Seguimos recollendo historias daqueles personaxes, históricos ou lendarios, cuxo recordo segue vixente nas nosas vidas. Por iso, hoxe dedicamos esta enteada á figura de María Castaña, unha heroína do século XIV.
Moitos dos amables lectores deste Blog, ouvirían en máis dunha ocasión a expresión “De tempos de María Castaña…”. Pois resulta fácil supor que esta expresión fai referencia á protagonista deste post. E é que esta expresión é habitual para referirse a algo propio do pasado. Trátase dunha fórmula anterior ao cristianismo que fai referencia aos tempos míticos, ou da historia de antes do patriarcado. É o mesmo que dicir, por exemplo, “cando os animais falaban”. Estas expresións teñen as súas equivalencias noutras linguas como “cando os pollitos tiñan dentes” (bretoa), ou “fai miles de anos” (tibetana).
Quen era María Castaña?
Maria Castaña, coñecida tamén como Maricastaña, é un personaxe histórico, segundo algunhas versións. María Castaña sería unha veciña da cidade de Lugo alá polos últimos anos do século XIV. Dela dise que era unha heroína que encabezou a revolta da cidade de Lugo contra o poder eclesiástico en 1386.
O rei Fernando II de León ratificou o testamento do Bispo Odoario, polo que o señorío da cidade de Lugo pasaba a mans da catedral da devandita cidade. Isto provocou o enfrontamento entre as autoridades civís e eclesiásticas, orixinando varias revoltas. Pois ben, unha delas, contra os impostos que o bispo de Lugo cobraba tivo lugar en 1386, baixo o reinado de Juan I de Castela, foi encabezada por María Castaña contra o bispo de Lugo, Pedro López de Aguiar, que acabou coa morte do mordomo do bispo, Francisco Fernández.
Fernando II de León
Unha vez sufocada a revolta, a propia María Castaña e os seus dous fillos (ou cuñados, segundo as fontes) foron acusados de provocar a morte do mordomo do Bispo, polo que foron condenados a doar todas as súas propiedades de Couto de Cereixa, no actual concello de Poboa do Brollón, en terras de Lemos, á Catedral de Lugo, así como o pago de mil maravedís. Adicionalmente tiveron que prometer que non volverían actuar contra a institución relixiosa.
Baseándose para isto no testemuño recolleito nunha obra titulada España Sacra de P. Risco, onde se di:
“No Arquivo episcopal, no tomo I de pergamiños, atópase un instrumento de recoñecemento e satisfacción, dado o 18 de Xullo de 1386, no que María Castaña, muller de Martín Cego, Gonzalo Cego e Alfonso Cego, confesan os seus actos contra a igrexa de Lugo e que mataron a Francisco Fernández, mordomo do bispo. Para saldar estes delitos doaron á catedral todas as súas propiedades que tiñan no couto de Creisa e obrigáronlles a pagar mil maravedís, xurando que non farían dano nunca máis, se non que antes axudarían desde entón aos recadadores de igrexa e do bispo”.
A xesta de María Castaña foi pasando na fala da xente, quedando aqueles feitos no recordo colectivo.
Recentes investigacións sobre María Castaña apuntan a posibilidade de non fosen os abusivos tributos do bispo os que motivasen o seu levantamento. “Parece ser que era unha cuestión territorial”, indica Rodríguez. María Castaña apoiaba, segundo esta teoría, as aspiracións portuguesas sobre esas terras fronte a Juan I de Castela, a quen apoiaba López de Aguiar. “Cando o bispo chegou a un acordo co rei portugués, María Castaña quedou desamparada e a revolta fracasou”, continúa o investigador.
Tamén é certo que outros autores negan o carácter histórico desta muller, podendo estar a orixe desa “confusión” no feito de identificala erroneamente con outra veciña da cidade de Lugo, María Castiñeira, personaxe do que se existe constancia da súa existencia. Pero o inicio das narracións sobre a existencia de María Castaña tiveron lugar no mesmo tempo en que vivía María Castiñeira, motivo que invalidaría esta suposición.
Testemuños escritos sobre María Castaña
Froito da súa relevancia atopamos testemuños en ensaios e relatos literarios como:
“Se se nos volveu o tempo de Maricastaña, cando falaban as cabazas (…)!”, dicía o licenciado de “O casamento engañoso”, de Miguel de Cervantes. Xa a finais do século XVI e comezos do XVII, cando o autor do Quixote escribiu as súas “Novelas exemplares”, os tempos de Maricastaña era unha frase feita coa que remontarse a unha antiquísima época diluída no recordo que quizá nunca existiu… Ou quizá si?
A “España Sacra” do Pai Manuel Risco menciónaa no tratado 77 (Cap. I, páx. 126) por un documento do século XIV que se conserva na catedral de Lugo: “O 18 de xuño de 1386 María Castaña, muller de Martín Cego, Gonzalo Cego e Alfonso Cego, confesan facer moitas inxurias á Igrexa de Lugo, e matar a Francisco Fernández, mordomo do Bispo. Para satisfacción destes delitos, fixeron doazón á Catedral de todas as heredades que tiñan no coto de Cereixa e obrigáronse a pagar mil maravedíes da moeda usual”.
María Castaña “tomou parte activa nas loitas que os plebeyos libraban contra os señores feudais que querían desposuílos das súas terras”, segundo o autor arxentino Héctor Zimmerman (“Tres mil historias”), e “nunha desas guerras foi acusada de tentar dar morte ao mordomo dun bispo -outros afirman que ao propio bispo de Lugo-, coa axuda do seu marido e dos seus dous cuñados”.
Tamén o “Episcopologio Lucense”, de Amador López Valcárcel, menciona a comerciantes, artesáns e hacendados da parroquia de Lugo “enfrontados ao señorío episcopal, provocando episodios de especial violencia como os ocorridos nos séculos XIV e XV e que pasaron á lenda local a través de figuras como a popular María Castaña”.
Conclusións
María Castaña a pesar de todo non gozou sempre do beneplácito da cidadanía, pois era, e segue sendo, descoñecida en moitos ámbitos, así como nota curiosa cabe citar o rexeitamento que provocou na poboación, o feito de querer dedicar unha rúa no seu recordo, por parte do Concello de Lugo no ano 1986. Por sorte, esta situación iríase superando ao existir unha maior divulgación sobre este curioso personaxe, e así por fin, xa no ano 2000, púidose impor o seu nome a unha das rúas lucenses.
En todo caso, recentes reconstrucións do pasado histórico han convertido ao personaxe nunha “protagonista de acontecementos importantes da historia de Galicia”, visibilizando a historia das mulleres e mesmo a historia social: “encabezou unha revolta contra o señor feudal … compartiría a sorte de millóns de mulleres labregas”.
E en canto á expresión “Dos tempos de María Castaña”, engadir que xa na época de Cervantes xa se converteu nunha referencia temporal ambigua para referirse a un pasado moi afastado, equivalente a “os tempos de Matusalén“.
Nese sentido recolleuse no DRAE nas edicións de 1884, 1925 e 1992. Na de 2001 xa non se recolle, limitándose na de 2014 a unha locución “coloquial” no entrada “tempo”: “do tempo de Maricastaña… de tempo moi antigo” (dá como equivalentes as locuciones “do tempo de España” e “do tempo de ñangué“, locais en Cuba e Perú).
Pola súa banda, o Dicionario de seres míticos galego recolle a María Castaña ou Maricastaña como unha muller equivalente a Brancaflor, a menor do tres fillas que tivo o demo, ou o mesmo que Auburn Mary, protagonista do relato británico “A batalla dos paxaros”, unhas lendas celta que tamén fai referencia á cor (castaño ou auburn) do pelo de tal muller.
Hoxe queda a frase “ser dos tempos de María Castaña” moi utilizada para expresar o significado consistente en ser moi antigo.
Por último indicar, que a súa popularidade foir crecendo, até o punto de atopar diferentes empresas, establecementos hostaleiros e produtos comerciais co seu nome, como é o caso dun viño licoroso galego. Tamén no videoxogo Pokemón X e E, algúns adestradores rétanche coa frase: “O noso encontro estaba destinado desde os tempos de Maricastaña“.
Se queredes achegarvos á lectura dunha preciosa historia/conto sobre María Castaña, recomendámosvos que leades a que atopamos en:
https://cuentoorelato.webnode.es/adultos/otros-relatos/maria-castana/
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog. Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes. A nosa recomendación de hoxe
A nosa recomendación de hoxe
Referencias
Mitoloxía de Galicia. De Vaqueiro, V.
