Na época do Nadal combínase a doutrina relixiosa coa tradición oral, dando lugar, entre outras cuestións, á aparición de cantigas pagán-relixiosas.
O tempo no que se desenvolve o Nadal coincide co período de mínima enerxía solar e co momento no que o Sol comeza o seu “renacemento” cíclico a partir do solsticio de inverno.
O cristianismo, na súa época de expansión, apropiouse dos vellos ritos e celebracións, como o Nadal, que daquela consistía na celebración da Natureza e do Cosmos.
Lembremos que foi no século IV cando a Igrexa fixou a data de nacemento de Xesús entre os días 24 e 25 de decembro, coincidindo coa festa do nacemento do Sol “Natalis Solis Invici” que os romanos celebraban dende a época de Aureliano. (ano 270 ), e tamén coincide coas celebracións pagás arredor do solsticio de inverno.
Con esta publicación imos tentar resumir as diferentes cancións que foron e se interpretaron nas festas de Nadal en Galicia. Non en balde, e é algo común a todos os territorios, en época de Nadal a música é un elemento imprescindible, e o é desde tempos inmemoriais.
Ademais, en terras galegas, as Cancións de Nadal son unha manifestación folclórico-relixiosa cargada de simbolismo.
Introducción
Cantar de casa en casa nas festas de Nadal é unha tradición moi arraigada en terras galegas, aínda que hoxe é pouco habitual, pero permanece na memoria dos máis antigos.Grupos de homes e mulleres percorreron as aldeas ou parroquias cantando pezas de literatura popular, que chegaron ata nós grazas a ter sido transmitidas oralmente. Estes grupos de cantores, Receiros, estaban formados normalmente por un gaiteiro e varios cantores, que ocasionalmente podían incorporar elementos de percusión co pandeiro ou a pandeireta, así como outros humildes instrumentos de tradición popular como botellas de anís, vieiras, paus, etc. piñas, etc.
Realizáronse en dous grupos, laterais ou cuadrillas, que se colocaban en forma semicircular, un diante do outro, para poder escoitarse mellor. Cada grupo tiña que cantar un verso.
No Nadal cantaban sobre todo Panxoliñas e a finais de ano as Xaneiras, Manueles e Aninovos. Na véspera de Reis tomaron protagonismo os Cantares de Reis ou Aguinaldos.
A tradición das cantigas de Nadal nas aldeas de Galicia, ao percorrer as casas dos seus veciños, seguía unha estrutura predeterminada á hora de chegar a unha casa:
- Primeiro pedíase licenza ou permiso, xa que nas casas podía haber alguén enfermo ou mesmo de loito por un falecido.
Exemplo de estrofa para pedir permiso para cantar:
Licencia pido señores
se vostedes ma queren dar
para cantar estes reises
que imos escomezar.
2. Unha vez conseguido o permiso, o grupo cantaba os versos das cantigas, un romance narrativo, na súa maioría relixioso, aínda que ás veces tamén pagán, no que enxalzaban os veciños para recibir mellor aguinaldo.
Exemplo dunha estrofa de eloxio para obter o aguinaldo:
Nesta casa caleada,
caleada de pemento,
que por moitos anos vivan
os señores que están dentro.
3. Por último, e aínda que non sempre se cantaron, tamén podería haber algún verso de agradecemento aos veciños da casa pola súa xenerosidade coa aguinaldo de Nadal. A aguinaldo adoitaba consistir en ovos, salchichas, touciño, galletas e outros doces, viño, augardente, etc., e ás veces tamén diñeiro.
Exemplo de estrofa referida á aguinaldo de Nadal:
Déano-lo aguinaldo
anque sexa pouco
un touciño enteiro
e a metade doutro
Aquí hai mociñas
que gastan chaqueta
e que nos han dar
a cada un súa peseta.
Aquí hai mociños
que gastan sombreiro,
e que nos han dar
un pesiño enteiro.
Desexamos os reises
se nolos han dar,
que somos de lonxe
e hai moito que andar.
Pola contra, se os veciños da casa rexeitasen as cancións ou denegasen a aguinaldo, recibirían unha canción como a que reproducimos neste exemplo:
Cantámosche os reises
guedellos de cabra.
Cantámosche os reises
e non nos deches nada.
Somos os reises do quiquiriquí,
se non nos dás nada
cagámosche aquí.
- Por último, podías tocar unha xota ou unha muñeira para invitar a bailar aos da casa.
Este tipo de cancións son melodías longas e lentas, cantadas case sen respirar, que conforman o seu propio estilo de cantar, pisando o verso que remata cos comezos.
Moitas das cantigas percíbense de orixe culta, xa que teñen que ver con cantos gregorianos e outras cantigas relixiosas dos séculos XV e XVI, que foron adaptadas e transformadas.
Tipos de Cancións de Nadal
Nun primeiro momento, de xeito xenérico poderiamos dicir que en Galicia hai tres tipos de cancións de Nadal:
- Romance. Posiblemente con orixe nos séculos XIV e XV, e que dalgún xeito chegou ata os nosos días a través da tradición oral.
- Panxoliñas. Semellante aos cantos de Nadal, pero teñen algunhas diferenzas, xa que as panxoliñas sempre teñen temática navideña e son cantadas polos veciños e as familias.
- Cantos de Nadal propiamente ditos. Para algúns autores, os cantos de Nadal naceron como unha composición lírica, ao xeito das Cantatas de Bach, que nada tiñan que ver co Nadal, e trataban temas profanos. Sería a partir dos séculos XV e XVI cando se espallan e evolucionan dentro da Igrexa, como parte da liturxia. Eran un reclamo para que os fieis acudiran, por exemplo, á misa de medianoite, participando así en cerimonias longas e maratonianas.
Os cantos litúrxicos de Nadal escritos en galego aparecen habitualmente a principios do século XVII. Nas aldeas galegas, os veciños sacaban das igrexas os cantos litúrxicos de Nadal para interpretalos na casa e así pedir a aguinaldo de Nadal.
Pero se falamos de cancións tradicionais, e segundo os días que se desenvolvan, habería que falar de:
Cancións de Noiteboa
Na Noiteboa cántase na celebración do nacemento de Xesús. Hai que dicir que o obxectivo máis habitual nas letras destes cantos era narrar feitos da tradición cristiá, todos eles inspirados nos evanxeos apócrifos, xa que nos litúrxicos apenas se menciona o nacemento ou a infancia de Xesús. .
Exemplo de cancións de Noiteboa:
Xesusiño está nas pallas
súa nai está con él
xunto a él tamén están,
o boi, a mula e máis Xosé.
E vamos a ver,
E vamos a ver
o noso meniño
que naceu cos ollos azules
e o pelo roxiño
Acende catro pallas e vámonos para Belén
cantarlle ron ron o neno
para facelo durmir ben.
Panxoliñas
Houbo unha época na que era habitual ir cantando de casa en casa. Grupos de homes e mulleres percorreron a vila cantando panxoliñas.
Algúns dos máis famosos son:
- Rapaz. Esta peza trata duns pastores que van a Belén para coñecer ao Neno recentemente nado. A historia é o clásico dun villancico cristián, pero o que a diferencia das máis coñecidas a nivel nacional e internacional é que, neste caso, os pastores son gaiteiros.
- Bo Nadal. Neste caso atopamos a mestura da sensibilidade emocional dos sons celtas coa temática católico-navideña de oriente, que chegou a Galicia grazas ao Camiño de Santiago. Esta panxoliña percorre os momentos nos que María e José, mentres estaba de parto, tiveron que pedir un teito para poder dar a luz.
- Os pastores chegaron a Belén. Ten un son medieval e nostálxico.
- Pola de media noite. É unha peza escrita e cantada en galego que inclúe un coro cantado ao longo da canción.
- Cun sombreiro palla. É unha panxoliña moi alegre e festiva.
Cancións de ano novo
O primeiro día do ano, e seguindo coas quendas das datas de Nadal dos días anteriores, cantáronse panxoliñas, que nesta data recibiron o nome en galego de Aninovos, Anibóns ou Xaneiras. Despois das súas cancións, recibiron o aguinaldo habitual.
Como curiosidade, dicir que o día de Aninovo, e noutros lugares o día anterior, se celebraba simultáneamente o rito das Cédulas, que en Verín, vila ourensá, recibía o nome de estreito ou estreito, consistente en coñecer homes. e mulleres no adro dunha igrexa, arredor dun lume para facer un sorteo para emparellar homes e mulleres do lugar.
As xaneiras
Eran cancións que se interpretaron entre o 1 e o 5 de xaneiro.
Los Manueles
Podería coincidir coas anteriores porque se realizaron o mesmo día. A súa finalidade era felicitar, con motivo do seu nome, aos Manueles e Manuelas. As cancións eran interpretadas por adultos e nenos, homes e mulleres e consistían nunha copla tradicional ou con textos inventados. Os felicitados tiveron que corresponder ofrecendo viño ou augardente e comida aos cantores.
Segundo algúns autores, os que fixeron a xira para cantar os Manueles foron só os casados o ano anterior.
Exemplo de canto dos Manuels:
Por ser primeiro de ano,
día primeiro de xaneiro,
vimósche felicitar
coa frauta e máis o pandeiro.
Abre Manuel, abre Manoeliño.
Abre Manuel, quítanos o frío.
Manuel, Manoeliño,
non che pedimos nada,
pedímosche de favor
que te levantes da cama.
Abre Manuel, abre Manoeliño.
Abre Manuel, quítanos o frío.
Aguinaldos
Cantábanse o 31 de decembro pola noite, e normalmente gardaban algunha referencia a algún santo, Virxe ou personaxe relixioso para salvar as posibles prohibicións da sempre vixiante Igrexa. A finalidade destas cancións era, ademais de pasar unha velada festiva, recoller alimentos e cartos para despois facer unha festa. Nalgunhas zonas de Galicia é habitual atopar nenos que van de porta en porta visitando aos seus veciños e cantando, a cambio adoitan recibir algún tipo de aguinaldo. Parece que as cancións, polo menos antigamente, variaban segundo o agasallo recibido, se non estaban satisfeitas ou non lles regalaban nada, as letras mostraban o seu descontento.
Cantos de Reis
A súa orixe pódese atopar nun tipo de drama litúrxico da noite de Nadal, o Officium Pastorum, que lembraba a chegada dos pastores ao pesebre, a anunciación dos anxos, etc. Pola súa banda, esta iniciativa foi consecuencia da cerimonia de Pascua, coñecida como Visitatio Sepulchri, habitual dende o século X en moitas das igrexas e mosteiros de Europa.
A partir dese momento tamén se crearon dous dramas, o Ordo Prophetarum e o Ordo Stellae, sobre o episodio da adoración dos Reis Magos.
A partir do século XII estas representacións foron escribindo progresivamente na lingua vulgar.
Xa no século XIII, Afonso X, o Sabio, a través das Partidas estimula este tipo de actividade dramática.
É máis difícil sabelo dende cando este tipo de cancións saían da igrexa para chegar ás rúas.E se nos situamos hoxe, a tradición que chegou ata nós carece de carácter dramático, e pode ser como moito un diálogo cantado entre dúas corais ou entre un solista e un coro.
O máis habitual, aínda que variou segundo as zonas, é que despois da cea de Nadal se formasen grupos de homes e mulleres que iniciaban un percorrido polas casas da vila cantando e bailando, acompañados cando é posible de instrumentos musicais tradicionais galegos como a gaita. , a frauta, os pandeiros,… Despois da interpretación ás portas de cada casa, o residente na mesma dirixiuse á porta, para contestar, e corroborar o permiso para que sigan cantando, acompañados de todos os habitantes do mesmo que Saían da casa para tal fin. Despois da interpretación pediron a aguinaldo de Nadal.
O tema dos cantos estivo relacionado coa adoración dos Reis Magos, a fuxida da Sagrada Familia de Exipto, a viaxe de Xosé e María de Nazaret a Belén,…
Esta ruta podería prolongarse ata o mediodía do día seguinte, tras o cal se organizou unha merenda con toda a comida obtida.
Exemplo de Canto de Reis:
Señores que viven
dentro de esta casa,
oigan los misterios
de esta noche santa.
De oriente salen tres reyes,
todos tres en compañía,
con tres hermosos caballos
que relumbran como el día
y los tres que en ellos iban
como el sol del mediodía.
¡Ay, divina estrella,
ay, divina luz,
amostra la casa
del niño Jesús!
En el medio del camino
la estrella se escondía;
de que la estrella se esconde
era noche oscurecida.
Ellos dieron en dar voces
si hay por allí quien los guía.
Hallaron al rey Herodes
príncipe de la tiranía.
¡Ay, divina estrella,
ay, divina luz,
Amostra la casa
del niño Jesús!
¿Dónde caminan ustedes,
adonde llevan la guía?
En busca de un nuevo rey
que nos dín que nado había.
¿Dónde está ese nuevo rey?
que yo adorarlo quería.
Rey Herodes, rey Herodes,
eso no nos convenía.
¡Ay, divina estrella,
ay, divina luz,
amostra la casa
del niño Jesús!
Vieron al niño Jesús
en los brazos de María;
todos tres se arrodillaron
porque adorarlo querían.
Uno le ofrecía oro,
otro le ofrecía mirra
y el otro alhajas de plata
que en sus palacios tenía.
De: Cantos de Reis recollidos na localidade coruñesa de Meide. https://galiciaencantada.com/
Por último, cabe destacar as Rondas, un costume que non estaba arraigado en todo o territorio galego, e aínda que en moitos casos os cánticos eran cousa de solteiros, non era raro que participaran homes casados. Nestas quendas non se solicitou nin permiso nin aguinaldo de Nadal. Remataron a súa xira cantando ás portas das solteiras. En canto á temática das cantigas, non eran exclusivamente relixiosas, xa que había moitas festivas e mesmo eróticas.
Conclusión
A tradición das cantigas populares durante o Nadal en Galicia, ten como elemento diferencial con respecto a outros territorios hispánicos, o feito de que consistía en cantar estas pezas de xeito itinerante, polas casas, solicitando o aguinaldo de Nadal. Este aspecto diferencial conectaría cos costumes dos labregos fortemente relacionados cos cultos solares.
Hai que dicir que moitas das cantigas foron escritas en castelán ou castrapo, debido a que a orixe procede de textos bíblicos ou eucarísticos, que sempre empregaban o castelán.
Posiblemente os cantos de reis máis espectaculares que se conservan ata os nosos días, son os que teñen lugar na zona de Soutomaior, Pazos de Borbén, Mondariz, Salceda de Caselas,…
Aquí vos deixamos un enlace a un vídeo en youtube da Sociedade Antropolóxica Galega para ver un exemplo de Cantos de Reis interpretados neste caso en Pontevedra. Para velo e escoitalo, preme en
CANTOS DE REIS POR PONTEVEDRA – Bing video
E rematamos esta publicación confiando en que, a pesar da súa longa extensión, foi do voso interese e, nese caso, gustaríanos que nolo avisades premendo no botón “Gústame”. Ademais, recomendámosche que colabores con calquera comentario e, se estás interesado, subscríbete gratuitamente ao Boletín do Blog para manterte sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Para rematar, se che gustou o suficiente para compartilo nas túas redes sociais, estariamos moi contentos que o fixeras.
A nosa recomendación de hoxe
Referencias
Cantos para o Nadal. Quiquiriquí. Deputación Da Coruña
https://www.apintegamarela.com/
https://blogofiadeiro.blogspot.com/
https://www.sondepau.com/recupera-tradicion-e-canta-no-nadal-%e2%99%ab%e2%99%ab/
