atopáronse petróglifos en todos os continentes do noso planeta, con similitudes rechamantes entre eles. Aínda que en xeral os petróglifos poden pertencer a épocas moi diferentes da historia, a maioría dos que se atopan en Galicia encádranse na Idade dos Metais, sendo case todos da Idade do Bronce, cos inicios da fundición do cobre na etapa do Calcolítico (aproximadamente entre 2.000 a. C e 1.800 a. C).
Nalgunhas ocasións o cristianismo procesou os símbolos considerados pagáns, quedando as imaxes ocultas por ermidas, igrexas ou cruceiros construídos no lugar que estaban a ocupar. Como resultado estes lugares cristianizados foron obxectivo de lendas pagás (cos mouros de protagonistas en moitos casos).
Localización dos petroglifos en Galicia
Son moitos os petróglifos que podemos atopar en Galicia, e como sería extensísimo relacionalos todos, seguidamente comentamos algúns deles sen que a súa selección responda a criterios de importancia, beleza ou estado de conservación. Son un mero exemplo da riqueza patrimonial que se atopa, nesta materia, nestas terras:
Na provincia da Coruña
Na cidade da Coruña, na contorna da Torre de Hércules, atopamos petróglifos en Punta Herminia, os denominados Pedra do Altar, que se atopa en mal estado, e a Pena do compás ou Pedra do Compás. Neles represéntanse signos cruciformes.
Atopamos a gran estación de Vos Petóns do Castro (Cures, no concello de Boiro), tamén coñecido como Loxo, ten catalogados na actualidade oito conxuntos de gravados.
En Teo, máis concretamente en Outeiro do Corno hai tamén un conxunto de gravados con formas circulares, unha arma e un pequeno zoomorfo. O motivo central, cuadrangular, dividido en franxas horizontais por unha liña en zigzag é acompañado de pequenos círculos na zona superior.
A parroquia de Louro, preto de Muros, conta cos petróglifos de Laxe dás Rodas, un conxunto de gravados rupestres singular dentro da arte rupestre en Galicia. Serres presenta os petróglifos dá Cova dá Bruxa.
En Berdoias, municipio de Vimianzo, atopamos os petróglifos de Boallo, formado por varios motivos ciruclaes cun cunco pequeno e un círculo único.
Un das estacións arqueolóxicas máis importantes de Santiago de Compostela atopámola na parroquia de Santa María de Conxo. Estamos a falar de Castriño de Conxo, en Volta do Castro. Non son poucas as armas que aparecen representadas nos gravados da pedra. Pódense apreciar ata 9 espadas, 2 puñais, 4 alabardas e outras catro figuras de forma triangular que non se puideron identificar.
Na comarca do Barbanza, concretamente en Ribeira, atopamos o petróglifo de Pedra dás Cabras, no que se poden ver motivos zoomorfos, neste caso dous cervos con grandes hastas.
E é que en case 70 municipios coruñeses localízanse petróglifos de gran interese.
Na provincia de Lugo
Na aldea de Proendos, no municipio de Sober, atópase un dos poucos petróglifos desta zona da provincia. Trátase dun conxunto de pequenas dimensións que aparece gravado sobre unha superficie granítica horizontal disposta a nivel de chan e parcialmente cuberta por musgos e outra vexetación na que se localizan polo menos dúas combinacións circulares con trazo radial.
Na parroquia de Santiago dá Veiga, pertencente ao municipio de Sarria podemos gozar de varios petróglifos, algo máis de 30 grupos diferentes.
En Cervantes localizáronse varios petróglifos. Varios atópanse hendidos en tres diferentes rocas da Pena do Oso, na parroquia de Donís, preto da fronteira entre Lugo e León.
Entre os municipios de Antas de Ulla (Lugo) e A Golada (Pontevedra), as rocas graníticas do altiplano do Monte Farelo conservan unha importante representación de petróglifos. A concentración de petróglifos no Monte Farelo débese probablemente á súa condición de zona de paso entre os vales do Ulla e Ou Arnego.
No Incio, na parroquia de San Pedro do Incio Trascastro, atopáronse varios petróglifos. Teñen tres elementos significativos:
- Pedra escrita: É o peor conservado e nel chéganse a recoñecer unhas 8 cazoletas e dúas ferraduras xunto a unha figura antropomorfa.
- Pedra de San Mamede: De novo repítense os motivos en forma de herradora, dúas en concreto, e as cazoletas que nestas dúas laxas de pedra cóntanse por unha decena.
- Pena do Chao: É o último petrofligo do roteiro. Está preto do monte de Santa Bárbara e na propia roca que actúa como miradoiro sobre o val do Incio vemos algunhas marcas en forma de cazoleta.
Ademais hai petróglifos en Friol, Castroverde, Paradela, Becerreá, Chantada, O Corgo, Outeiro de Rei, Monterroso,…
Na provincia de Ourense
En Ourense, na parroquia de Santa Cruz de Arrabaldo, atopamos o petróglifo de Ou Coto, formado por varios foxos e círculos concéntricos, con recheo de liñas radiais.
En Amoeiro, atopamos o conxunto arqueolóxico da Ferradura, consistente nunha gran roca chea de gravados.
En Allariz tamén hai un bo número de petróglifos, como os de Lameiro Grande, os de Boa Nai, dásvos Moreiras.
En Arnoia, atopamos os petróglifos de Reigoso ou os do Panel.
Unha importante mostra localízase nos concellos de Baños de Molgas, Beariz, Castrelo de Miño, Cualedro, O Irixo, Monterrei, Nogueira de Ramuín, Pereiro de Aguia, Taboadela, Verín, Xunqueira de Ambía.
E así poderiamos seguir enumerando ata máis de 70 municipios na provincia de Ourense, nos que gozar destes gravados.
Na provincia de Pontevedra
Un municipio tan urbanizado como Vigo ten rexistrados 60 conxuntos, algún como o petróglifo da Laxe que parece foi realizado en diferentes épocas, así vemos liñas, cazoletas e círculos propios da Idade de Bronce, xunto con cruces e estrelas que parecen posteriores (seguramente no Medievo).
No monte de Santa Tegra, na Guarda, atopamos varios petróglifos en forma de ronseis, que se cre que representarían a vida e a morte.
En Campo Lameiro, co Parque Arqueolóxico Rupestre localiza uns 80 petróglifos, a maior concentración de gravados rupestres en toda Europa. O petróglifo de Laxe dous Carballos móstranos o cervo máis fermoso do mundo, ten uns 4.000 anos de antigüidade. O cervo é o protagonista dunha escena de caza recollida nunha gran roca duns 60 metros cadrados. O gran cervo hastado ten un bo número de lanzas cravadas no seu lombo como sinal de castigo ou morte e ademais atáronlle unha corda ao redor do pescozo. Xunto a este aparecen, entre outros gravados, combinacións circulares, aliñacións de cazoletas e outros cervos.
Tamén en Campo Lameiro atopamos o coñecido petróglifo Pedra dá Serpe, situado na cima do castro de Penalba.
O Parque Arqueolóxico dá Arte Rupestre foi declarado Monumento Histórico Artístico desde o ano 1974 e dispón dun espléndido centro de interpretación de 5.000 metros cadrados con salas de proxección, exposicións e unha biblioteca.
En Cotobade atopamos tamén un gran número de gravados, diversidade de motivos e espectaculares composicións.
Mondariz é outro municipio onde se atoparon numerosas e valiosas insculturas. Na parroquia de Sabaxáns, preto da igrexa de San Mamede, pódese ver o conxunto de Pé dá Mula. Nel inclúese o labirinto máis grande da costa atlántica.
O concello de Poio atesoura unha importante concentración de petróglifos. Entre os máis espectaculares citaremos en San Salvador A Pedra Grande de Montecelo e a Laxe dás Lebres, e en Samieira o Outeiro dá Burata e Monte Cruxeiro. A temática dominante nestes gravados rupestres é moi característica e podémola agrupar en dous grandes bloques: xeométrico e naturalista, coa existencia dunha gran variedade de representacións tales como cervos, cazoletas, combinacións circulares e diversas figuras antropomórficas.
En Ponteareas atopáronse tamén varios, sendo o máis famoso o coñecido como a Serpe de Troña.
En Marín atopamos os petróglifos de Mogor, coñecidos popularmente como Labirintos de Mogor. Componse de tres conxuntos de gravados rupestres visibles, aínda que existiron na zona ata sete grupos rochosos con gravados. O motivo do labirinto, característico dos petróglifos de Mogor, é atípico na conxunto da arte rupestre galego, coñecéndose só cinco exemplos, todos eles na provincia de Pontevedra.
No concello do Rosal, os petróglifos de Ghorghalado constitúen un conxunto de referencia da arte rupestre no Baixo Miño.
Onde máis conxuntos atopáronse é no municipio de Gondomar. Quizá o máis coñecido sexa o chamado Auga dá Laxe, que recolle unha agrupación de armas na que destaca unha espada de gran tamaño. O de Ou Sobral mostra un grupo de cabalos moi esquematizados.
E na provincia de Pontevedra, son moitos máis os municipios nos que podemos observar petróglifos, pero nesta ocasión só enumeramos algúns deles.
Significado dos petroglifos galegos
O certo é que non se pode asegurar nada, todo son hipótese, pois o verdadeiro significado é un misterio imposible de descifrar. A crenza maioritaria é que a súa función sería de índole espiritual, relixiosa e ritual, en moitos casos de tipo funerario, baseándose na adoración da natureza e as deidades locais.
Tamén se cre que poderían servir como unha forma de comunicarse, e talvez indicasen a localización de puntos de interese, como lugares de caza, presenza de auga, ou similar.
Algún estudoso engádelle un carácter xeográfico, tanto relacionado cos astros como cos territorios onde se atopan.
Atendendo á temática, pódense establecer catro grandes áreas conceptuais na interpretación dos gravados en Galicia. Estas serían:
- Escenas: hai unha ausencia total de representacións de escenas cotiás, exceptuando as posibles escenas de pastoreo, cuxa significación social dentro de cada comunidade non está determinada.
- Armas: son bastante recoñecibles, tanto que adoitan ser utilizadas como fósil guía para datar os petróglifos.
- Idoliformes: é unha posible mostra da dimensión funeraria-relixiosa que chegou a alcanzar cada comunidade.
- Xeométricos / abstractos: o seu propio carácter xeométrico ou abstracto dificulta a súa comprensión.
Conclusións
Os petróglifos son unhas xanelas ao pasado que nos permite intuír como podería ser a vida cotiá daqueles antepasados, as súas crenzas, as súas preocupacións,… Representan unha forma única de comunicación ao longo do tempo.
A franxa atlántica galega constitúe un gran museo ao aire libre de arte rupestre. Os petróglifos galegos son unha pegada prehistórica na cultura galega e unha mostra da arte e a creatividade dos antigos habitantes de Galicia. Deixáronnos un significado perdido no tempo, e por iso atopámonos cun cerco enigmático que enche de misterio o seu verdadeiro significado.
E finalizamos esta publicación, confiando en que resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
A Paisaxe relixiosa. A súa supervivencia no espazo e no tempo. De Caramés Campos, X.
Guía de los petroglifos de Galicia. De Aparicio Casado, B y de la Peña Santos, A.
Los petroglifos gallegos. De Izquierdo Zamora, A., Lancharro, M.A., Pérez Iglesias, J.M. y Villanueva Ortiz, P. Univ. Alcalá de Henares
https://www.lugaresconhistoria.com/petroglifos-de-campo-lameiro-y-mogor
https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/petroglifos-de-galiza_10.html
