O Apalpador. Personaxe máxico do Nadal galego

Entre os numerosos personaxes que cobran vida entre os seres mitolóxicos galegos, ao chegar as festas do Nadal, recuperamos a figura do Apalpador, un personaxe máxido do Nadal galego.

O Apalpador é un xigante cuxo oficio é o de carboeiro e parece ser que vive no máis profundo das zonas de Ou Caurel e Ou Cebreiro, na provincia de Lugo.

“Chaman tamén a esta noite (Ano Novo), noite do apalpadoiro, porque se tocan o ventre a ver se comeron para todo o ano e os mozos visten roupa nova, para garantila todo o ano así”. Desta forma describía, fai máis de medio século, Taboada Chivite ao Apalpador.

Hai que apuntar que a lenda do Apalpador é orixinaria das comarcas de Sarria, Quiroga, Lemos, Terra de Trives e os Ancares, é dicir, do sur da provincia de Lugo e norte de Ourense, nas terras das montañas do Caurel e a Serra dos Ancares.

 

Pero, quen é o Apalpador?

O Apalpador ou Pendigueiro é, como diciamos antes, unha figura lendaria galega, é un home maior, un xigante bonachón, cunha gran barriga, de aspecto e personalidade apracible, de pelo roxo no seu cabelo, amplo bigote e frondosa barba, vestido sempre coa súa característica boina negra e vestido con roupas de campo vellas e remendadas nas que destaca a súa vella chaqueta colorida. Aliméntase de bagas salvaxes, de mel e de xabaríns que caza. Identifícaselle ademais de por o seu aspecto físico, por levar sempre consigo un saco cheo de castañas.

O nome de apalpador procede do feito de que “apalpaba” (palpaba) as barrigas dos nenos para comprobar se estaban cheas, sinal de se estaban desnutridos ou non.

Algúns din que baixa a noite do 24 de decembro, outros que a noite do 31, e hai quen di que os visita ambas as noites.

Conta a lenda que en Noiteboa e Noitevella o Apalpador abandona as montañas para baixar até as aldeas e entrar con sixilo nas habitacións dos máis pequenos. O seu obxectivo é palpar as  barrigas dos nenos e nenas da zona, ver se comeron suficientemente durante o ano. Se estaban cheas dicía “Así, así esteas todo ou ano”. Pero, se non o estaban, non dicía nada, o Apalpador quedaba en silencio e deixáballes un puñado de castañas e algún dos seus xoguetes, feitos con madeira nos soutos galegos, e poida que algo de roupa ou lambetadas, aos pés da cama mentres dormen. Ademais desexáballes un ano novo cheo de felicidade e comida.

 

Antes de marcharse, o Apalpador pronunciaba estas palabras para desexar aos nenos un ano de abundancia no comer:

Por seres obediente e estares ben alimentado,

con estas castañas e este agasallo

desexote fartura e bon ano”.

O Apalpador atoparía o seu similar en Asturias con L’Anguleru, en Écija co Tientapanzas, no País Vasco e Navarra co Olentzero, e en Cataluña e Aragón co Tió de Nadal. Estes personaxes, con características comúns, distínguense polo seu aspecto groso e porque levan agasallos aos nenos, acompañados de entrañables cancións e produtos da terra, repartindo alegría e ilusión.

Así, L’Anguleru, unha figura de tradición recente, nace da tradición da pesca de angula, viches un traxe de cor amarela, un gorro negro e botas de auga, e porta sempre con el un candil. Este personaxe encárgase de levar agasallos aos nenos por media Asturias co diñeiro que obtén polas ganancias.

Pola súa banda, o personaxe navarro e tamén existente no País Vasco, o Olentzero, carboeiro de profesión, gordo, trapalleiro, manchado de carbón e de bo comer, distínguese por baixar cada Nadal das montañas aos pobos coincidindo coas celebracións do solsticio de inverno.

No Bierzo galego falante existía tamén o costume do Apalpador. En Terra de Trives (Ourense) recibía o nome de Pandigueiro. Na zona lucense de Monforte de Lemos, a denominación era de Apalpabarrigas.

 

Estudo e significado do Apalpador

O Apalpador constitúe a forma presente dunha antiga divindade pagá, con funcións protectoras e benefactoras

A figura do Apalpador asóciase co respecto pola natureza e o coidado do medio ambiente, servindo como instrumento educativo destes valores entre os máis pequenos.

A figura do Apalpador tivo unha época onde, desgraciadamente, quedouse practicamente no esquecemento. Non se coñece ben os motivos deste desinterese, pero todo apunta aos peores anos do século XX, onde as persoas estaban máis centradas en sobrevivir que noutra cousa.

Parece ser que o traballo de recuperación da figura do Apalpador, que unicamente se mantiña nalgunhas zonas do interior de Galicia, comezou no ano 2006 coa publicación dun traballo de José André López González na web do “Portal Galego dá Lingua”. Este investigador, escritor e tradutor recuperou na aldea de Romeor (Folgoso do Courel) e de boca dunha das súas veciñas máis veteranas unha cantiga tradicional que describe máis en detalle en que consistían as incursións rituais deste personaxe: unha visita nocturna aos máis pequenos da casa, a acción de palpar as barrigas para comprobar se comeran ben ese ano e a entrega de castañas a modo de aguinaldo.

A descrición de López González do Apalpador como un xigante con boina, con chaqueta remendada e que fuma en pipa serviu tamén de base á iconografía coa que retomou vida hoxe en día o personaxe que, ademais, comezou a baixar desde a montaña non só ás aldeas do Courel, senón tamén a outros moitos puntos de toda Galicia. Co tempo se foron xeneralizando tamén outras cuestións referidas ao seu aspecto, como é o feito de caracterizalo como unha persoa de pelo vermello e barba.

Pouco despois, en Santiago de Compostela iniciouse un intenso labor de recuperación e normalización deste personaxe levada a cabo pola asociación “A Gentalha do Pichel”. A día de hoxe, hai numerosos libros publicados acerca da figura do Apalpador e está cada vez máis presente na cultura galega actual.

Hai que dicir que a figura do Apalpador foi estudada por eruditos como Pio Baroja, e en Galicia, o etnólogo Xesús Taboada Chivite foi un dos primeiros investigadores que aludiu á existencia do ritual propiciatorio de palpar a barriga dos nenos no que se deu en chamar “Noite de Apalpadoiro” .  Taboada Chivite lémbranos os costumes relacionados co Apalpador na comarca de Verín. Neste ritual enmarcaríanse algunhas cantigas e cancións populares relacionadas con este personaxe e que eran cantadas para advertir aos pequenos da chegada inminente do Apalpador e da necesidade de que se fosen á cama:

Hoxe é o dia de Nadal, dia do noso Señor ide correndo á camita que virá o Apalpador. Hoxe é o dia de Nadal vaiche meniño á camita, que virá o Apalpador a palparche a barriguita.

 

Doutra banda, algunhas das cantigas típicas que os pais contaban aos seus fillos para acougar a súa inquietude e nerviosismo antes a chegada do Apalpador:

“Vaite logo, meu meniño (miña meniña)

marcha agora para a camiña

que vai vir O Apalpador

a apalparche a barriguiña”

“Xa chegou o día grade

día do Noso Señor

xa chegou o día grande

e virá O Apalpador”

“Mañá é día de cachela,,

que haberá gran nevada

e hai vir O Apalpador

cunha mega de castañas”

“Por aquela cemba

xa ven relumbrando

o señor Apalpador

para darvos o aguinaldo”

Hai que ter en conta que a lenda do Apalpador ten as súas orixes nuns tempos de gran pobreza e fame negra, tempos nos que un puñado de castañas era un agasallo moito máis apreciado do que sería nos nosos días, e que, este home enorme e peludo chamado Apalpador, só quería asegurarse de que os nenos non pasasen fame.

Cabe resaltar que o feito de tratarse dun carboeiro, isto persoas que transforma materias vexetais e un elemento que dá luz e calor, como é o lume, ademais de fornecer alimentos, as castañas, confírenlle o perfil dunha figura que pregoa sorte, amparo e abundancia.

No caso do Apalpador, hai unha década a súa figura lembrábase pouco máis que nas montañas do leste de Lugo. A zona do Caurel e os Ancares, chea de vales illados e de brava beleza, conserva auténticos tesouros etnográficos pouco coñecidos mesmo polo resto de Galicia, como é este caso.

A súa descrición (un home grande, non moi aseado, bondadoso e que vive no monte) o emparenta con outras figuras do Nadal de lugares próximos. Como, por exemplo, co Olentzero vasco, con quen comparte indumentaria e profesión, pois os dous viven illados e dedicados a facer carbón vexetal. Simbolizan ambos o final do ano, a ruptura co tempo vello que vai acabar e o nacemento dunha nova época.

Asociadas á chegada do tamén chamado Pandigueiro lémbranse algunhas cancións coas que os maiores tentaban acougar os nervios dos pequenos na noite da súa chegada, e que agora se cantan en moitas escolas, con versos como “ve entón o meu neniño,  vaiche agora á camiña, que vai vir o Apalpador a palparche a barriguiña”. Froito da recuperación deste mito popular han xurdido, ademais, numerosos libros infantís, discos ou obras de teatro nos que se explica quen é este xigante e que teñen especial éxito en tempo de Nadal, como é lóxico.

Hoxe en día o Apalpador tráelles a péquelos algo máis que castañas, e é a ocasión para que aparezan aos pés da cama xoguetes, roupa ou lamobanadas. Así que xa sabes, se no inicio do novo ano estás en Galicia e atopas nos teus cuarto  agasallos ou castañas, non penses mal dos teus veciños: foi o Pandigueiro que veu a visita.

Na actualidade, cada vez son máis as cidades e localidades de Galicia que celebran e escenifican na rúa a visita do Apalpador. Caracterizado como un vello barbudo e xigantón, vestido con roupa de campo, vella e remendada, fumando en pipa, e cargado cun saco de castañas ao ombreiro, o Apalpador é recibido con música e cancións, no medio da algarabía de nenos e maiores.

Lectura recomendada:

 

Referencias:

Mitoloxía de Galicia. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V.

O Apalpador, personagem mítico do Nadal Galego a rescate. De López Gonález